Caùc caâu traû lôøi cuûa Ñöùc Phanxicoâ
trong cuoäc hoïp baùo treân chuyeán bay
töø Armenia trôû veà Roâma
Caùc caâu traû lôøi cuûa Ñöùc Phanxicoâ trong cuoäc hoïp baùo treân chuyeán bay töø Armenia trôû veà Roâma.
Roma (VietCatholic News 29-06-2016) - Treân ñöôøng töø Armenia trôû laïi Roâma, Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ ñaõ traû lôøi nhieàu caâu hoûi lieân quan tôùi nhieàu vaán ñeà khaùc nhau, trong ñoù coù vai troø cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng höu trí, Coâng Ñoàng Toaøn Chính Thoáng, Phong Traøo Caûi Caùch, nöõ phoù teá vaø Brexit (nöôùc Anh ra khoûi Lieân Hieäp AÂu Chaâu). Sau ñaây laø noäi dung caùc caâu traû lôøi cuûa Ñöùc Thaùnh Cha, döïa theo baûn tieáng Anh cuûa Haõng Catholic News Agency.
Tröôùc nhaát laø lôøi giôùi thieäu cuûa Cha Federico Lombardi, sau ñoù, Ñöùc Thaùnh Cha toû lôøi caùm ôn caùc nhaø baùo noùi chung veà vieäc laøm toát ñeïp cuûa hoï.
Caûm töôûng ñoái vôùi Armenia vaø Azerbaijan
Traû lôøi caâu hoûi cuûa Artur Grygorian thuoäc Ñaøi Truyeàn Hình Coâng Coäng cuûa Armenia veà caûm xuùc vaø aán töôïng cuûa ngaøi ñoái vôùi Armenia vaø söù ñieäp cho töông lai nöôùc naøy, Ñöùc Thaùnh Cha noùi raèng:
"Ta haõy nghó tôùi töông lai roài sau ñoù seõ trôû veà quaù khöù. Toâi hy voïng coù coâng lyù vaø hoaø bình cho daân toäc naøy vaø toâi caàu xin ñieàu ñoù, vì ñaây laø moät daân toäc can tröôøng. Vaø toâi caàu xin cho hoï tìm ñöôïc coâng lyù vaø hoøa bình. Toâi bieát raát nhieàu ngöôøi ñang laøm vieäc ñeå coù ñieàu ñoù; vaø tuaàn tröôùc, toâi cuõng raát vui khi thaáy böùc hình Toång Thoáng Putin vôùi hai Toång Thoáng Armenia vaø Azerbaijan... Ít nhaát hoï cuõng ñang noùi chuyeän vôùi nhau! Vaø caû vôùi Thoå Nhó Kyø vaø toång thoáng coäng hoøa trong baøi dieãn vaên chaøo möøng cuûa oâng ñaõ noùi roõ raøng, oâng ñaõ coù can ñaûm noùi theá naøy: chuùng ta haõy tieán tôùi moät thoûa hieäp, tha thöù cho nhau, vaø nhìn veà töông lai. Vaø ñoù laø moät söï can ñaûm raát lôùn ñoái vôùi moät daân toäc ñaõ chòu nhieàu ñau khoå, khoâng phaûi sao? Ñoù chính laø hình aûnh cuûa daân toäc Armenia. YÙ töôûng naøy ñeán vôùi toâi hoâm nay khi toâi ñang caàu nguyeän. Ñoù laø moät ñôøi soáng baèng ñaù nhöng laïi laø moät söï dòu hieàn cuûa ngöôøi meï. Noù töøng mang thaäp giaù, thaäp giaù baèng ñaù, haún quùy vò ñaõ thaáy nhöõng thaäp giaù ñoù chöù! Nhöng noù khoâng ñaùnh maát söï dòu hieàn cuûa noù, ngheä thuaät, aâm nhaïc, nhöõng "daây ñaøn lô löûng", raát khoù hieåu nhöng heát söùc chaân tình. Moät daân toäc ñaõ ñau khoå xieát bao trong lòch söû cuûa mình vaø chæ nhôø ñöùc tin maø ñöùng vöõng ñöôïc vì söï thöïc laø ñaây laø quoác gia ñaàu tieân theo Kitoâ Giaùo, ñieàu naøy chöa ñuû! Ñaây laø quoác gia ñaàu tieân theo Kitoâ Giaùo vì Chuùa ñaõ chuùc phuùc cho noù, vì noù coù caùc vò thaùnh, coù caùc giaùm muïc thaùnh, caùc vò töû ñaïo, vaø vì ñieàu naøy khi ñoái khaùng, Armenia ñaõ töï bieán mình thaønh "da ñaù", ta haõy goïi noù nhö theá, nhöng noù khoâng ñaùnh maát neùt dòu daøng cuûa traùi tim ngöôøi meï. Armenia cuõng laø moät ngöôøi meï!
Treân ñaây laø caâu hoûi thöù hai, baây giôø ta noùi tôùi caâu hoûi thöù nhaát: toâi coù nhieàu tieáp xuùc vôùi ngöôøi Armenia... Toâi thöôøng ñi Leã vôùi hoï, toâi coù nhieàu baïn beø ngöôøi Armenia... Moät ñieàu toâi thöôøng khoâng thích laøm vôùi ngöôøi khaùc, nhöng toâi thích ñi aên toái vôùi hoï vaø laø nhöõng böõa toái raát no, nheù! Nhöng, ñeàu laø nhöõng baïn höõu raát toát, khoâng phaûi sao? Moät ngöôøi baïn raát toát laø Ñöùc Toång Giaùm Muïc Kissag Mouradian vaø Boghossian, moät ngöôøi Coâng Giaùo... nhöng vôùi caùc oâng, "laøm ngöôøi Armenia" laø ñieàu quan troïng hôn laø thuoäc Giaùo Hoäi Toâng Truyeàn hay Giaùo Hoäi Coâng Giaùo, vaø toâi hieåu ñieàu naøy ngay töø thôøi ñoù. Ngaøy nay, moät ngöôøi AÙ Caên Ñình xuaát thaân töø moät gia ñình Armenia, ngöôøi maø Ñöùc Toång Giaùm Muïc luoân ñaët caïnh toâi khi toâi ñi leã ñeå oâng giaûi thích moät soá nghi thöùc hay moät soá lôøi leõ toâi khoâng bieát, ñaõ nghinh ñoùn toâi..."
Caâu hoûi thöù hai laø cuûa nöõ kyù giaû Jeannine Paloulian cuûa tôø Nouvelles d'Armeùnie, hoûi veà cuoäc toâng du saép ñeán taïi Azebaijan: ngaøi seõ noùi gì vôùi hoï. Ñöùc Thaùnh Cha traû lôøi raèng:
"Toâi seõ noùi vôùi ngöôøi Azerbaijan veà söï thaät cuûa nhöõng ñieàu toâi ñaõ thaáy, cuûa nhöõng ñieàu toâi ñaõ caûm nhaän vaø toâi cuõng seõ khích leä hoï. Toâi töøng gaëp Toång Thoáng cuûa Azerbaijan vaø noùi chuyeän vôùi oâng... Toâi cuõng seõ noùi vôùi coâ raèng khoâng taïo hoøa bình chæ vì moät mieáng ñaát nhoû quaû laø moät ñieàu taêm toái, vì noù ñaâu phaûi chuyeän lôùn lao gì, ñuùng khoâng? Nhöng toâi noùi ñieàu ñoù vôùi moïi ngöôøi Armenia vaø Azerbaijan... Coù leõ hoï khoâng theå ñoàng yù vôùi nhau veà caùc cung caùch taïo hoøa bình, vaø veà khía caïnh naøy, hoï caàn phaûi laøm vieäc nhieàu hôn nöõa. Nhöng toâi khoâng bieát phaûi noùi gì theâm... Toâi xin noùi raèng luùc naøy ñieàu treân xuaát hieän trong traùi tim toâi, nhöng luoân phaûi coá gaéng tích cöïc tìm caùc giaûi phaùp khaû thi, ñeå tieán leân".
Cuoäc dieät chuûng Armenia
Caâu hoûi thöù ba laø cuûa Jean Luis de La Vassiere cuûa AFP, ngöôøi seõ rôøi nhieäm sôû ôû Roâma. OÂng hoûi lyù do taïi sao Ñöùc Thaùnh Cha theâm chöõ "dieät chuûng" vaøo baøi dieãn vaên ôû dinh toång thoáng. Lieäu ñieàu ñoù coù lôïi cho hoøa bình trong moät vuøng phöùc taïp nhö theá naøy? Ñöùc Thaùnh Cha traû lôøi khaù chi tieát:
"ÔÛ AÙ Caên Ñình, khi oâng noùi tôùi cuoäc taøn saùt ôû Armenia, ngöôøi ta luoân luoân söû duïng chöõ 'dieät chuûng'. Toâi khoâng bieát chöõ naøo khaùc. ÔÛ nhaø thôø chính toøa Buenos Aires, chuùng toâi coù ñaët moät caây thaäp giaù baèng ñaù ôû baøn thôø thöù ba beân tay traùi, ñeå töôûng nieäm cuoäc dieät chuûng Armenia. Hai vò Toång Giaùm Muïc, caû hai laø ngöôøi Armenia, moät Coâng Giaùo, moät Toâng Truyeàn, caùc ngaøi ñaõ khaùnh thaønh caây thaäp giaù... ÔÛ Nhaø Thôø Coâng Giaùo Thaùnh Bartoâloâmeâoâ, Vò Toång Giaùm Muïc Toâng Truyeàn cuõng ñaõ laøm moät baøn thôø kính Thaùnh Bartoâloâmeâoâ... nhöng luoân luoân... toâi khoâng bieát chöõ khaùc. Toâi xuaát phaùt töø chöõ naøy. Khi toâi tôùi Roâma, toâi nghe ñöôïc chöõ khaùc "Tai Öông Vó Ñaïi" hay "thaûm kòch khuûng khieáp", nhöng trong tieáng Armenia, toâi khoâng bieát phaûi noùi noù theá naøo... vaø ngöôøi ta baûo toâi raèng ñöøng (noùi chöõ aáy), chöõ aáy xuùc phaïm, chöõ "dieät chuûng" aáy maø, Ñöùc Thaùnh Cha phaûi noùi chöõ naøy naøy. Toâi vaãn ñaõ luoân noùi ñeán 3 cuoäc dieät chuûng trong theá kyû tröôùc... luoân luoân soá ba! Cuoäc ñaàu tieân laø Armenia, roài cuoäc cuûa Hitler vaø cuoái cuøng laø cuoäc cuûa Stalin... cuõng coù nhöõng cuoäc nhoû hôn, coù moät cuoäc ôû Phi Chaâu, nhöng trong quó ñaïo cuûa hai cuoäc chieán tranh lôùn thì coù ba cuoäc naøy... Toâi hoûi taïi sao... 'nhöng moät soá ngöôøi caûm thaáy nhö noù khoâng ñuùng, noù khoâng phaûi laø moät cuoäc dieät chuûng'... moät ngöôøi khaùc baûo toâi... moät luaät sö noùi vôùi toâi ñieàu naøy khieán toâi thöïc söï löu yù: chöõ 'dieät chuûng' laø moät töø kyõ thuaät. Noù laø moät chöõ coù tính kyõ thuaät khoâng ñoàng nghóa vôùi 'taän dieät' (extermination). Ñöùc Thaùnh Cha coù theå noùi chöõ 'taän dieät', nhöng tuyeân boá moät 'cuoäc dieät chuûng' laø keùo theo noù caùc haønh ñoäng ñoøi boài thöôøng... ñoù laø ñieàu vò luaät sö noùi vôùi toâi. Naêm ngoaùi, khi toâi soaïn baøi dieãn vaên, toâi thaáy Thaùnh Gioan Phaoloâ II duøng chöõ naøy, ngaøi duøng caû hai chöõ: Tai Öông Vó Ñaïi vaø dieät chuûng. Vaø toâi trích daãn caâu ngaøi noùi trong ngoaëc keùp... vaø caâu aáy khoâng ñöôïc tieáp nhaän toát. Moät tuyeân boá ñaõ ñöôïc Chính Phuû Thoã Nhó Kyø ñöa ra. Thoå Nhó Kyø, trong voøng maáy ngaøy, cho trieäu hoài ñaïi söù cuûa hoï veà Ankara, oâng voán laø moät vó nhaân, Thoå Nhó Kyø voán göûi cho chuùng ta moät vò ñaïi söù haøng ñaàu, oâng ñaõ trôû laïi caùch nay 3 thaùng... 'moät thöù chay tònh ñaïi söù'. Nhöng oâng coù quyeàn laøm theá... Quyeàn phaûn khaùng, taát caû chuùng ta ñeàu coù quyeàn naøy. Trong baøi dieãn vaên laàn naøy, thoaït ñaàu voán khoâng coù chöõ ñoù, ñuùng nhö theá. Toâi traû lôøi vì toâi ñaõ theâm noù vaøo. Nhöng sau khi ñaõ nghe gioïng ñieäu cuûa baøi dieãn vaên cuûa toång thoáng vaø caû quaù khöù cuûa toâi ñoái vôùi chöõ aáy, vaø sau khi ñaõ noùi chöõ naøy naêm ngoaùi moät caùch coâng khai ôû Nhaø Thôø Thaùnh Pheâroâ, xem ra khaù kyø cuïc neáu ít nhaát khoâng noùi cuøng moät ñieàu. Nhöng ôû ñaây, toâi muoán nhaán maïnh moät ñieàu khaùc vaø toâi khoâng nghó mình laàm khi cuõng ñaõ noùi raèng: trong cuoäc dieät chuûng naøy, cuõng nhö trong hai cuoäc dieät chuûng khaùc, caùc cöôøng quoác quoác teá ñaõ nhìn ñi nôi khaùc (ngoaûnh maët laøm ngô). Vaø ñoù laø söï vieäc. Trong Theá Chieán II, moät soá cöôøng quoác, ñaõ chuïp hình caùc ñöôøng xe löûa daãn vaøo Auschwitz neân coù khaû naêng doäi bom nhöng ñaõ khoâng laøm theá. Moät thí duï. Trong boái caûnh Theá Chieán I, ñaâu laø vaán ñeà cuûa ngöôøi Armenia? Vaø trong boái caûnh Theá Chieán II, ñaâu laø vaán ñeà cuûa Hitler vaø Stalin vaø sau Yalta, ñaâu laø vaán ñeà cuûa vuøng... vaø taát caû nhöõng ñieàu naøy, khoâng ai noùi tôùi caû. Ngöôøi ta phaûi nhaán maïnh ñieàu ñoù. Vaø phaûi ñaët caâu hoûi lòch söû naøy: caùc ñaïi cöôøng, taïi sao caùc oâng khoâng laøm ñieàu ñoù?
"Toâi khoâng leân aùn, toâi chæ ñaët moät caâu hoûi. Quaû laø kyø laï. Hoï nhìn cuoäc chieán, nhìn nhieàu ñieàu laém... nhöng khoâng nhìn con ngöôøi... vaø toâi khoâng bieát coù ñuùng khoâng, nhöng toâi muoán bieát coù phaûi luùc Hitler baùch haïi ngöôøi Do Thaùi, moät trong nhöõng lôøi, moät trong nhöõng ñieàu oâng ta noùi laø 'trôøi ñaát, ngaøy nay coù ai nhôù tôùi ngöôøi Armenia ñaâu, ta haõy laøm cuøng moät ñieàu aáy vôùi ngöôøi Do Thaùi'. Toâi khoâng bieát coù ñuùng nhö theá hay khoâng, coù theå chæ laø lôøi ñoàn thoåi, nhöng toâi nghe ngöôøi ta noùi theá. Thöa caùc söû gia, xin quùy vò söu taàm ñeå xem ñieàu ñoù coù ñuùng hay khoâng. Toâi nghó toâi ñaõ traû lôøi. Nhöng toâi khoâng bao giôø noùi chöõ ñoù vôùi yù ñònh xuùc phaïm... ".
Chæ coù moät Giaùo Hoaøng
Caâu hoûi thöù tö laø cuûa Elisbetta Piqueù cuûa tôø La Nacion, lieân quan tôùi nhaän ñònh cuûa Ñöùc Toång Giaùm Muïc Georg Gaenswein veà thöøa taùc vuï Pheâroâ chung giöõa hai vò giaùo hoaøng hieän coøn soáng. Lieäu coù phaûi ta ñang coù hai vò giaùo hoaøng hay khoâng? Ñöùc Thaùnh Cha ñaõ traû lôøi nhö sau:
"Trong Giaùo Hoäi, coù luùc coù tôùi ba vò giaùo hoaøng (cöôøi)! Toâi khoâng ñoïc caùc lôøi nhaän ñònh aáy vì toâi khoâng coù thì giôø xem nhöõng ñieàu nhö vaäy. Ñöùc Beâneâñíctoâ laø vò giaùo hoaøng höu trí, ngaøi noùi roõ raøng nhö theá ngaøy 11 thaùng Hai khi ngaøi tuyeân boá seõ töø nhieäm vaøo ngaøy 28 thaùng Hai vaø seõ giuùp Giaùo Hoäi baèng lôøi caàu nguyeän.
"Vaø Ñöùc Beâneâñíctoâ ñang caàu nguyeän trong ñan vieäc. Toâi ñaõ ñeán thaêm ngaøi nhieàu laàn... hoaëc ñieän thoaïi. Hoâm noï, ngaøi ñaõ vieát moät thö ngaén cho toâi. Ngaøi vaãn kyù chöõ kyù cuûa ngaøi, chuùc toâi thöôïng loä bình an, vaø coù laàn, khoâng phaûi moät laàn maø laø nhieàu laàn, toâi töøng noùi raèng quaû laø moät ôn phuùc coù ngöôøi oâng khoân ngoan ôû trong nhaø. Toâi cuõng noùi vôùi ngaøi ñieàu ñoù tröôùc maët ngaøi vaø ngaøi cöôøi, nhöng ñoái vôùi toâi, ngaøi laø Giaùo Hoaøng Höu Trí. Ngaøi laø ngöôøi oâng khoân ngoan. Ngaøi laø ngöôøi che chôû hai vai toâi vaø löng toâi baèng lôøi caàu nguyeän cuûa ngaøi.
"Toâi khoâng bao giôø queân baøi dieãn vaên ngaøi ñoïc vôùi caùc Hoàng Y chuùng toâi hoâm 28 thaùng Hai, "trong soá quùy hieàn huynh, toâi chaéc chaén coù vò keá nhieäm toâi. Toâi höùa vaâng lôøi (vò aáy)". Vaø ngaøi ñaõ laøm nhö theá. Nhöng, roài toâi coù nghe, nhöng toâi khoâng bieát coù ñuùng khoâng, ñaáy nheù - toâi xin nhaán maïnh, toâi nghe thaáy thoâi, coù theå chæ laø tin ñoàn nhöng tin ñoàn naøy raát hôïp vôùi caù tính cuûa ngaøi - raèng moät soá ngöôøi ñaõ ñeán ñoù (gaëp ngaøi) ñeå than phieàn veà vò giaùo hoaøng môùi... vaø ngaøi xua hoï ñi, ñaáy nheù, kieåu Bavaria, raát hoïc thöùc, nhöng ngaøi xua hoï ñi. Toâi khoâng bieát coù ñuùng nhö theá hay khoâng. Ñoù laø ñieàu ñaùng hoan nghinh vì con ngöôøi naøy nhö theá ñoù. Ngaøi laø ngöôøi giöõ lôøi noùi cuûa mình, moät ngöôøi ngay thaúng, ngay thaúng vaø ngay thaúng.
"Ngaøi laø vò giaùo hoaøng höu trí. Roài, toâi khoâng bieát coâ coù coøn nhôù toâi ñaõ caùm ôn ngaøi moät caùch coâng khai khoâng. Toâi khoâng nhôù khi naøo nhöng treân moät chuyeán bay, caùm ôn Ñöùc Beâneâñíctoâ vì ñaõ khai môû söï kieän giaùo hoaøng höu trí. Chöù 70 naêm tröôùc ñaây, laøm gì coù caùc giaùm muïc höu trí. Ngaøy nay, chuùng ta coù... nhöng vôùi vieäc keùo daøi söï soáng hieän nay, coâ coù theå cai quaûn Giaùo Hoäi vaøo côõ tuoåi naøy, vôùi nhöõng côn ñau nhöùc hay khoâng? Coøn ngaøi, moät caùch can ñaûm, vaø vôùi lôøi caàu nguyeän vaø hieåu bieát, vôùi thaàn hoïc ñaõ quyeát ñònh môû ra chieác cöûa naøy vaø toâi tin ñieàu naøy laø ñieàu toát laønh ñoái vôùi Giaùo Hoäi.
"Nhöng chæ coù moät giaùo hoaøng ñôn nhaát maø thoâi, coøn vò kia... coù leõ caùc ngaøi seõ gioáng nhö caùc giaùm muïc höu trí, toâi khoâng muoán noùi nhieàu vò nhöng coù theå coù hai hay ba. Caùc ngaøi seõ laø caùc vò höu trí... Caùc Ngaøi laø caùc vò höu trí.
"Ngaøy moát, vieäc kyû nieäm 65 thuï phong giaùm muïc cuûa ngaøi (Cha Lombardi noùi nhoû vôùi Ñöùc Giaùo Hoaøng), xin loãi, thuï phong linh muïc cuûa ngaøi seõ ñöôïc cöû haønh. Anh Georg cuûa ngaøi cuõng coù maët trong dòp naøy vì caùc ngaøi thuï phong vôùi nhau. Seõ coù moät bieán coá cöû haønh nhoû vôùi caùc tröôûng boä sôû vaø moät ít ngöôøi vì ngaøi thích moät... ngaøi chaáp thuaän, nhöng raát giaûn dò, vaø toâi cuõng seõ coù maët ñeå noùi moät ñoâi ñieàu vôùi con ngöôøi vó ñaïi cuûa caàu nguyeän, cuûa can ñaûm ñang laø Giaùo Hoaøng Höu Trí, chöù khoâng phaûi Giaùo Hoaøng thöù hai, ngöôøi trung thaønh vôùi lôøi noùi cuûa mình vaø laø moät ngöôøi vó ñaïi cuûa Thieân Chuùa, raát thoâng minh, vaø ñoái vôùi toâi laø ngöôøi oâng khoân ngoan trong nhaø".
Coâng Ñoàng Toaøn Chính Thoáng
Caâu hoûi thöù naêm laø cuûa Alexej Bukalov, ñaïi dieän cho haõng Italtass vaø vaên hoùa Nga. OÂng hoûi phaùn ñoaùn cuûa ngaøi veà Coâng Ñoàng Toøan Chính Thoáng, maø oâng goïi laø moät "dieãn ñaøn". Ñöùc Thaùnh Cha cho hay:
"Moät phaùn ñoaùn tích cöïc. Moät böôùc tieán leân, khoâng haún traêm phaàn traêm, nhöng laø moät böôùc tieán leân. Nhöõng ñieàu ñaõ ñöôïc "bieän minh", toâi xin ñeå trong ngoaëc keùp, vaø toâi thaønh thöïc ñoái vôùi caùc ñieàu naøy, laø nhöõng ñieàu, vôùi thôøi gian, coù theå ñöôïc giaûi quyeát. Caû hoï nöõa, boán Giaùo Hoäi khoâng ñi (tham döï), hoï muoán thöïc hieän vieäc naøy treã hôn moät chuùt. Nhöng toâi nghó böôùc ñaàu tieân ñaõ ñöôïc thöïc hieän nhö oâng coù theå, nhö caùc treû em, chuùng thöïc hieän böôùc ñaàu tieân cuûa chuùng nhöng chuùng laøm ñieàu chuùng coù theå laøm. Tröôùc heát chuùng laøm nhö meøo, roài chuùng böôùc nhöõng böôùc ñaàu tieân. Toâi raát vui. Caùc vò noùi veà nhieàu ñieàu. Toâi nghó keát quaû raát tích cöïc. Nguyeân moät söï kieän caùc Giaùo Hoäi töï trò naøy tuï hoïp vôùi nhau nhaân danh Neàn Chính Thoáng ñeå nhìn maët nhau, ñeå caàu nguyeän vôùi nhau, ñeå leân tieáng vaø coù leõ coøn noùi khoâi haøi nöõa... Thì ñieàu ñoù cöïc kyø tích cöïc xieát bao! Toâi caùm taï Thieân Chuùa! ÔÛ coâng ñoàng keá tieáp, seõ coøn nhieàu (thaønh quaû tích cöïc) hôn nöõa. Chuùc tuïng Chuùa".
Nöôùc Anh ruùt khoûi Lieân Hieäp AÂu Chaâu
Caâu hoûi thöù saùu cuûa Edward Pentin ñaïi dieän taäp san National Catholic Register vaø nhoùm noùi tieáng Anh. OÂng hoûi lieäu Ñöùc Thaùnh Cha coù lo aâu veà vieäc Nöôùc Anh ra khoûi Lieân Hieäp AÂu Chaâu hay khoâng vì raát coù theå ñaây laø khôûi ñaàu dieãn trình tan raõ vaø cuoái cuøng gaây ra chieán tranh. Ñöùc Thaùnh Cha cho bieát:
"Ñaõ ñang coù chieán tranh taïi AÂu Chaâu roài. Hôn nöõa, ñang coù baàu khí chia reõ, khoâng chæ ôû AÂu Chaâu, nhöng ôû caùc nöôùc rieâng cuûa noù. OÂng coù nhôù Catalonia, vaø naêm ngoaùi Scotland. Caùc chia reõ naøy... Toâi khoâng noùi chuùng nguy hieåm, nhöng ta phaûi nghieân cöõu kyõ chuùng vaø tröôùc khi chia reõ theâm, haõy noùi chuyeän toát giöõa chuùng ta vôùi nhau, vaø tìm ra caùc giaûi phaùp khaû thi... Noùi cho ngay, toâi khoâng bieát. Toâi chöa nghieân cöùu caùc lyù do taïi sao Vöông Quoác Thoáng Nhaát muoán ñöa ra quyeát ñònh naøy, nhöng luoân coù chia reõ. Toâi tin coù laàn toâi ñaõ noùi ñieàu naøy, toâi khoâng nhôù ôû ñaâu, nhöng toâi ñaõ noùi raèng: Neàn ñoäc laäp aáy seõ ñöa ñeán thoaùt ly (emancipation). Thí duï, moïi nöôùc Chaâu Myõ Latinh cuûa chuùng toâi, ngay caùc nöôùc Phi Chaâu cuõng theá, ñaõ thoaùt ly khoûi vöông trieàu, khoûi Madrid. Caû ôû Phi Chaâu, (ngöôøi ta cuõng thoaùt ly) khoûi Paris, London, Amsterdam... vaø ñaây cuõng laø moät cuoäc thoaùt ly, vaø cuoäc thoaùt ly naøy coù theå hieåu ñöôïc hôn vì phía sau noù laø moät neàn vaên hoùa, loái suy nghó... ñuùng hôn, söï ruùt chaân ra cuûa moät quoác gia - toâi vaãn khoâng ñang noùi tôùi Brexit; chuùng ta nghó tôùi Scotland, taát caû nhöõng nöôùc... ñaây laø ñieàu ngöôøi ta ñaõ ñaët teân, vaø toâi noùi ñieàu naøy khoâng phaûi ñeå xuùc phaïm, ñaây laø chöõ caùc chính trò gia hay duøng: Balkan hoùa, maø khoâng noùi xaáu ngöôøi Balkan. Ruùt chaân ra ñuùng hôn, khoâng phaûi thoaùt ly. Vaø ñaøng sau (noù) coù lòch söû, vaên hoùa, hieåu laàm, caû thieän chí nöõa... ñieàu naøy raát roõ. Ñoái vôùi toâi, hôïp nhaát luoân luoân toát hôn tranh chaáp, nhöng coù nhieàu caùch hôïp nhaát khaùc nhau... vaø caû tình huynh ñeä nöõa, vaø ñaây laø (vaán ñeà) Lieân Hieäp AÂu Chaâu; tình huynh ñeä thì toát hôn thuø oaùn vaø xa caùch. Tình huynh ñeä thì toát hôn vaø caàu noái thì toát hôn töôøng raøo. Ngöôøi ta caàn suy tö ñieàu ñoù. Ñuùng laø: queâ höông... toâi ôû AÂu Chaâu, nhöng... toâi muoán coù moät soá ñieàu voán laø cuûa toâi töø neàn vaên hoùa cuûa toâi vaø bieän phaùp... vaø tôùi ñaây, toâi muoán noùi ñeán Giaûi Charlemagne do Lieân Hieäp AÂu Chaâu trao taëng nhaèm khaùm phaù söùc maïnh voán coù töø goác reã cuûa noù. Ñaây laø moät bieän phaùp saùng taïo, vaø caû "baát hôïp nhaát laønh maïnh" nöõa, nhaèm daønh nhieàu ñoäc laäp, nhieàu töï do hôn cho caùc nöôùc trong Lieân Hieäp, nhaèm nghó tôùi moät hình thöùc lieân hieäp khaùc, coù tính saùng taïo. Vaø saùng taïo taïi choã laøm vieäc, trong neàn kinh teá. Hieän ñang coù moät neàn kinh teá löu chuyeån (liquid economy) ôû AÂu Chaâu. Thí duï, ôû YÙ, 40% ngöôøi treû döôùi 25 tuoåi khoâng coù vieäc laøm. Coù moät ñieàu gì ñoù khoâng oån trong Lieân Hieäp roäng lôùn naøy, nhöng chuùng ta khoâng neùm beù thô trong chaäu taém ra khoûi cöûa soå (caû xaáu laãn toát), khoâng phaûi sao? Ta phaûi tìm caùch cöùu vôùt söï vieäc, taùi taïo chuùng, vì taùi taïo con ngöôøi, caû nhaân caùch ta nöõa, laø moät haønh trình, maø ngöôøi ta luoân phaûi ñi. Moät thieáu nieân khoâng nhö moät ngöôøi tröôûng thaønh, hay moät vò cao nieân. Vöøa nhö nhau vöøa khoâng nhö nhau. Ngöôøi ta taùi taïo khoâng ngöøng. Chính ñieàu ñoù ñem laïi söùc soáng, yù muoán soáng, vaø ñem laïi thaønh quaû. Vaø toâi xin nhaán maïnh ñieàu naøy: ngaøy nay, chöõ, hai chöõ chuû yeáu ñoái vôùi Lieân Hieäp AÂu Chaâu, laø tính saùng taïo vaø sinh hoa traùi. Ñaây laø thaùch ñoá. Toâi khoâng bieát, nhöng ñoù laø suy nghó cuûa toâi".
Phong traøo Caûi Caùch
Caâu hoûi thöù baåy cuûa Tilmann Kleinjung cuûa Ñaøi ARD, Ñöùc. Vì Ñöùc Thaùnh Cha seõ tôùi Lund tham döï leã kyû nieäm 500 phong traøo Caûi Caùch, neân oâng hoûi ngaøi lieäu ñaõ tôùi luùc ñeå huûy hay ruùt laïi vaï tuyeät thoâng ñoái vôùi Martin Luther chöa. Ñöùc Thaùnh Cha traû lôøi:
"Toâi nghó raèng caùc yù höôùng cuûa Martin Luther ñaõ khoâng laàm laãn. OÂng laø moät nhaø caûi caùch. Coù leõ moät soá phöông phaùp khoâng ñuùng. Nhöng vaøo thôøi ñoù, neáu ta ñoïc caâu truyeän cuûa Vò Muïc Sö, moät ngöôøi Ñöùc theo giaùo phaùi Lutheroâ sau ñoù trôû laïi khi thaáy thöïc taïi, ñaõ trôû thaønh ngöôøi Coâng Giaùo, vaøo thôøi ñoù, Giaùo Hoäi chính xaùc khoâng phaûi laø moät maãu möïc ñeå noi theo. Coù söï thoái naùt trong Giaùo Hoäi, tinh thaàn theá gian, ham meâ tieàn baïc, quyeàn löïc... vaø oâng phaûn ñoái vieäc naøy. Roài oâng thoâng minh vaø ñaõ ñöa ra moät soá bieän phaùp ñeå bieän minh, vaø vì oâng ñaõ laøm vieäc naøy. Coøn ngaøy nay, ngöôøi Lutheâroâ vaø ngöôøi Coâng Giaùo, ngöôøi Theä Phaûn, taát caû chuùng ta ñeàu ñoàng yù veà hoïc lyù coâng chính hoùa. Veà ñieåm naøy, moät ñieåm quan troïng, oâng khoâng laàm. OÂng taïo thuoác chöõa cho Giaùo Hoäi, nhöng roài thöù thuoác naøy ñaõ ñöôïc cuûng coá thaønh moät tình traïng söï vieäc, moät tình traïng kyû luaät, moät caùch tin, moät caùch laøm, moät caùch phuïng vuï vaø oâng khoâng coâ ñôn; coøn coù Zwingli, Calvin, moãi ngöôøi moãi khaùc, vaø ñaøng sau hoï coøn coù ai, bieát khoâng? Caùc oâng hoaøng! Ta phaûi ñaët mình vaøo caâu truyeän luùc baáy giôø. Ñoù laø moät caâu truyeän khoâng deã hieåu, khoâng deã. Roài söï vieäc cöù theá tieán, vaø ngaøy nay, cuoäc ñoái thoaïi ñang raát toát. Vaên kieän veà coâng chính hoùa aáy, toâi nghó, laø moät trong nhöõng vaên kieän ñaïi keát phong phuù nhaát treân theá giôùi, moät vaên kieän coù nhieàu thoaû thuaän. Nhöng chia reõ vaãn coøn vaø caùc chia reõ naøy cuõng tuøy thuoäc caùc Giaùo Hoäi. ÔÛ Buenos Aires, coù hai nhaø thôø Lutheâroâ, vaø nhaø thôø naøy nghó moät ñaøng, nhaø thôø kia nghó moät neûo... ngay trong cuøng moät Giaùo Hoäi Lutheâroâ, cuõng khoâng coù hôïp nhaát; nhöng hoï kính troïng nhau, hoï thöông yeâu nhau, vaø söï khaùc nhau coù leõ laø ñieàu laøm moïi ngöôøi chuùng ta raát ñau ñôùn neân hoâm nay chuùng ta ñang tìm caùch tieáp noái con ñöôøng gaëp gôõ nhau sau 500 naêm. Toâi nghó chuùng ta phaûi cuøng nhau caàu nguyeän, caàu nguyeän. Caàu nguyeän laø ñieàu quan troïng ñoái vôùi vieäc naøy. Thöù hai, cuøng nhau laøm vieäc cho ngöôøi ngheøo, ngöôøi bò baùch haïi, cho nhieàu ngöôøi, cho ngöôøi tò naïn, cho nhieàu ngöôøi ñang ñau khoå; cuøng laøm vieäc vaø caàu nguyeän vôùi nhau, coøn caùc nhaø thaàn hoïc ñang nghieân cöùu thì cuøng nhau coá gaéng... nhöng ñaây laø moät con ñöôøng daøi, raát daøi. Coù laàn toâi noùi ñuøa: toâi bieát luùc naøo thì hôïp nhaát dieãn ra. - 'Khi naøo?' - 'ngaøy sau khi Con Ngöôùi ñeán' vì ta khoâng bieát... Chuùa Thaùnh Thaàn seõ ban ôn thaùnh, nhöng trong khi chôø ñôïi, caàu nguyeän, yeâu thöông nhau vaø laøm vieäc vôùi nhau. Treân heát cho ngöôøi ngheøo, cho nhöõng ngöôøi ñau khoå, cho hoøa bình vaø nhieàu ñieàu khaùc... choáng laïi vieäc boùc loät ngöôøi ta vaø nhieàu ñieàu trong ñoù ngöôøi ta keát hôïp cuøng laøm vieäc vôùi nhau".
Nöõ phoù teá
Traû lôøi caâu hoûi thöù taùm cuûa Cecile Chambraud, Baùo Le Monde veà nöõ phoù teá, Ñöùc Giaùo Hoaøng Phanxicoâ noùi raèng:
"Coù moät toång thoáng ôû AÙ Caên Ñình goùp yù vôùi caùc toång thoáng caùc nöôùc khaùc raèng 'khi muoán ñieàu gí ñoù khoâng ñöôïc giaûi quyeát, quí vò haõy toå chöùc moät uûy ban'. Nhöng ngöôøi ñaàu tieân ngaïc nhieân tröôùc tin vui naøy laø toâi... Cuoäc ñoái thoaïi vôùi caùc nöõ tu ñaõ ñöôïc ghi nhaän vaø coâng boá treân tôø L'Osservatore Romano vaø coøn ñieàu nöõa... Vaø chuùng ta töøng nghe raèng trong caùc theá kyû ñaàu tieân, ñaõ coù caùc nöõ phoù teá. Ngöôøi ta coù theå nghieân cöùu ñieàu ñoù vaø coù theå toå chöùc moät uûy ban. Khoâng coù ñieàu gì hôn theá ñaõ ñöôïc yeâu caàu. Vaø hoï laø nhöõng ngöôøi hieåu bieát, khoâng phaûi chæ hieåu bieát maø coøn ñöôïc Giaùo Hoäi yeâu meán. Vaø toâi nhôù toâi bieát moät ngöôøi Syria, moät nhaø thaàn hoïc Syria nay ñaõ qua ñôøi, ngöôøi ñaõ soaïn moät aán baûn coù pheâ phaùn veà Thaùnh Ephrem, baèng tieáng YÙ, vaø coù laàn ñaõ noùi veà caùc nöõ phoù teá, khi toâi tôùi ôû taïi Via della Scrofa, vò naøy cuõng ôû ñoù, noùi chuyeän luùc duøng ñieåm taâm... nhöng ngaøi khoâng bieát roõ coù phong chöùc khoâng. Chaéc chaén coù caùc phuï nöõ naøy giuùp caùc giaùm muïc vaø giuùp trong ba vieäc: trong vieäc röûa toäi cho phuï nöõ, vì thôøi aáy, röûa toäi baèng caùch dìm xuoáng nöôùc; thöù hai, trong vieäc xöùc daàu cho phuï nöõ tröôùc khi chòu pheùp röûa, thöù ba, ñieàu naøy laøm toâi phaùt cöôøi, khi coù ngöôøi phuï nöõ ñeán khieáu naïi vôùi giaùm muïc raèng mình bò choàng ñaùnh, luùc aáy, giaùm muïc seõ cho môøi moät trong caùc nöõ phoù teá naøy, hoï seõ nhìn vaøo thaân theå ngöôøi phuï nöõ xem coù veát baèm naøo khoâng... ñoù laø lyù do taïi sao caàn phaûi coù (chöùc vuï) naøy.
"Nhöng, ngöôøi ta coù theå nghieân cöùu, xem coù phaûi ñaây laø hoïc lyù cuûa Giaùo Hoäi khoâng vaø lieäu coù theå laäp moät uûy ban hay khoâng. Ngöôøi ta khaùo vôùi nhau: 'Giaùo Hoäi môû cöûa cho caùc nöõ phoù teá'. Thöïc vaäy sao? Ñieàu aáy coù hôi khoù chòu vì quaû khoâng ñuùng söï thaät. Toâi ñaõ noùi vôùi boä tröôûng Thaùnh Boä Giaùo Lyù Ñöùc Tin, vaø ngaøi noùi vôùi toâi: 'daï thöa, ñaõ coù moät cuoäc nghieân cöùu do UÛy Ban Thaàn Hoïc Quoác Teá thöïc hieän naêm 1988'. Vaø toâi yeâu caàu ngaøi laøm moät baûn lieät keâ.
"Haõy cho toâi moät danh saùch nhöõng ngöôøi toâi coù theå laáy ñeå laäp ra uûy ban naøy. Ngaøi ñaõ göûi cho toâi baûn danh saùch ñeå laäp ra uûy ban naøy, nhöng toâi tin ñeà taøi naøy ñaõ ñöôïc nghieân cöùu khaù nhieàu roài, vaø toâi khoâng nghó seõ phaûi khoù khaên môùi roõi saùng cho luaän ñieåm naøy. Nhöng coøn moät ñieàu khaùc, moät naêm tröôõi tröùc ñaây, toâi ñaõ laäp moät uûy ban caùc nöõ thaàn hoïc gia töøng laøm vieäc vôùi Ñöùc Hoàng Y Rylko vaø hoï ñaõ vieát moät cuoán saùch ñaùng yeâu, vì suy nghó cuûa phuï nöõ raát quan troïng. Phuï nöõ suy nghó khaùc vôùi chuùng ta, vaø ngöôøi ta khoâng theå ñöa ra moät quyeát ñònh toát neáu khoâng laéng nghe phuï nöõ. ÔÛ Buenos Aires, ñoâi khi toâi tham khaûo vôùi caùc coá vaán cuûa toâi, roài sau ñoù môøi caùc phuï nöõ ñeán vaø hoï nhìn söï vieäc döôùi moät aùnh saùng khaùc, raát khaùc... Nhöng, roài, caùc giaûi phaùp raát phong phuù, raát ñaùng yeâu.
"Toâi phaûi gaëp caùc phuï nöõ töøng thöïc hieän moät vieäc raát toát, nhöng vì cô quan lo giaùo daân nay ñang coù thay ñoåi, vaø toâi ñang chôø xem noù seõ laøm gì. Nhöng, tieáp tuïc coâng vieäc thöù hai naøy laø moät ñieàu khaùc, caùc nöõ thaàn hoïc gia... Nhöng ñieàu naøy, toâi muoán nhaán maïnh, laø ñieàu quan troïng hôn: loái hieåu, loái suy nghó, loái nhìn cuûa phuï nöõ vaø caùc khaû naêng cuûa phuï nöõ. Giaùo Hoäi voán laø phuï nöõ. Laø "la Chiesa" chöù khoâng phaûi gaùi giaø; Giaùo Hoäi laø moät ngöôøi ñaøn baø keát hoân vôùi Con Thieân Chuùa, Giaùo Hoäi laø hieàn theâ cuûa Chuùa Gieâsu Kitoâ".
Xin loãi
Caâu hoûi thöù chín cuûa Cindy Wooden thuoäc hang CNS. Caâu coâ hoûi lieân quan tôùi lôøi tuyeân boá môùi ñaây cuûa Ñöùc Hoàng Y Marx, ngöôøi Ñöùc, veà vieäc Giaùo Hoäi phaûi xin loãi coäng ñoàng ñoàng tính luyeán aùi vì ñaõ ñaåy hoï qua beân leà. Ngaøi nghó gì, nhaát laø trong boái caûnh cuoäc taøn saùt ôû Orlanda, Hoa Kyø? Ñöùc Phanxicoâ traû lôøi nhö sau:
"Toâi seõ nhaéc laïi ñieàu toâi ñaõ noùi trong cuoäc toâng du ñaàu tieân cuûa toâi. Toâi nhaéc laïi ñieàu Saùch Giaùo Lyù cuûa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo noùi: raèng khoâng ñöôïc kyø thò hoï, phaûi kính troïng hoï vaø ñoàng haønh vôùi hoï veà phöông dieän muïc vuï. Ngöôøi ta coù theå keát aùn, nhöng khoâng ñöôïc vieän lyù do thaàn hoïc, nhöng vì caùc lyù do taùc phong chính trò... Moät soá bieåu hieän quaù xuùc phaïm tôùi ngöôøi khaùc, khoâng phaûi sao?... Nhöng nhöõng ñieàu aáy khoâng lieân heä gì tôùi vaán ñeà caû. Vaán ñeà laø ngöôøi coù ñieàu kieän, nhöng coù thieän chí vaø tìm kieám Thieân Chuùa, thì ta laø ai maø daùm pheâ phaùn? Vaø ta phaûi ñoàng haønh toát vôùi hoï... ñoù laø ñieàu Saùch Giaùo Lyù daïy, roõ raøng laø Saùch Giaùo Lyù. Roài laïi coù nhieàu truyeàn thoáng ôû moät soá quoác gia, moät soá neàn vaên hoùa coù nhöõng naõo traïng khaùc veà vaán ñeà naøy. Toâi nghó Giaùo Hoäi khoâng nhöõng phaûi xin loãi, nhö lôøi "oâng Hoàng Y Marxist" (cöôøi) noùi, khoâng nhöõng xin loãi ngöôøi ñoàng tính bò xuùc phaïm. Maø coøn phaûi xin loãi caû ngöôøi ngheøo, caû caùc phuï nöõ bò khai thaùc, caû caùc treû em bò boùc loät lao ñoäng. Giaùo Hoäi phaûi xin loãi vì ñaõ chuùc laønh cho quaù nhieàu vuõ khí. Giaùo Hoäi phaûi xin loãi vì ñaõ khoâng ñoái xöû nhieàu laàn, khi toâi noùi Giaùo Hoäi, laø toâi muoán noùi caùc Kitoâ höõu! Giaùo Hoäi thaùnh thieän, chuùng ta môùi laø ngöôøi coù toäi!, caùc Kitoâ höõu phaûi xin loãi vì ñaõ khoâng ñoàng haønh vôùi quaù nhieàu quyeát ñònh, quaù nhieàu gia ñình... Toâi nhôù neàn vaên hoùa ôû Buenos Aires, neàn vaên hoùa kheùp kín thôøi toâi coøn nhoû. Toâi ñi tôùi ñoù, nheù! Gia ñình ly dò thì khoâng ñöôïc vaøo nhaø, toâi ñang noùi caùch nay 80 naêm. Neàn vaên hoùa aáy nay ñaõ thay ñoåi, caùm ôn Thieân Chuùa. Kitoâ höõu phaûi xin loãi vì nhieàu ñieàu, khoâng phaûi chæ coù theá. Xin tha thöù, chöù khoâng baøo chöõa. Laïy Chuùa, xin tha thöù. Ñaáy laø chöõ ta hay queân. Baây giôø toâi laø moät muïc töû, toâi ñang giaûng moät baøi giaûng. Khoâng, thöïc nhö theá, nhieàu ñieàu. Nhieàu ñieàu... nhöng linh muïc laø chuû nhaân oâng chöù khoâng phaûi ngöôøi cha, linh muïc ñaùnh ñaäp chöù khoâng oâm aáp, tha thöù vaø an uûi. Nhöng coù nhieàu. Coù nhieàu tuyeân uùy beänh vieän, tuyeân uùy nhaø tuø, nhieàu vò thaùnh. Nhöng khoâng ai thaáy nhöõng vò naøy. Vì söï thaùnh thieän thöôøng nhuõn nhaën, aån mình. Thay vaøo ñoù, laø traâng traâng traùo traùo raønh raønh, noù raønh raønh vaø coâ thaáy raát nhieàu cô quan coù caû ngöôøi toát laãn ngöôøi khoâng ñöôïc toát baèng, nhöõng ngöôøi... vì coâ cho moät tuùi tieàn hôi lôùn moät chuùt theá laø nhìn ñi höôùng khaùc heät nhö caùc cöôøng quoác quoác teá (xöû) vôùi ba cuoäc dieät chuûng. Kitoâ höõu chuùng ta, linh muïc, giaùm muïc, ñaõ laøm nhö theá. Nhöng chuùng ta cuõng coù Meï Teâreâxa thaønh Calcutta vaø nhieàu Meï Teâreâxa thaønh Calcutta laém. Chuùng ta coù nhieàu ngöôøi phuïc dòch ôû Phi Chaâu, nhieàu giaùo daân, nhieàu cuoäc hoân nhaân thaùnh thieän. Luùa mì vaø coû daïi. Vaø Chuùa Gieâsu cuõng ñaõ noùi nhö theá veà Vöông Quoác... Ta ñöøng caûm thaáy bò tai tieáng vì ñaõ nhö theá. Chuùng ta phaûi caàu nguyeän ñeå Chuùa bieán nhöõng coû daïi naøy maát ñi vaø seõ coù nhieàu haït luùa hôn. Nhöng ñaáy laø ñôøi soáng Giaùo Hoäi. Chuùng ta khoâng theå ñaët giôùi haïn. Taát caû chuùng ta ñeàu laø thaùnh vì taát caû chuùng ta ñeàu coù Chuùa Thaùnh Thaàn. Nhöng taát caû chuùng ta ñeàu laø keû coù toäi, toâi laø nhaát haïng! Thoâi ñöôïc. Toâi khoâng bieát toâi ñaõ traû lôøi chöa".
Ngaøy Giôùi Treû Theá Giôùi
Caâu hoûi cuoái cuøng cuûa Cha Federico Lombardi. Cha hoûi caûm töôûng cuûa Ñöùc Thaùnh Cha ñoái vôùi Ngaøy Giôùi Treû Theá Giôùi saép tôùi taïi Ba Lan, nôi ngaøi seõ ñi thaêm Auschwitz maø cha nghó Ñöùc Thaùnh Cha seõ caàu nguyeän trong thinh laëng taïi ñoù cuõng nhö ngaøi ñaõ laøm taïi ñaøi töôûng nieäm dieät chuûng Armenia. Ñöùc Thaùnh Cha cho hay:
"Hai naêm tröôùc ñaây taïi Redipuglia, toâi ñaõ laøm nhö theá ñeå töôûng nieäm moät traên naêm cuoäc Ñaïi Chieán, taïi Redipuglia. Toâi ñöùng im laëng... roài coù Thaùnh Leã, trong Thaùnh Leã, toâi coù giaûng, nhöng coù moät ñieàu khaùc. Im laëng. Hoâm nay, chuùng ta thaáy söï im laëng saùng nay... môùi hoâm nay, ñuùng khoâng?".
Cha Lomabardi: Hoâm qua.
Ñöùc Phanxicoâ: Hoâm qua... Söï im laëng... toâi muoán tôùi nôi kinh hoaøng aáy, khoâng dieãn vaên, khoâng coù ai, chæ nhöõng ñieàu caàn thieát nho nhoû... nhöng chaéc chaén seõ coù caùc nhaø baùo... nhöng khoâng coù chaøo möøng naøy noï... khoâng, khoâng... moät mình, ñi vaøo, caàu nguyeän vaø xin Chuùa ban ôn cho toâi ñöôïc khoùc. Theá thoâi".
Sau lôøi caùm ôn cuûa Cha Lombardi vaø lôøi cha xin Ñöùc Thaùnh Cha "nghæ ngôi ñoâi chuùt, aên uoáng nöõa, vaø nghæ ngôi trong thaùng Baåy", Ñöùc Thaùnh Cha ñaõ caùm ôn caùc nhaø baùo.
Vuõ Vaên An