Boán coät truï
trong suy tö cuûa Ñöùc Phanxicoâ
Boán coät truï trong suy tö cuûa Ñöùc Phanxicoâ.
Roma (VietCatholic News 29-05-2016) - Nhaø bình luaän Sandro Magister coù luùc ñaõ bò vaên phoøng baùo chí cuûa Toøa Thaùnh ruùt "chöùng minh thö" (credential) vì ñaõ tieát loä tröôùc thôøi haïn moät vaên kieän quan troïng cuûa Ñöùc Phanxicoâ. Sau ñoù, oâng ñaõ ñöôïc vaên phoøng naøy caáp chöùng minh thö trôû laïi. Tuy nhieân, khoâng vì theá maø caùc nhaän ñònh cuûa oâng veà trieàu ñaïi cuûa Ñöùc Phanxicoâ thay ñoåi.
Gaàn ñaây, oâng coù töôøng thuaät laïi moät baøi baùo cuûa Cha Giovanni Scalese, Doøng Barnabite, moät nhaø ngoaïi giao vaø laø moät trieát gia, ñeå nhaán maïnh raèng töø luùc coøn treû, Ñöùc Phanxicoâ ñaõ coù nhöõng tieâu chuaån höôùng daãn suy nghó cuûa ngaøi. Caùc tieâu chuaån naøy vaãn tieáp tuïc ñöôïc ngaøi söû duïng trong huaán quyeàn ñoái vôùi toaøn theå Giaùo Hoäi Coâng Giaùo hieän nay.
Theo Cha Scalese, coù boán tieâu chuaån hay nguyeân taéc höôùng daãn, ñöôïc cha goïi laø ñònh ñeà (postulati). Nguyeân taéc thöù nhaát ñaõ ñöôïc Ñöùc Phanxicoâ xaùc ñònh ôû phaàn ñaàu Toâng Huaán Haäu Thöôïng Hoäi Ñoàng Veà Gia Ñình Amoris Laetitia (Nieàm Vui Yeâu Thöông): "Vì 'thôøi gian lôùn hôn khoâng gian' neân toâi muoán minh xaùc ngay raèng khoâng phaûi moïi cuoäc thaûo luaän veà caùc vaán ñeà tín lyù, luaân lyù hay muïc vuï ñeàu caàn phaûi ñöôïc giaûi quyeát thanh thoûa baèng caùc can thieäp cuûa huaán quyeàn". Sau ñoù, ngaøi daãn giaûi tieâu chuaån naøy nhö sau: "Ñieàu quan troïng laø khôûi dieãn caùc dieãn trình hôn laø thoáng trò khoâng gian".
Thöïc ra, "Thôøi gian lôùn hôn khoâng gian" laø tieâu chuaån thöù nhaát trong boán tieâu chuaån höôùng daãn maø Ñöùc Phanxicoâ ñaõ lieät keâ vaø minh giaûi trong vaên kieän trình baày nghò trình cuûa trieàu giaùo hoaøng cuûa ngaøi töùc toâng huaán "Nieàm Vui Tin Möøng". Ba tieâu chuaån coøn laïi laø: hôïp nhaát löôùt thaéng tranh chaáp, thöïc taïi quan troïng hôn yù nieäm, toaøn boä lôùn hôn thaønh phaàn.
Toaøn boä cuoäc soáng cuûa ngöôøi mang teân Jorge Mario Bergoglio ñaõ ñöôïc linh höùng bôûi boán nguyeân taéc treân. Linh muïc Doøng Teân Diego Fares, ngöôøi AÙ Caên Ñình, khi bình luaän Toâng Huaán Amoris Laetitia trong soá môùi nhaát cuûa taäp san "La Civiltaø Cattolica", ñaõ trích daãn khaù nhieàu nhaän ñònh töø moät cuoäc maïn ñaøm naêm 1978 vôùi Cha Bergoglio, luùc ñoù laø giaùm tænh Doøng Teân taïi AÙ Caên Ñình, veà "laõnh vöïc khoâng gian haønh ñoäng vaø caûm thöùc thôøi gian". Theo ñoù, ngay khi vöøa laøm giaùm tænh Doøng Teân, Ñöùc Phanxicoâ ñaõ söû duïng caùc tieâu chuaån hay nguyeân taéc treân roài ñeå soi saùng moät soá tình theá maø tænh doøng ñang gaëp phaûi. Luùc aáy laø naêm 1974, luùc ngaøi môùi 38 tuoåi, nhaäp Doøng Teân ñöôïc 16 naêm, cöû nhaân trieát 11 naêm, laøm linh muïc ñöôïc 5 naêm vaø laøm giaùm tænh ñöôïc 1 naêm, chöa qua Ñöùc ñeå chuaån bò luaän aùn tieán só. Ñieàu naøy chöùng toû, boán nguyeân taéc treân hoaøn toaøn do suy tö rieâng cuûa ngaøi maø coù.
Tuy nhieân, moät caùch minh nhieân, phaûi ñôïi tôùi luùc ngaøi qua Frankfurt, Ñöùc naêm 1986 ñeå doïn tieán só, boán nguyeân taéc treân môùi ñöôïc xaùc ñònh thaønh vaên döùt khoaùt. Luaän aùn naøy khoâng ñöôïc hoaøn thaønh, nhöng troïn phaàn trong "Nieàm Vui Tin Möøng" noùi tôùi boán nguyeân taéc naøy thöïc ra chæ laø cheùp laïi moät chöông trong luaän aùn tieán só vieát dôû veà nhaø thaàn hoïc YÙ goác Ñöùc, Romano Guardini, maø thoâi.
Haäu caûnh treân ñaõ ñöôïc chính Ñöùc Phanxicoâ tieát loä trong moät cuoán saùch phaùt haønh taïi AÙ Caên Ñình naêm 2014 veà caùc naêm "khoù khaên" laøm tu só Doøng Teân: "Cho duø toâi khoâng theå hoaøn thaønh luaän aùn, caùc nghieân cöùu toâi thöïc hieän luùc aáy giuùp toâi raát nhieàu ñoái vôùi nhöõng gì seõ xaåy ra sau ñoù, keå caû toâng huaán 'Nieàm vui Tin Möøng', vì ta thaáy troïn phaàn noùi veà caùc tieâu chuaån xaõ hoäi ôû trong ñoù ñaõ ñöôïc laáy töø luaän aùn cuûa toâi veà Guardini".
Thaønh thöû, ñieàu khoâng theå thieáu laø phaân tích caùc tieâu chuaån treân, neáu ta muoán hieåu tö töôûng cuûa Ñöùc Phanxicoâ. Cha Giovanni Scalese cho ta moät phaân tích khaù töôøng taän veà caùc tieâu chuaån naøy, caùc tieâu chuaån ñöôïc ngaøi cho laø "con ñöôøng chaân thöïc ñeå ñaït hoøa bình trong moãi quoác gia vaø khaép treân theá giôùi" (Nieàm Vui Tin Möøng, soá 221).
Nguyeân taéc thöù nhaát: thôøi gian lôùn hôn khoâng gian
Ñaây haún phaûi laø nguyeân taéc thaân thieát nhaát cuûa Ñöùc Phanxicoâ. Ngaøi noùi ñeán noù laàn ñaàu tieân trong "AÙnh saùng ñöùc tin" (soá 57). Ta thaáy noù laàn nöõa cuøng vôùi 3 nguyeân taéc kia trong "Nieàm vui Tin Möøng" (caùc soá 222-225). Sau ñoù, noù ñöôïc loàng trong "Laudato Si" (soá 178). Vaø môùi ñaây, hai laàn, trong "Nieàm Vui Yeâu Thöông" (caùc soá 3 vaø 261).
Nguyeân taéc naøy thoaït ñaàu hôi khoù hieåu. Noù chæ roõ raøng hôn khi ñöôïc Nieàm vui Tin Möøng giaûi thích nhö sau: "Nguyeân taéc naøy giuùp chuùng ta hoaït ñoäng töø töø nhöng chaéc chaén, khoâng bò aùm aûnh bôûi nhöõng keát quaû töùc thì. Noù giuùp chuùng ta kieân nhaãn chòu ñöïng nhöõng khoù khaên vaø nghòch caûnh, hay nhöõng thay ñoåi khoâng traùnh khoûi trong caùc keá hoaïch cuûa mình. Noù môøi goïi chuùng ta chaáp nhaän söï caêng thaúng giöõa söï vieân maõn vaø söï giôùi haïn, vaø daønh öu tieân cho thôøi gian. Moät trong caùc khuyeát ñieåm chuùng ta thöôøng gaëp trong hoaït ñoäng chính trò-xaõ hoäi laø ngöôøi ta thích khoâng gian vaø quyeàn löïc hôn thôøi gian vaø caùc qui trình. Daønh öu tieân cho khoâng gian coù nghóa laø ñieân cuoàng tìm caùch níu keùo taát caû trong hieän taïi, coá gaéng chieám höõu taát caû caùc khoâng gian cuûa quyeàn löïc vaø söï töï khaúng ñònh mình; laø coâ ñoïng caùc qui trình vaø coá níu keùo chuùng. Daønh öu tieân cho thôøi gian coù nghóa laø quan taâm tôùi vieäc khôûi ñoäng caùc qui trình hôn laø chieám höõu khoâng gian. Thôøi gian ñieàu khieån caùc khoâng gian, soi saùng chuùng vaø bieán chuùng thaønh nhöõng maét xích trong moät chuoãi xích keùo daøi, khoâng coù khaû naêng quay ngöôïc trôû laïi. Vì vaäy caùi chuùng ta caàn laø daønh öu tieân cho caùc haønh ñoäng phaùt sinh caùc qui trình môùi trong xaõ hoäi vaø loâi keùo söï tham gia cuûa nhöõng ngöôøi khaùc vaø nhöõng nhoùm khaùc, nhöõng ngöôøi coù theå phaùt trieån chuùng tôùi choã chuùng sinh hoa keát quaû trong caùc bieán coá lòch söû quan troïng. Khoâng lo aâu, nhöng ñaày nhöõng xaùc tín roõ raøng vaø söï beàn bæ" (soá 223).
Trong "Nieàm Vui Yeâu Thöông", noù coøn ñöôïc trình baày suùc tích hôn nöõa: "Ñieàu quan troïng hôn laø khôûi dieãn caùc dieãn trình hôn laø thoáng trò khoâng gian" (soá 261). Vaø cuõng trong toâng huaán naøy, ta thaáy moät aùp duïng gaây ngaïc nhieân cuûa nguyeân taéc naøy: "Vì "thôøi gian lôùn hôn khoâng gian", toâi xin minh xaùc ñieàu naøy: khoâng phaûi moïi cuoäc thaûo luaän veà caùc vaán ñeà tín lyù, luaân lyù hay muïc vuï ñeàu caàn ñöôïc giaûi quyeát thanh thoûa bôûi caùc can thieäp cuûa huaán quyeàn. Vieäc thoáng nhaát giöõa giaùo huaán vaø thöïc haønh chaéc chaén laø ñieàu caàn thieát trong Giaùo Hoäi, nhöng ñieàu naøy khoâng loaïi tröø caùc caùch giaûi thích ña daïng moät soá khía caïnh cuûa giaùo huaán aáy vaø töø ñoù ruùt ra moät soá heä quaû. Ñieàu naøy luoân luoân ñuùng vì Thaàn Khí höôùng daãn chuùng ta höôùng veà söï thaät toaøn veïn (xem Ga 16:13), cho tôùi khi Ngöôøi höôùng daãn ta vaøo maàu nhieäm Chuùa Kitoâ moät caùch troïn veïn vaø giuùp ta thaáy moïi söï nhö Ngöôøi thaáy. Hôn nöõa, moãi quoác gia hay moãi mieàn coù theå tìm caùc giaûi phaùp toát hôn, thích hôïp ñoái vôùi vaên hoùa cuûa hoï vaø nhaäy caûm ñoái vôùi truyeàn thoáng vaø nhu caàu ñòa phöông cuûa hoï" (soá 3).
Theo Cha Scalese, ta phaûi thaønh thöïc nhìn nhaän raèng keát luaän nhö treân khoâng laäp töùc hieån nhieân. Hình nhö coát yeáu cuûa nguyeân taéc naøy naèm ôû choã ta khoâng neân ñoàng nhaát hoùa moïi söï vaø moïi ngöôøi, nhöng cho pheùp moïi ngöôøi töï tieán tôùi "chaân trôøi" cuûa hoï (caùc soá 222 vaø 225).
Trong cuoäc phoûng vaán cuûa Cha Antonio Spadaro treân taäp san "La Civiltaø Cattolica" ngaøy 19 thaùng 9 naêm 2013, Ñöùc Phanxicoâ trình baày nguyeân taéc naøy theo vieãn aûnh thaàn hoïc: "Thieân Chuùa töï toû mình ra trong maëc khaûi coù tính lòch söû, trong thôøi gian. Thôøi gian khôûi dieãn caùc dieãn trình, khoâng gian coâ ñoïng chuùng. Thieân Chuùa ôû trong thôøi gian, ôû trong caùc dieãn trình. Chuùng ta ñöøng taäp chuù vaøo vieäc chieám höõu khoâng gian nôi quyeàn löïc ñöôïc thi haønh, maø ñuùng hôn neân taäp chuù vaøo vieäc khôûi dieãn caùc dieãn trình lòch söû laâu daøi. Ta phaûi khôûi dieãn caùc dieãn trình hôn laø chieám khoâng gian. Thieân Chuùa töï toû mình ra trong thôøi gian vaø hieän dieän trong caùc dieãn trình lòch söû. Ñieàu naøy öu tieân hoùa caùc haønh ñoäng nhaèm khai sinh ra caùc naêng ñoäng tính lòch söû môùi. Vaø ñieàu naøy ñoøi kieân nhaãn, bieát chôø ñôïi" (trang 468).
Trong taäp san "PATH" cuûa Giaùo Hoaøng Haøn Laâm Thaàn Hoïc Vieän (soá 2/2014, caùc trang 403-412), Cha Giulio Maspero nhaän dieän nguoàn goác cuûa nguyeân taéc naøy nôi Thaùnh Inhaõ vaø Thaùnh Gioan XXIII, ñöôïc Ñöùc Phanxicoâ nhaéc ñeán trong cuoäc phoûng vaán cuûa Cha Spadaro, vaø nôi Thaùnh Pietro Favre, ñöôïc trích daãn trong Nieàm Vui Tin Möøng soá 171; nhöng ngaøi loaïi boû nguoàn Romano Guardini, duø ñöôïc trích daãn trong Nieàm Vui Tin Möøng soá 224. Linh muïc naøy cho raèng nguyeân taéc naøy coù "goác reã Ba Ngoâi moät caùch saâu saéc" trong khi chìa khoùa giaûi thích noù naèm ôû vieäc khaúng ñònh söï hieän dieän vaø söï bieåu hieän cuûa Thieân Chuùa trong lòch söû.
Nguyeân taéc thöù hai: Hôïp nhaát löôùt thaéng tranh chaáp
Nguyeân taéc naøy cuõng ñaõ ñöôïc phaùt bieåu laàn ñaàu tieân trong "AÙnh Saùng Ñöùc Tin" (soá 55). Trong "Nieàm Vui Tin Möøng" (caùc soá 226-230), noù ñöôïc quaûng dieãn chi tieát hôn. Sau cuøng, ta thaáy noù trong "Laudato Si" (soá 198). "Nieàm Vui Tin Möøng" vieát nhö sau:
"Xung ñoät khoâng theå ñöôïc laøm ngô hay che giaáu. Phaûi ñoái dieän noù. Nhöng neáu chuùng ta bò maéc keït trong xung ñoät, chuùng ta maát taàm nhìn, chaân trôøi cuûa chuùng ta bò thu nhoû laïi vaø chính thöïc taïi baét ñaàu tan raõ. Trong xung ñoät, chuùng ta maát yù thöùc veà söï duy nhaát saâu xa cuûa thöïc taïi" (soá 226).
Roài ngaøi moâ taû ba thaùi ñoä:
"Khi xaûy ra xung ñoät, moät soá ngöôøi chæ bieát nhìn roài boû ñi nhö theå chaúng coù gì xaûy ra; hoï phuûi tay roài tieáp tuïc cuoäc soáng cuûa mình. Nhöõng ngöôøi khaùc thì baùm chaët laáy noù khieán hoï trôû thaønh tuø nhaân cuûa noù; hoï bò maát phöông höôùng, phoùng chieáu söï hoang mang vaø baát maõn cuûa hoï vaøo caùc toå chöùc vaø vì theá laøm cho khoâng theå naøo coù ñöôïc söï hieäp nhaát. Nhöng cuõng coù moät caùch thöù ba, vaø ñaây laø caùch toát nhaát ñeå xöû lyù xung ñoät. Ñoù laø saün saøng tröïc dieän vôùi xung ñoät, giaûi quyeát noù vaø laøm noù trôû thaønh maét xích trong sôïi daây cuûa moät qui trình môùi. "Phuùc cho nhöõng ai xaây döïng hoaø bình!" (Mt 5:9).
Thaùi ñoä thöù ba döïa treân nguyeân taéc "hôïp nhaát löôùt thaéng tranh chaáp" thöïc söï ñöôïc coi laø "toái thieát ñeå xaây döïng tình baèng höõu trong xaõ hoäi" (soá 228). Nguyeân taéc naøy gôïi höùng cho yù nieäm "ña daïng hoaø giaûi" (soá 230), ñöôïc laëp ñi laëp laïi trong giaùo huaán cuûa Ñöùc Phanxicoâ, ñaëc bieät, trong laõnh vöïc ñaïi keát.
Theo Cha Scalese, nguyeân taéc treân döôøng nhö giaû ñònh moät caùi nhìn bieän chöùng veà thöïc taïi raát gioáng vôùi caùi nhìn cuûa Hegel:
"Tình lieân ñôùi, hieåu theo nghóa saâu xa nhaát vaø thaùch thöùc nhaát cuûa noù, trôû thaønh moät caùch ñeå laøm lòch söû trong moät moâi tröôøng soáng maø caùc xung ñoät, caêng thaúng vaø ñoái khaùng coù theå ñaït ñöôïc moät söï hieäp nhaát ña daïng vaø ñem laïi söùc soáng. Ñaây khoâng phaûi laø choïn moät thaùi ñoä ba phaûi, hay choïn caùch hoaø tan ngöôøi naøy vaøo ngöôøi kia, nhöng laø choïn moät caùch giaûi quyeát treân bình dieän cao hôn vaø giöõ laïi ñieàu gì coù giaù trò vaø ích lôïi ôû caû hai beân" (soá 228).
"Giaûi phaùp treân bình dieän cao hôn" treân nhaéc ta nhôù tôùi "Aufhebung" (hôïp ñeà) cuûa Hegel. Khoâng phaûi laø vieäc tình côø khi soá 230 nhaéc tôùi moät "toång hôïp" maø toång hôïp thöôøng giaû thieát moät chính ñeà (thesis) vaø moät phaûn ñeà (antithesis), caùc cöïc trong moät tranh chaáp vôùi nhau.
Nguyeân taéc thöù ba: thöïc taïi quan troïng hôn yù nieäm
Nguyeân taéc naøy ñöôïc trình baày trong "Nieàm Vui Tin Möøng" (caùc soá 231-233) vaø sau ñoù ñöôïc loàng trong "Laudato Si" (soá 201).
"Cuõng coù moät söï caêng thaúng thöôøng xuyeân giöõa caùc yù nieäm vaø caùc thöïc taïi. Caùc thöïc taïi thì hieän höõu, coøn caùc yù nieäm thì ñöôïc laøm ra. Phaûi coù söï ñoái thoaïi lieân tuïc giöõa thöïc taïi vaø yù nieäm, neáu khoâng caùc yù nieäm seõ trôû thaønh xa rôøi thöïc taïi. Thaät nguy hieåm khi chæ döøng laïi ôû nhöõng lôøi noùi suoâng, nhöõng hình aûnh vaø nhöõng baøi dieãn vaên hay. Vì vaäy chuùng ta coù moät nguyeân taéc thöù ba: caùc thöïc taïi lôùn hôn caùc yù nieäm. Nguyeân taéc naøy ñoøi chuùng ta phaûi baùc boû caùc phöông tieän khaùc nhau nhaèm che giaáu thöïc taïi: caùc daïng tinh tuyeàn sieâu phaøm, söï chuyeân cheá cuûa chuû nghóa töông ñoái, nhöõng lôøi noùi saùo roãng, nhöõng muïc tieâu lyù nieäm nhöng khoâng thöïc teá, nhöõng nhaõn hieäu cuûa chuû nghóa cöïc ñoan phi lòch söû, nhöõng heä thoáng ñaïo ñöùc khoâng coù tình thöông, nhöõng nghò luaän trí thöùc khoâng coù minh trieát" (soá 231).
Xem ra nguyeân taéc naøy deã hieåu hôn vaø ñöôïc chaáp nhaän nhieàu hôn, moät nguyeân taéc gaàn hôn vôùi trieát lyù truyeàn thoáng. Vieäc khai trieån noù trong "Nieàm Vui Tin Möøng" coøn loâi cuoán nöõa vaø thoaït xem coøn hoaøn toaøn coù theå chaáp nhaän ñöôïc:
"Caùc yù nieäm, hay caùc khai trieån coù tính khaùi nieäm (conceptual elaborations), ñöôïc duøng ñeå truyeàn thoâng, hieåu bieát vaø thöïc haønh. Caùc yù nieäm taùch rôøi khoûi thöïc taïi thöôøng taïo ra nhöõng hình thöùc duy taâm vaø duy danh voâ boå, cuøng laém cuõng chæ giuùp phaân loaïi vaø ñònh nghóa, nhöng chaéc chaén khoâng daãn ñeán haønh ñoäng. Caùc thöïc taïi ñöôïc lyù trí soi saùng môùi thuùc ñaåy chuùng ta ñeán haønh ñoäng. Thaùi ñoä duy danh hình thöùc phaûi nhöôøng choã cho tính khaùch quan haøi hoaø. Neáu khoâng, chaân lyù seõ bò xuyeân taïc, ñoà myõ phaåm seõ theá choã cho söï chaêm soùc thaân xaùc thöïc söï" [Plato, "Gorgias", 465] (soá 232).
Trong taäp san ñaõ trích treân ñaây cuûa Giaùo Hoaøng Haøn Laâm Thaàn Hoïc Vieän, Cha Giovanni Cavalcoli, trong moät nhaän ñònh saûng khoaùi veà nguyeân taéc naøy, ñaõ hoäi nhaäp noù vaøo chuû nghóa duy thöïc trong nhaän thöùc hoïc Aristoát-Toâma truyeàn thoáng. Theo Cha Scalese, vò linh muïc naøy khoâng xeùt tôùi hai khía caïnh quan troïng:
- boái caûnh, trong ñoù, nguyeân taéc naøy ñöôïc trình baày; ñaây laø moät boái caûnh xaõ hoäi hoïc vôùi nhieàu vang doäi coù tính muïc vuï. "Nieàm Vui Tin Möøng" khoâng phaûi laø moät khaûo luaän veà trieát lyù nhaän thöùc: duø xöû lyù moät nguyeân taéc trieát lyù, nhöng nguyeân taéc naøy ñöôïc söû duïng ñeå khai trieån vieäc soáng chung trong xaõ hoäi vaø vieäc xaây döïng moät daân toäc (soá 221);
- vaø ngoân ngöõ söû duïng, vì ñaây khoâng phaûi laø ngoân ngöõ kyõ thuaät. Khi ngaøi noùi tôùi vieäc coù "nhöõng hình thöùc duy taâm vaø duy danh voâ boå", ngaøi khoâng coù yù noùi tôùi caùc traøo löu duy taâm vaø duy danh trong lòch söû, neân ñaõ duøng chuùng ôû soá nhieàu. Hôn nöõa, caùc haïn töø "yù nieäm" hay "thöïc taïi" ôû ñaây ñöôïc hieåu theo moät nghóa khaùc vôùi nghóa ñöôïc neàn nhaän thöùc luaän truyeàn thoáng voán hieåu. "Thöïc taïi" ñöôïc noùi tôùi trong "Nieàm Vui Tin Möøng" khoâng phaûi laø moät thöïc taïi hoaøn toaøn coù tính hieän töôïng. "YÙ nieäm" khoâng phaûi laø vieäc trình taû trong taâm trí veà moät ñoái vaät, nhöng nhö baûn vaên cho thaáy, noù ñoàng nghóa vôùi "caùc khai trieån coù tính khaùi nieäm" (soá 232) vaø do ñoù laø caùc khai trieån "yù thöùc heä". Ñaøng khaùc, vieäc söû duïng caùc kieåu noùi veà hieän höõu khoâng neân hieåu theo nghóa ngoân ngöõ kinh vieän coå truyeàn.
Caùc nhaän xeùt treân coù nhöõng haäu quaû quan troïng. Nguyeân taéc "thöïc taïi quan troïng hôn yù nieäm" khoâng lieân heä gì tôùi "adaequatio intellectus ad rem" (söï caân phöông giöõa trí khoân vaø söï vaät). Thay vaøo ñoù, noù chæ coù nghóa ta phaûi chaáp nhaän thöïc taïi nhö noù hieän laø, khoâng giaû thieát phaûi thay ñoåi noù döïa vaøo caùc nguyeân taéc tuyeät ñoái, nhö caùc nguyeân taéc luaân lyù, voán chæ laø caùc yù nieäm "tröøu töôïng", maø phaàn lôùn coù nguy cô bò bieán thaønh yù thöùc heä. Nguyeân taéc naøy naèm ôû neàn taûng caùc luaän ñieåm lieân tuïc cuûa Ñöùc Phanxicoâ nhaèm choáng laïi hoïc lyù. Veà phöông dieän naøy, ñieàu coù yù nghóa laø caâu khaúng ñònh cuûa Ñöùc Phanxicoâ trong cuoäc phoûng vaán cuûa tôø "La Civiltaø Cattolica":
"Neáu ngöôøi Kitoâ höõu laø ngöôøi duy phuïc hoài, duy luaät phaùp, neáu ngöôøi naøy muoán moïi söï phaûi roõ raøng vaø an toaøn, thì hoï chaúng tìm ñöôïc gì. Truyeàn thoáng vaø kyù öùc dó vaõng phaûi giuùp ta coù can ñaûm môû ra nhöõng laõnh vöïc môùi cho Thieân Chuùa. Nhöõng ai ngaøy nay luoân tìm caùc giaûi phaùp kyû luaät, nhöõng ai chæ mong söï 'an toaøn' cöôøng ñieäu veà tín lyù, nhöõng ai öông caïnh tìm caùch phuïc hoài moät quaù khöù ñaõ khoâng coøn nöõa, thì chæ nhìn söï vaät moät caùch tónh tuï vaø höôùng vaøo beân trong maø thoâi. Vôùi caùch ñoù, ñöùc tin trôû thaønh moät yù thöùc heä trong soá caùc yù thöùc heä khaùc" (caùc trang 469-470).
Nguyeân taéc thöù tö: toaøn boä lôùn hôn thaønh phaàn
Ta thaáy nguyeân taéc naøy ñöôïc trình baày roäng daøi trong "Nieàm Vui Tin Möøng" (caùc soá 234-237) vaø sau ñoù ñöôïc toùm löôïc trong "Laudato Si" (soá 141):
"Toaøn theå lôùn hôn thaønh phaàn, nhöng cuõng lôùn hôn toång soá caùc thaønh phaàn. Vì vaäy, khoâng caàn bò aùm aûnh quaù nhieàu bôûi nhöõng vaán ñeà haïn heïp vaø rieâng bieät. Chuùng ta caàn khoâng ngöøng môû roäng chaân trôøi cuûa mình ñeå thaáy caùi toát lôùn hôn maø taát caû chuùng ta ñeàu ñöôïc höôûng. Nhöng phaûi laøm ñieàu naøy maø khoâng tìm caùch troán traùnh hay nhoå boû goác reã. Chuùng ta caàn caém saâu caùc goác reã cuûa mình vaøo maûnh ñaát phì nhieâu vaø lòch söû cuûa queâ quaùn mình, ñoù laø moät quaø taëng cuûa Thieân Chuùa. Chuùng ta coù theå laøm ôû qui moâ nhoû, trong khu vöïc chuùng ta ôû, nhöng vôùi moät nhaõn quan roäng hôn. Vaø nhöõng ngöôøi soáng heát loøng trong moät coäng ñoàng cuõng khoâng caàn maát ñi caù tính hay che giaáu caên tính cuûa hoï; traùi laïi, hoï nhaän ñöôïc nhöõng ñoäng löïc môùi ñeå thaêng tieán baûn thaân. Khoâng caàn boùp ngheït caùi toaøn theå, cuõng khoâng caàn laøm cho caùi ñaëc thuø trôû neân caèn coãi" (Nieàm Vui Tin Möøng, soá 235).
Ta phaûi ñaùnh giaù cao ñoái vôùi coá gaéng nhaèm duy trì vôùi nhau hai cöïc voán ôû theá caêng thaúng vôùi nhau: toaøn theå vaø thaønh phaàn, vaø laø hai cöïc ñöôïc Nieàm Vui Tin Möøng ñoàng nhaát hoùa vôùi "hoaøn caàu hoùa" vaø "ñòa phöông hoùa" (soá 234). Vieäc nhìn nhaän thaønh phaàn, moät thaønh phaàn khoâng ñöôïc maát ñi trong toaøn theå, ñaõ ñöôïc töôïng tröng baèng moät hình aûnh hình hoïc raát thaân thieát ñoái vôùi Ñöùc Phanxicoâ, töùc hình aûnh khoái ña dieän (polyhedron), töông phaûn vôùi khoái hình caàu (soá 236).
Theo Cha Scalese, trong caùch phaùt bieåu cuûa noù, nguyeân taéc naøy döôøng nhö khoâng noùi leân ñöôïc söï caân baèng giöõa toaøn theå vaø thaønh phaàn. Noù coâng khai noùi tôùi tính troåi hôn cuûa toaøn theå so vôùi caùc thaønh phaàn. Trong khi aáy, hoïc thuyeát xaõ hoäi cuûa Giaùo Hoäi cho raèng con ngöôøi laø höõu theå xaõ hoäi ngay trong hoï, nhöng ñoàng thôøi taùi khaúng ñònh tính öu vò cuûa hoï vaø vieäc khoâng theå giaûn löôïc hoï vaøo cô theå xaõ hoäi (Toaùt Löôïc Hoïc Thuyeát Xaõ Hoäi Coâng Giaùo, caùc soá 125 vaø 149; Saùch Giaùo Lyù cuûa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo, caùc soá 1878-1885). Hôn nöõa, theo quan ñieåm chuù giaûi, khoâng neân moâ taû moái lieân heä giöõa toaøn theå vaø caùc thaønh phaàn theo kieåu hôn thua maø theo kieåu voøng troøn: toaøn theå phaûi ñöôïc giaûi thích döôùi aùnh saùng caùc thaønh phaàn; vaø caùc thaønh phaàn phaûi ñöôïc giaûi thích döôùi aùnh saùng toaøn theå.
Keát luaän
Vieäc coù nhöõng phaân cöïc trong thöïc teá ñôøi soáng ta laø moät söï kieän khoù coù theå baùc boû. Ñieàu quan troïng laø thaùi ñoä ta caàn coù khi ñoái dieän vôùi caùc caêng thaúng trong traûi nghieäm haøng ngaøy. Xem xeùt caû boán nguyeân taéc noùi treân nhö moät toaøn theå, xem ra ta phaûi keát luaän raèng thaùi ñoä thích ñaùng nhaát quaû laø thaùi ñoä ñem caùc cöïc ñoái nghòch nhau laïi vôùi nhau, nhöng vôùi giaû thieát naøy: moät trong hai cöïc cao hôn cöïc kia: thôøi gian lôùn hôn khoâng gian; hôïp nhaát thaéng löôùt tranh chaáp; thöïc taïi quan troïng hôn yù nieäm; toaøn theå lôùn hôn thaønh phaàn.
Nhö theá, ñieàu caàn laø luoân phaûi "quaûn trò" caùc caêng thaúng; noùi caùch khaùc, bao laâu ta coøn soáng ôû ñôøi naøy, thì caùc caêng thaúng naøy seõ khoâng bao giôø ñöôïc vöôït qua caùch döùt khoaùt caû. Seõ laø moät laàm laãn lôùn neáu ñöùng haún veà moät cöïc ñeå choáng laïi cöïc kia, nhö theå söï thieän ñeàu doàn veà moät phía coøn phía kia chæ coù söï aùc. Ñoù laø taùc phong cuûa nhoùm Manikeâoâ (löôõng nguyeân) voán bò Giaùo Hoäi leân aùn. Kitoâ höõu khoâng phaûi laø ngöôøi cuûa "aut aut" (tieáng Latinh coù nghóa: hoaëc laø hoaëc laø) maø laø cuûa "et et" (tieáng Latinh coù nghóa: vaø vaø). ÔÛ ñôøi naøy, coù choã, vaø phaûi coù choã, cho moïi söï: cho thôøi gian vaø cho khoâng gian, cho hôïp nhaát vaø cho ña daïng, cho thöïc taïi vaø yù nieäm, cho toaøn theå vaø thaønh phaàn. Khoâng ñieàu gì bò loaïi tröø, maø khoâng laøm cho thöïc taïi maát caân baèng, ñieàu seõ daãn tôùi caùc tranh chaáp taøn haïi.
Moät nhaän xeùt khaùc nöõa coù theå ñöa ra vaøo luùc naøy laø: vieäc trình baày boán nguyeân taéc naøy cho thaáy roõ: trong haønh ñoäng cuûa con ngöôøi, khoâng theå traùnh ñöôïc vieäc ñeå mình ñöôïc höôùng daãn bôûi moät soá nguyeân taéc voán coù baûn chaát tröøu töôïng. Do ñoù, seõ laø ñieàu voâ ích neáu cöù tranh caõi nhau veà tính tröøu töôïng cuûa "hoïc lyù", töông phaûn noù baèng moät "thöïc taïi" maø ta phaûi thích öùng vôùi. Thöïc taïi, neáu khoâng ñöôïc soi saùng, höôùng daãn, vaø xeáp ñaët bôûi moät soá nguyeân taéc, nguy cô seõ bieán thaønh hoãn loaïn.
AÙp duïng vaøo Ñöùc Phanxicoâ, ta neân nhôù ngaøi ñöa boán nguyeân taéc treân ra, laøm noåi baät chuùng, trong boái caûnh muïc vuï, neân ngaøi coù thieân veà thöïc taïi, haønh ñoäng, hôn laø lyù thuyeát hay hoïc lyù hay tín lyù. Nhöng ngaøi khoâng choái boû tín lyù, qua caâu noùi thôøi danh: veà tín lyù, ngaøi laø ngöôøi con cuûa Giaùo Hoäi. Hôn nöõa, khi ñöa ra chöõ "hôn" trong caû boán nguyeân taéc noùi treân, ngaøi khoâng heà loaïi veá keùm hôn cuûa phöông trình. Hôn baát cöù ai khaùc, Ñöùc Phanxicoâ laø ngöôøi cuûa "et et" chöù khoâng phaûi laø ngöôøi cuûa "au taut", noùi theo kieåu noùi cuûa Cha Scalese.
Vuõ Vaên An