Vaøi neùt giôùi thieäu veà
Ñeàn thôø vaø quaûng tröôøng thaùnh Pheâroâ
Vaøi neùt giôùi thieäu veà Ñeàn thôø vaø quaûng tröôøng thaùnh Pheâroâ.
Vatican (Vat. 23-03-2016) - Nhaân dòp Naêm Thaùnh Loøng Thöông Xoùt, chuùng toâi xin giôùi thieäu cuøng quyù vò caùc vöông cung thaùnh ñöôøng lôùn taïi Roma, baét ñaàu laø Ñeàn Thôø Thaùnh Pheâroâ:
Ñeàn Thôø Thaùnh Pheâroâ
Ñeàn thôø Thaùnh Pheâroâ ñöôïc xaây treân moä cuûa thaùnh nhaân, töû ñaïo döôùi thôøi hoaøng ñeá Neron naêm 64. Chöông 12 saùch Coâng Vuï keå raèng sau khi ra leänh cheùm ñaàu Giacoâbeâ laø anh cuûa Gioan, vua Heâroâñeâ thaáy vieäc naøy laøm vöøa loøng ngöôøi Do thaùi neân ra leänh baét caû Toâng ñoà Pheâroâ laø Thuû laõnh Giaùo Hoäi. Nhöng ñeâm tröôùc ngaøy bò ñem ra xöû, thieân thaàn Chuùa ñaõ giaûi thoaùt Pheâroâ. OÂng ñeán nhaø baø Maria, meï cuûa Marcoâ, keå laïi vieäc Chuùa ñaõ ñöa oâng ra khoûi tuø nhö theá naøo. Thaùnh nhaân xin hoï baùo tin cho Giacoâbeâ vaø caùc Toâng Ñoà khaùc bieát, roài ñi ñeán moät nôi khaùc. Rôøi boû ñaát Palestina thaùnh Pheâroâ sang tôùi Roma rao giaûng Tin Möøng cho daân chuùng taïi ñaây. Coäng ñoaøn Kitoâ Roma ñaõ khoâng do caùc Toâng Ñoà thaønh laäp, nhöng chaéc chaén do caùc lính Roma, trong ñoù coù quan baùch quaûn Cornelio, oâng Longino laø ngöôøi lính ñaõ caàm ñoøng ñaâm caïnh söôøn Chuùa Gieâsu, vaø nhöõng ngöôøi Roma ñaõ tin theo Chuùa Gieâsu, cuõng nhö caùc thöông gia hay caùc noâ leä bieát Chuùa tin Chuùa neân truyeàn baù Tin Möøng cho nhöõng ngöôøi khaùc, vaø hình thaønh ra coäng ñoaøn kitoâ Roma, bao goàm nhieàu noâ leä. Vaøo theá kyû thöù Nhaát taïi Roma coù tôùi 1 trieäu noâ leä thuoäc ñuû moïi quoác tòch vaø giai taàng xaõ hoäi, keå caû ngöôøi trí thöùc. Ña soá caùc ñeàn ñaøi thaønh quaùch cuûa ñeá quoác ñöôïc xaây döïng vôùi xöông maùu cuûa caùc noâ leä.
Vaøo naêm 64 hoaøng ñeá Neâron muoán xaây moät thaønh Roma môùi neân ra leänh cho lính ñoát caùc khu xoùm oå chuoät. Vuï hoaû hoaïn coá yù naøy ñaõ khieán cho daân chuùng Roma noåi loaïn. Hoaøng ñeá lieàn vu khoáng cho caùc kitoâ höõu vaø baét ñaàu baùch haïi hoï. Nhôù lôøi Chuùa Gieâsu daën: khi hoï baét bôù caùc con ôû thaønh naøy, haõy troán qua thaønh khaùc, thaùnh Pheâroâ boû Roma ñi ra ngoaøi thaønh theo ñöôøng Appia Antica, laø con loä noái lieàn trung taâm ñeá quoác Roma vôùi caùc vuøng khaùc: leân phía baéc doïc ven bieån qua Tieåu AÙ vaø xuoáng phía nam qua tôùi Phi chaâu. Nhöng khi vöøa ra khoûi thaønh khoaûng 500 meùt, thaùnh nhaân gaëp Chuùa Gieâsu ñi vaøo ngöôïc chieàu neân ngaøi hoûi: "Domine, quo vadis, Laäy Thaày Thaày ñi ñaâu?". Chuùa Gieâsu traû lôøi: "Ta vaøo thaønh ñeå cheát moät laàn nöõa." Hieåu yù thaùnh Pheâroâ quay vaøo thaønh vaø lieàn bò hoaøng ñeá Neron baét, ñem ra xöû ôû quaûng tröôøng trong khu phoá do thaùi, hieän coù nhaø thôø Ñöùc Baø in Trastevere, roài bò ñieäu ñi ñoùng ñinh taïi hí tröôøng Neron treân ñoài Vaticaêng. Hí tröôøng naøy hieän ôû beân döôùi ñaïi thính ñöôøng Phaoloâ VI. Khi bò ñoùng ñinh Thaùnh Pheâroâ noùi vôùi caùc lyù hình laø ngaøi khoâng xöùng ñaùng cheát nhö Thaày mình neân xin hoï gioäng ngöôïc ñaàu thaùnh giaù xuoáng ñaát. Tín höõu ñaõ choân caát thaùnh nhaân ngay trong nghóa trang coå cuûa Roma naèm caïnh hí tröôøng. Hieän nay nghóa trang naøy ôû beân döôùi Ñeàn Thôø thaùnh Pheâroâ.
Trong caùc naêm 77-88 Ñöùc Giaùo Hoaøng Anacleto ñaõ cho xaây moät nhaø nguyeän nhoû daâng kính thaùnh Pheâroâ. Naêm 313 hoaøng ñeá Costantino kyù saéc leänh boû baét bôù Kitoâ giaùo vaø naêm 324 khi cho xaây vöông cung thaùnh ñöôøng nguy nga ñaàu tieân kính thaùnh nhaân ngay treân moä ngaøi, hoaøng ñeá ñaõ ra leänh laáp ñaát toaøn boä nghóa trang naøy. Ñeàn thôø ñöôïc Ñöùc Giaùo Hoaøng Silvestro thaùnh hieán naêm 326, daøi baèng hai phaàn ba ñeàn thôø hieän nay goàm 5 gian doïc, coøn daáu tích caùc böùc töôøng vaø moät soá coät ôû beân döôùi ñeàn thôø hieän nay. Ñeàn thôø ñaõ chæ hoaøn taát naêm 349, sau 25 naêm kieán truùc döôùi thôøi hoaøng ñeå Costanzo, con cuûa hoaøng ñeá Costantino. Trong caùc theá kyû sau ñoù ñeàn thôø ñaõ ñöôïc tu boå vaø trang hoaøng vôùi nhieàu chaát lieäu khaùc nhau nhö ñaù caåm thaïch quyù laáy töø caùc ñeàn ñaøi ngoaïi giaùo ôû Roma hay töø Ñoâng Phöông, keå caû goã baù höông cuûa Libaêng. Tröôùc baøn thôø chính coù moät taûng ñaù vaân ban troøn. Chính taïi ñaây naêm 800 hoaøng ñeá Carlo Caû ñaõ quyø ñeå ñöôïc Ñöùc Giaùo Hoaøng Leo III thaùnh hieán phong vöông. Taûng ñaù naøy hieän coøn ñöôïc gaén treân neàn ñeàn thôø hieän nay, caùch cöûa vaøo hôn chuïc thöôùc.
Cho tôùi naêm 1308, caùc Ñöùc Giaùo Hoaøng cö nguï trong dinh gaàn Ñeàn Thôø thaùnh Gioan Laterano laø nhaø thôø chính toaø cuûa Roma. Nhöng naêm 1308 quaân Phaùp ñaùnh Italia vaø baét Ñöùc Giaùo Hoaøng veà Avignon. Caùc Giaùo Hoaøng soáng taïi Avignon cho tôùi naêm 1377, khi thaùnh nöõ Catarina thaønh Siena vieát thö cho Ñöùc Giaùo Hoaøng noùi raèng choã cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng laø taïi Roma. Trong thôøi gian naøy ñeàn thôø thaùnh Pheâroâ ñaõ haàu nhö bò boû hoang neân hö haïi raát nhieàu.
Vaøo naêm 1452 thaáy ñeàn thôø muoán saäp, Ñöùc Giaùo Hoaøng Nicolo V quyeát ñònh xaây ñeàn thôø môùi vaø giaùo nhieäm vuï cho kieán tröùc sö Bernardo Rossellino. Nhöng phaûi ñôïi cho ñeán naêm 1502 coâng vieäc xaây caát môùi tieán trieån vôùi Ñöùc Giaùo Hoaøng Giulio II. Kieán truùc sö Donato Bramante boû ñoà hình thaùnh gia latinh cuûa Rossellini ñeå theo ñoà hình thaùnh giaù hy laïp 4 caùnh baèng nhau, vôùi moät maùi troøn lôùn chính giöõa vaø hai maùi nhoû hai beân. Naêm 1515 Raffaello laáy laïi ñoà hình thaùnh gia latinh. Petruzzi theo ñoà hình thaùnh gia Hy laïp. Sangallo laáy laïi hoïa ñoà thaùnh gia latinh. Naêm 1546 khi Ñöùc Giaùo Hoaøng Phaolo III giao cho Michelangelo vieäc xaây caát oâng laïi theo ñoà hình thaùnh giaù hy laïp. Khi Michelangelo qua ñôøi naêm 1564, Vignola hoaøn thaønh hai maùi troøn nhoû, trong khi caùc kieán truùc sö Pirro Ligorio, Giovanni della Porta vaø Domenico Fontana hoaøn thaønh maùi troøn lôùn. Ñöùc Giaùo Hoaøng Palolo V truyeàn cho Carlo Maderno noái daøi gian chính giöõa ñeàn thôø thaønh hình thaùnh giaù latinh vôùi haønh lang vaø maët tieàn nhö thaáy hieän nay. Ngaøy 18 thaùng 11 naêm 1626 Ñöùc Giaùo Hoaøng Urbanbo VIII long troïng thaùnh hieán ñeàn thôø môùi nhaân kyû nieäm 1,300 naêm ngaøy thaùnh hieán ñeàn thôø cuõ. Kieán truùc sö Bernini xaây theâm hai thaùp chuoâng nhoû, nhöng phaûi phaù ñi moät caùi, vì veát nöùt döôùi chaân moùng.
Ñeàn thôø thaùnh Pheâroâ coù dieän tích 15,160 meùt vuoâng, trong khi nhaø thôø chính toaø Milano chæ coù 11,700 meùt vuoâng, Saint Paul ôû Luaân Ñoân 7,875 meùt vuoâng, thaùnh nöõ Sophia ôû Costantinopoli laø 6,890 meùt vuoâng Koeln 6,166 meùt vuoâng, Nhaø thôø Ñöùc Baø Paris 5,966 meùt vuoâng. Taát caû caùc nhaø thôø khaùc loït thaúm trong ñeàn thôø thaùnh Pheâroâ.
Ñeàn thôø daøi 211 meùt 50 keå caû maët tieàn. Gian giöõa cao 46 meùt 20, roäng 27 meùt 50. Gian ngang beân trong daøi 137 meùt 50. Maùi troøn keå caû thaùnh giaù cao 132 meùt 50, chu vi 42 meùt, nhoû hôn maùi troøn cuûa Pantheon 1 meùt 40.
Maët tieàn ñeàn thôø daøi 114 meùt 69, cao 45 meùt 44, kieåu baroác, coù 4 truï chính vaø 8 caây coät naâng maùi tieàn ñöôøng, vôùi haøng chöõ daâng kính coù töø thôøi Ñöùc Giaùo Hoaøng Phaolo V. Beân treân coù 5 cöûa vaø 5 bao lôn. Bao lôn chính giöõa laø nôi Ñöùc Giaùo Hoaøng ban pheùp laønh toaøn xaù cho thaønh Roma vaø toaøn theá giôùi trong caùc dòp leã troïng nhö Giaùng Sinh, Phuïc Sinh vaø Ñaàu Naêm môùi. Cuõng töø bao lôn naøy Hoàng Y nieân tröôûng coâng boá teân cuûa Ñöùc Taân Giaùo Hoaøng sau khi ñöôïc Maät nghò Hoàng Y baàu.
Treân cuøng laø saân thöôïng trang hoaøng vôùi caùc böùc töôïng cao 5 meùt 70: Chuùa Gieâsu, thaùnh Gioan Baotixita vaø 11 Toâng Ñoà, khoâng coù thaùnh Pheâroâ, vaø hai chieác ñoàng hoà do kieán truùc sö Giuseppe Valadier laøm naêm 1822. Döôùi ñoàng hoà beân traùi laø quaû chuoâng coù chu vi 7 meùt 50 naëng 9 taán 3.
Tieàn ñöôøng daãn vaøo ñeàn thôø daøi 71 meùt, roäng 13 meùt. Beân traùi laø töôïng hoaøng ñeá Carlo Caû, beân phaûi laø töôïng hoaøng ñeá Costantino do Bernini taïc naêm 1670. Cöûa thöù nhaát beân phaûi laø Cöûa Thaùnh chæ môû trong caùc Naêm Thaùnh. Ñoái dieän vôùi cöûa chính giöõa laø böùc khaûm ñaù maàu noåi tieáng cuûa Giotto töïa laø "Con thuyeàn nhoû" hay "Deïp yeân baõo toá", töôïng tröng cho con thuyeàn Giaùo Hoäi leânh ñeânh giöõa soùng gioù traàn gian, nhöng luoân coù Chuùa hieän dieän hoä phuø.
Caùnh cöûa ñoàng chính giöõa thuoäc ñeàn thôø cuõ do Filarete chaïm troå giöõa caùc naêm 1439-1445 dieãn taû Chuùa Gieâsu Ñöùc Meï, hai thaùnh Pheâroâ Phaoloâ vaø caûnh caùc ngaøi töû ñaïo: thaùnh Pheâroâ bò ñoùng ñinh ngöôïc vaø thaùnh Phaoloâ bò chaët ñaàu. Caùc böùc veõ treân cao dieãn taû caùc caûnh thaàn thoaïi vaø caûnh Roma, thuù vaät, hoa traùi vaø chaân dung caùc hoaøng ñeá. Cöûa thöù hai vaø thöù 5 laø cuûa nhaø ñieâu khaéc Giacomo Manzuø.
Naêm 1950 Ñöùc Giaùo Hoaøng Pio XII cho ñaøo khaûo coå nghóa trang beân döôùi vaø ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy xöông cuûa thaùnh Pheâroâ ñöôïc goùi trong moät mieáng nhung ñoû vieàn chæ vaøng ñaët trong moät hoäc coù baûng vieát "Petros Eni" Pheâroâ ôû ñaây. Xöông thaùnh nhaân hieän ñöôïc ñaët trong moät hoøm ôû haàm ñeàn thôø, thaúng beân döôùi baøn thôø tuyeân xöng ñöùc tin.
Quaûng tröôøng thaùnh Pheâroâ laø moät trong caùc quaûng tröôøng roäng vaø ñeïp nhaát theá giôùi, daøi 340 meùt roäng 240 meùt. Chính giöõa hình baàu duïc, hai ñaàu hình thang. Quaûng tröôøng do kieán truùc sö Bernini xaây giöõa caùc naêm 1656-1667. Noù bieåu töôïng cho trung taâm Giaùo Hoäi Coâng Giaùo Hoaøn Vuõ vaø goàm hai haøng hieân gioáng nhö ñoâi caùnh tay Meï hieàn Giaùo Hoäi giang roäng ñoùn chaøo caùc ñoaøn con töø khaép nôi treân theá giôùi tuoán veà. Hai haøng hieân coù maùi che goàm 88 truï coät lôùn vaø 280 caây coät kieåu ñoâ rích xeáp thaønh 4 haøng, beân treân ñöôïc trang hoaøng vôùi 140 böùc töôïng caùc thaùnh vaø huy hieäu cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng Alessandro VI. Phaàn lôùn trong soá caùc caây coät naøy ñöôïc laáy töø caùc ñeàn ñaøi ngoaïi giaùo, chaúng haïn nhö ñeàn Septizionium thôøi hoaøng ñeá Settimo Severo, cai trò Roma töø naêm 193 tôùi 211.
Chính giöõa quaûng tröôøng laø thaùp buùt nham thaïch ñoû cao 25 meùt 50 laáy töø thaønh phoá Heliopolis beân Ai Caäp, vaø ñöôïc hoaøng ñeá Caligula ñaët ôû chính giöõa hí tröôøng treân ñoài Vatican. Ngaøy 10 thaùng 9 naêm 1586 Ñöùc Giaùo Hoaøng Sisto V truyeàn cho kieán truùc sö Domenico Fontana döïng thaùp buùt giöõa quaûng tröôøng. OÂng ñaõ phaûi huy ñoäng 800 coâng nhaân, 150 con ngöïa vaø raát nhieàu maùy moùc môùi döïng noåi. Chung quanh thaùp buùt laø hình hoa hoàng gioù boán phöông. Giöõa thaùp buùt vaø hai phoâng ten coù moät taûng ñaù troøn, töø ñoù coù theå troâng thaáy boán haøng coät cuûa maùi hieân saép thaønh haøng thaúng taép nhö theå chæ coù moät coät.
Hai phoâng ten hai beân cao 14 meùt, caùi beân phaûi xaây hoài theá kyû XVI döôùi thôøi Ñöùc Giaùo Hoaøng Sisto V, caùi beân traùi hoài theá kyû XVIII döôùi thôøi Ñöùc Giaùo Hoaøng Clemente XI. Keå töø thôøi Ñöùc Giaùo Hoaøng Pio IX töôïng thaùnh Pheâroâ do De Fabris taïc vaø töôïng thaùnh Phaoloâ do Tadolini taïc thay theá hai böùc töôïng cuûa Paolo Romano. Beân phaûi quaûng tröôøng laø Cöûa Ñoàng daãn leân Dinh Toâng Toaø. Cöûa soå thöù hai taàng treân cuøng laø nôi Ñöùc Giaùo Hoaøng thöôøng ñoïc Kinh Truyeàn Tin vôùi tín höõu moãi tröa Chuùa Nhaät vaø trong vaøi ngaøy leã. Phiaù noái tieáp coù maùi xanh laø Phuû Quoác Vuï Khanh Toaø Thaùnh. Ñaøng sau laø maùi cuaû nhaø nguyeän Sistina nôi caùc Hoàng Y baàu Ñöùc Taân Giaùo Hoaøng. Treân maùi coù oáng khoùi nhoû. Khi chöa baàu xong, caùc phieáu ñöôïc ñoát vôùi moät thöù daàu ra khoùi ñen. Khi baàu xong roài, caùc phieáu ñöôïc ñoát vôùi moät thöù daàu ra khoùi traéng, nhö daáu chæ ñaõ coù Taân Giaùo Hoaøng. Sau ñoù töø bao lôn chính giöõa maët tieàn ñeàn thôø Ñöùc Hoàng Y nieân tröôûng seõ coâng boá cho tín höõu ñôïi döôøi quaûng tröôøng bieát "Habemus Papam Chuùng ta coù Giaùo Hoaøng" vôùi danh taùnh vaø teân goïi cuûa ngaøi. Sau ñoù Ñöùc Taân Giaùo Hoaøng ra maét chaøo vaø ban pheùp laønh ñaàu tay cho daân chuùng.
Quaûng tröôøng thaùnh Pheâroâ
Quaûng tröôøng thaùnh Pheâroâ coù theá chöùa ñöôïc hôn 200,000 ngöôøi. Neáu ñöùng chaät ôû caû quaûng tröôøng Pioâ XII vaø Ñaïi Loä Hoaø Giaûi thì ñöôïc hôn 300,000.
Ñaïi loä Hoaø Giaûi ñöôïc xaây naêm 1937 treân caùc khu xoùm thôøi Trung Coå vaø Phuïc Höng, sau khi Toaø Thaùnh vaø nöôùc Italia kyù thoûa hieäp Laterano ngaøy 11 thaùng 2 naêm 1929 thöøa nhaän Quoác gia Thaønh Phoá Vatican. Vatican laø quoác gia ñoäc laäp, trong ñoù Ñöùc Giaùo Hoaøng laø quoác tröôûng, coù moät Hoàng Y thoáng ñoác ñieàu haønh caùc vieäc haønh chaùnh daân söï, coù toaø aùn, nhaø in, nhaø baêng, tieàn, tem thö, böu ñieän, sieâu thò, nhaø ga xe löûa, vieän baûo taøng vaø ñaøi phaùt thanh. Nöôùc Ñöùc Giaùo Hoaøng chæ goàm 44 heùc ta laø quoác gia nhoû beù nhaát theá giôùi, bao goàm Ñeàn Thôø Thaùnh Pheâroâ, Ñieän Vaticaêng caùc ñeàn thôø Ñöùc Baû Caû, Thaùnh Gioan Laterano, Thaùnh Phaoloâ ngoaïi thaønh, Dinh Boä Truyeàn Giaùo, caùc Giaùo hoaøng hoïc vieän tröïc thuoäc Boä, vaø moät soá dinh thöï khaùc. Thaønh phoá quoác gia Vatican ñaõ chæ laø nôi ôû cuûa caùc Giaùo Hoaøng töø naêm 1377, khi Ñöùc Giaùo Hoaøng töø Avignon trôû veå Roma. Tröôùc ñoù cho tôùi naêm 1309 caùc vò soáng trong dinh Laterano caïnh ñeàn thôø, laø nhaø thôø chính toøa cuûa giaùo phaän Roma.
Saùt quaûng tröôøng Pio XII beân phaûi laø Boä Phuïng Töï vaø moät soá boä khaùc, beân traùi laø Boä Giaùo Duïc coâng giaùo, Boä Giaùo Só vaø caùc doøng tu. Moät soá dinh thöï hai beân ñaïi loä cuõng laø taøi saûn cuûa Toaø Thaùnh. Nhaø thôø Traspontina thuoäc theá kyû XI. Dinh thöï cuoái cuøng beân traùi laø Ñaøi phaùt thanh Vatican, ñoái dieän vôùi Laâu ñaøi Thieân Thaàn. Dinh thuï beân phaûi laø truï sôû cuûa moät soá toå chöùc trong ñoù coù Hoäi Ñoàng Toaø Thaùnh baûo veä söï soáng.
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)