Giaùo Hoäi vaø ñaát nöôùc Mexicoâ
chôø ñoùn Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ
Giaùo Hoäi vaø ñaát nöôùc Mexicoâ chôø ñoùn Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ.
Mexicoâ (Vat. 9-02-2016) - Trong caùc ngaøy töø 12 tôùi 18 thaùng hai naêm 2016 Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ seõ vieáng thaêm Meâxicoâ. Trong nhöõng ngaøy vöøa qua Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc nöôùc naøy ñaõ cho bieát seõ phaân phaùt 900,000 veù cho tín höõu tham döï caùc thaùnh leã vaø caùc buoåi gaëp gôõ vôùi Ñöùc Thaùnh Cha. Hieän nay Giaùo Hoäi Meâxicoâ caàn 160,000 thieän nguyeän vieân giuùp toå chöùc chuyeán vieáng thaêm muïc vuï naøy.
Töø Meâxicoâ phaùt xuaát töø chöõ Mexhico laø teân thoå daân Aztech goïi thuû ñoâ cuûa hoï, vaø noù coù nghóa laø "nôi thaàn chieán tranh Mexitli hay Mextli soáng". Trong quaù khöù ñaây laø vuøng ñaát ñaõ coù nhieàu neàn vaên minh keá tieáp nhau hieän höõu. Caùch ñaây 11,000 naêm ñaây laø vuøng ñaát coù caùc daân toäc goác aù chaâu sinh soáng veà ngheà saên baén vaø haùi traùi caây. Noâng nghieäp ñaõ chæ phaùt trieån vaøo khoaûng naêm 9,000 tröôùc coâng nguyeân, vieäc troàng baép ñaõ chæ baét ñaàu vaøo naêm 5000 tröôùc coâng nguyeân, vaø caùc ñoà goám chæ xuaát hieän vaøo khoaûng naêm 2500 tröôùc coâng nguyeân. Trong khi caùc nhoùm daân taïi mieàn baéc tieáp tuïc soáng veà saên baén vaø haùi traùi, caùc nhoùm soáng ôû mieàn nam ñaõ nhôø noâng nghieäp bieán thaønh caùc xaõ hoäi tieán trieån hôn.
Töø theá kyû XII tröôùc coâng nguyeân cho tôùi khi ngöôøi Taây Ban Nha xaâm laêng Meâxicoâ ñaõ laø queâ höông cuûa caùc neàn vaên minh noåi tieáng nhö cuûa ngöôøi Olmechi (1200-500 tröôùc coâng nguyeân); neàn vaên minh Teotihuacaùn (100 tröôùc coâng nguyeân tôùi 659 sau coâng nguyeân); neàn vaên minh Zapotechi (200-700); neàn vaên minh Maya (200-900); neàn vaên minh Toltechi (1000-1200); neàn vaên minh Aztechi (1200-1500).
Naêm 1517 ngöoøi Taây Ban Nha do Francisco Hernandez de Cordoba chæ huy töø Cuba ñeán baùn ñaûo Yucataùn. Naêm 1518 Diego Velazquez de Cueùllar göûi 4 chieác taàu do ngöôøi chaùu laø Juan de Grijalva chæ huy. Naêm 1519 chuyeán vieãn chinh thöù ba do Hernan Cortez chæ huy gaëp beán taïi Cozumel. Ban ñaàu ngöôøi Taây Ban Nha ñöôïc hoaøng ñeá Montezuma cuûa ñeá quoác Aztechi tieáp ñoùn noàng haäu, nhöng sau ñoù hoï bò ngöôøi Taây Ban Nha tieâu dieät. Hai laõnh tuï cuoái cuøng cuûa ngöôøi Aztechi laø Cuitlaùhuac, bò cheát vì beänh ñaäu muøa vaø Cuauteùmoc bò caùc boä toäc thoå daân khaùc boû rôi vaø bò ngöôøi Taây Ban Nha baét vaø gieát cheát naêm 1521. Muøa thu naêm 1521 ñeá quoác Aztech suïp ñoå. Sau hai naêm röôõi bò bao vaây bôûi quaân cuûa ngöôøi Taây Ban Nha ña soá goác Tlaxcalteca, thuû ñoâ Tenochtitlaùn bò chieám vaø chæ noäi trong voøng moät naêm ngöôøi Taây Ban Nha kieåm soaùt toaøn nöôùc. Caùc vöông quoác ñoäc laäp xin thaàn phuïc, vaø naêm naêm sau ñoù toaøn daân Mexicoâ naèm döôùi aùch cai trò cuûa Taây Ban Nha. Tuy nhieân, caùc nhoùm thoå daân du muïc vaãn tieáp tuïc khaùng chieán, haàu nhö cho tôùi theá kyû XX, khi ngöôøi Yaquin thöông löôïng vieäc aân xaù vôùi quaân ñoäi Meâhicoâ.
Ngöôøi Taây Ban Nha tôùi Meâhicoâ ñem theo caùc nhaø truyeàn giaùo noåi tieáng nhö caùc linh muïc tu só Vasco de Quiroga, Motolinía, Martin de Valencia, Bernardino de Sahaguùn, Diego de Landa, Junipero Serra, Sebastian de Aparicio vaø Bartolomeù de Las Casas. Caùc vò ñaõ heát söùc beânh vöïc quyeàn cuûa caùc thoå daân.
Sau khi Tenochtitlaùn thaát thuû Hernan Cortes chieám quyeàn, töï xöng laø Toång chæ huy, vaø baét ñaàu chinh phuïc moät ñeá quoác roäng lôùn bao goàm caû vuøng California, Arizona, New Mexico vaø Texas ngaøy nay. Moät soá thaønh phoá ñöôïc thaønh laäp nhö thaønh phoá Meâxicoâ xaây treân caùc ñoå naùt cuûa Tenochtitlaùn, Guadalajara, Pueblaø, Monterrey vaø Quereùtago. Töø naêm 1535 coù moät phoù vöông cai trò Meâxicoâ. Trong thôøi gian naøy maãu quoác Taây Ban Nha ñöôïc phoàn thònh nhôø caùc moû vaøng vaø baïc, vaø noâng nghieäp troàng mía vaø caø pheâ cuûa Meâxicoâ. Soá caùc thoå daân giaûm 80% vì caùc beänh dòch vaø caùc vuï taøn saùt. Khi ngöôøi aâu chaâu tôùi ñaây soá caùc thoå daân laø 20 trieäu vaøo naêm 1650 chæ coøn laïi hôn 1 trieäu. Ba theá kyû thöïc daân 1521-1821 ñaõ bieán Meâxicoâ trôû thaønh moät quoác gia latinh, taây ban nha, coâng giaùo vaø lai gioáng nhö chuùng ta thaáy ngaøy nay.
Vaøo ñaàu theá kyû XIX coù caùc cuoäc noåi loaïn khaép nôi beân Chaâu Myõ Latinh trong ñoù coù Meâxicoâ. Naêm 1809 ngöôøi huøng ñoäc laäp Melchor de Talamantes qua ñôøi. Ngaøy 16 thaùng 9 naêm 1810 linh muïc goác Creol Miguel Hidalgo y Costilla chæ huy moät ñaïo binh goàm daân laøng Dolores Hidalgo trong bang Guanajuato vaø caùc thoå daân choáng laïi chính quyeàn Taây Ban Nha ñaùnh chieám thaønh phoá. Phong traøo ñoäc laäp lan roäng. Ngöôøi Creol töùc caùc ngöôøi da traéng naém neàn kinh teá ñòa phöông lieân minh vôùi ngöôøi lai gioáng vaø caùc thoå daân choáng laïi ngöôøi Gachupines, töùc ngöôøi Taây Ban Nha sinh soáng trong caùc thaønh thò vaø naém quyeàn bính chính trò. Tuyeân ngoân ñoäc laäp ñöôïc kyù laàn thöù nhaát naêm 1813 vaø sau cuøng ngaøy 28 thaùng 9 naêm 1821. Hieán phaùp chaøo ñôøi naêm 1824. Töø khi ñöôïc thaønh laäp nhö laø quoác gia lieân bang Meâxicoâ coù teân goïi chính thöùc laø caùc Bang hieäp nhaát Meâxicoâ, caû khi Hieán Phaùp naêm 1824 duøng caû hai kieåu goïi. Hieán Phaùp naêm 1857 chính thöùc söû duïng teân goïi Coäng hoaø Meâhicoâ, nhöng cuõng duøng teân caùc Bang hieäp nhaát Meâxicoâ.
Sau khi Texas tuyeân boá ñoäc laäp vaø bò Hoa Kyø saùt nhaäp naêm 1846, Meâxicoâ ñoøi laïi vuøng ñaát giöõa Rio Grande vaø Rio Nueces. Theá laø chieán tranh buøng noå giöõa Hoaø Kyø vaø Meâxicoâ vaø keùo daøi cho tôùi naêm 1848. Naêm 1847 Hoa Kyø chieám thaønh phoá Meâxicoâ. Cuoäc chieán chaám döùt vôùi thoûa hieäp Guadalupe Hildago. Meâxicoâ phaûi thöøa nhaän Rio Grande nhö bieân giôùi vôùi Texas. Ngoaøi ra coøn phaûi nhöôïng cho Hoa Kyø 40% ñaát ñai cuûa mình roäng khoaøng 2 trieäu caây soá vuoâng bao goàm caùc tieåu bang California, New Mexicoâ, Arizzona, Nevada, Utah vaø phaàn lôùn Colorado vaø Wyoming.
Vaøo ñaàu theá kyû XIX tình traïng baát coâng xaõ hoäi laøm naûy sinh ra nhieàu cuoäc noåi loaïn vaø noäi chieán, vaø baïo löïc keùo daøi cho tôùi naêm 1930. Trong caùc naêm 1926-1929 chính quyeàn thi haønh chính saùch baùch haïi, tòch thu taøi saûn cuûa Giaùo Hoäi, ñoùng cöûa caùc tröôøng hoïc, giaûi taùn caùc doøng tu, ngaên caûn ngöôi treû ñi tu, töôùc ñoïat quyeàn boû phieáu cuûa caùc linh muïc tu só, vaø baét boû tuø caùc cha meï röûa toäi cho con, hay nhöõng ngöôøi treû naøo muoán soáng ñôøi tu trì. Ñaõ coù nhieàu tu só nam nöõ vaø giaùo daân bò gieát vì ñöùc tin. Theá giôùi coâng giaùo ban ñaàu chæ bieåu tình phaøn ñoái vôùi caùc vuï thu thaäp chöõ kyù, sau ñoù thaønh laäp "Lieân minh quoác gia baøo veä töï do toân giaùo". Sau khi thaáy chính quyeàn coâng khai baùch haïi Giaùo Hoäi, moät soá tín höõu baét ñaàu chieán ñaáu voõ trang vôùi khaåu hieäu "Hoan hoâ Chuùa Kitoâ Vua". Chính quyeàn thaúng tay ñaøn aùp nhöõng ngöôøi choáng ñoái. Naêm 1929 khi thaáy khoâng thaønh coâng, chính quyeàn kyù moät thoûa hieäp vôùi Giaùo Hoäi thöøa nhaän töï do toân giaùo, nhöng nhieàu chieán só khoâng chaáp nhaän vaø tieáp tuïc chieán ñaáu 10 naêm sau ñoù. Veà phiaù mình chính quyeàn ñaõ khoâng bao giôø toân troïng caùc cam keát vaø vaãn tieáp tuïc xöû töû taát caùc caùc thaønh phaàn choáng ñoái. Vaø caùc luaät baøi giaùo só vaãn hieäu löïc.
Hieän nay Coäng hoøa Meâxicoâ roäng hôn 1 trieäu 970 caây soá vuoâng, ñöùng haøng thöù 14 treân theá giôùi, coù hôn 117 trieäu daân vaø laø quoác gia noùi tieáng Taây Ban Nha ñoâng ngöôøi nhaát. Sau Brasil Meâhicoâ cuõng laø quoác gia chaâu Myõ Latinh ñoâng daân nhaát, goàm 60% ngöôøi lai gioáng, con chaùu cuûa ngöôøi aâu chaâu, nhaát laø cuûa ngöôøi Taây Ban Nha, vaø caùc thoå daân. Ngöôøi Amerindi thuoäc nhieàu vöông quoác thoå daân nhö Maya xöa kia, chieám 20%. Coù 16% daân goác aâu chaâu nhaát laø Taây Ban Nha, nhöng cuõng coù ngöôøi Italia, Phaùp, Ñöùc, Ba Lan, Nga vaø Anh. Soá coøn laïi goàm caùc ngöôøi Da ñen, Do thaùi, A raäp, Thoå nhó kyø, Taàu vaø Nhaät. Cuõng coù caùc ngöôøi ñeán töø nhieàu nöôùc chaâu Myõ Latinh khaùc nhö Argentina, Guatemala, Colombia, Cuba vaø Peruø. Hoï laø nhöõng ngöôøi tî naïn troán chaïy caùc cuoäc noäi chieán vaø caùc cheá ñoä ñoäc taøi cuûa thaäp nieân 1980. Trong theá kyû XIX caùc coäng ñoaøn goác aâu chaâu vaø aù chaâu laø caùc coäng ñoaøn tieâu bieåu nhaát, nhöng trong theá kyû XX caùc coäng ñoaøn goác Hoa Kyø vaø chaâu Myõ Latinh noåi baät nhaát. Meâhicoâ laø nöôùc coù nhieàu coâng daân Hoa Kyø soáng ngoaøi nöôùc nhaát. Lyù do laø vì caùc lieân laïc thöông maïi ngaøy caøng quan troïng hôn giöõa hai nöôùc, ñaëc bieät laø sau caùc thoûa hieäp töï do thöông maïi Mexicoâ kyù keát vôùi Hoa Kyø vaø Canada vieát taét laø NAFTA, baét ñaàu coù hieäu löïc töø naêm 1994. Ngoaøi ra ngöôøi Myõ coi Meâhicoâ laø nôi nghæ ngôi lyù töôûng giuùp traùnh cuoäc soáng xoâ boà cuoàng nhieät, ñaëc bieät taïi San Miguel vaø caùc nôi khaùc trong vònh California. Ngaøy xöa Meâxicoâ coù 200 chuûng toäc thoå daân khaùc nhau, nhöng nay chæ coøn laïi 62, coù goác gaùc töø thôøi tieàn thöïc daân. Töø tieåu bang Sinaloa cho tôùi tieåu bang Chiapas coù 10 trieäu thoå daân sinh soáng.
Treân bình dieän tín ngöôõng 83.9% daân Meâxicoâ theo Coâng Giaùo, tín höõu Tin Laønh chieám 7.6%, caùc toân giaùo khaùc chieám 2.5% vaø coù 4.6% khoâng theo toân giaùo naøo. Moät soá ngöôøi Amerindi tuy tuyeân boá theo Coâng Giaùo nhöng treân thöïc teá hoï thöïc haønh moät toân giaùo pha troän Kitoâ giaùo vôùi vaøi yeáu toá cuûa caùc tín ngöôõng coå truyeàn cuûa ngöôøi Aztech vaø Maya. Trong khi giaùo phaùi tin laønh Mormon ñang lan traøn trong caùc thaønh phoá chính vuøng bieân giôùi ñoâng baéc. Do thaùi giaùo ñaõ hieän dieän taïi Meâxicoâ töø bao theá kyû qua vaø hieän coù khoaûng 100 ngaøn tín höõu. Coøn coù moät tín ngöôõng ít ñöôïc bieát ñeán nhöng phoå bieán taïi Meâxicoâ, cuõng nhö taïi Trung Myõ Latinh vaø mieàn nam Hoa Kyø ñoù laø Söï cheát thaùnh.
Töø nhieàu thaäp nieân qua soá tín höõu coâng giaùo giaûm suùt töø 98.21% trong naêm 1950 xuoáng 88% naêm 2000, vaø hieän nay laø 83.9%.
Treân bình dieän ngoân ngöõ khoâng coù thöù tieáng naøo ñöôïc chæ ñònh laø tieáng noùi chính. Tuy nhieân, tieáng Taây Ban Nha vaø caùc thöù thoå ngöõ taïi Meâxicoâ cuõng nhö cuûa caùc nhoùm daân da ñoû khaùc sinh soáng taïi Meâxicoâ ñöôïc thöøa nhaän. Tieáng Taây Ban Nha laø tieáng noùi ñöôïc söû duïng trong caùc sinh hoaït chính thöùc vì ñöôïc moïi ngöôøi söû duïng. Tuy nhieân coù 7% toång soá daân noùi moät thöù tieáng Amerindia. Chính quyeàn Meâhicoâ thöøa nhaän 62 thoå ngöõ Amerindie, trong ñoù coù hai thoå ngöõ ñoâng ngöôøi noùi nhaát laø Nahuatl vaø Maya, moãi thoå ngöõ coù khoaûng 1.5 trieäu ngöôøi söû duïng. Chính quyeàn Mehicoâ ñaõ phaùt huy caùc chöông trình song ngöõ Taây Ban Nha vaø moät thoå ngöõ taïi caùc vuøng queâ thoå daân. Trong caùc thaønh phoá lôùn tieáng Anh cuõng thoâng duïng vaø ñang trôû thaønh ngoân ngöõ ñöôïc giôûi treû söû duïng vaø ñöôïc daäy trong caùc tröôøng tö.
Xaõ hoäi Meâxicoâ hieän ñang phaûi ñöông ñaàu vôùi nhieàu vaán ñeà, trong ñoù coù naïn gian tham hoái loä, baát coâng xaõ hoäi, baïo löïc, caùc toå chöùc toäi phaïm buoân baùn ma tuyù, buoân ngöôøi. Caùc giôùi chöùc chính quyeàn thöôøng vaøo huøa vôùi caùc toå chöùc ña quoác aên cöôùp ñaát ñai cuûa caùc thoå daân, ñeå khai thaùc caùc quaëng moû, gaây oâ nhieãm moâi sinh vaø ñaåy caùc thoå daân vaøo caûnh soáng baàn cuøng vì khoâng coøn ñaát ñai canh taùc. Ñieån hình laø vuï thoå daân Chimalapas cuøng vôùi nhieàu toå chöùc phi chính quyeàn ñaõ yeâu caàu chính quyeàn Meâxicoâ can thieäp ñeå cöùu vaõn moâi sinh trong vuøng Santa Maria vaø San Miguel roäng 600 ngaøn heùc ta, laø ñaát cuûa thoå daân Zoque, choáng laïi caùc doanh thöông vaø caùc toå chöùc ñoán goã töø bang Chiapas vaø Veracruz ñang xaâm laán vuøng naøy. Ñaây laø vuøng sinh soáng cuûa 146 loaøi ñoäng vaät coù vuù, 140 loaïi boø saùt, 316 loaïi chim vaø 900 loaïi böôùm khaùc nhau. Ñöùc Cha Arturro Lona Reyes, nguyeân giaùm muïc Tehuantepec, soáng trong vuøng röøng naøy giöõa thoå daân Chimalapas, ñaõ nhieàu laàn than phieàn veà söï thôø ô cuûa chính quyeàn trong vieäc baûo veä quyeàn lôïi cuûa caùc thoå daân. Ñöùc Cha noùi "chính quyeàn chæ can thieäp sau khi ñaõ xaûy ra caùc vuï ñoå maùu, vaø chæ ñeán ñoát neán cho ngöôøi ñaõ cheát".
Trong thoâng caùo coâng boá ngaøy 28 thaùng gieâng naêm 2016 Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Meâxicoâ cho bieát cuoäc gaëp gôõ cuûa Ñöùc Thaùnh Cha vôùi caùc coäng ñoaøn thoå daân ngaøy 15 thaùng hai naêm 2016 taïi San Cristobal de las Casas laø vieäc vieáng thaêm toaøn coäng ñoaøn giaùo hoäi thoå daân vaø ngöôøi lai gioáng, caû khi öu tieân cho caùc thoå daân thöôøng bò laõng queân. Ñöùc Giaùo Hoaøng khoâng ñeán ñeå uûng hoä nhoùm xaõ hoäi naøo caû, nhöng ñeå xaây caùc caây caàu vaø ñaïp ñoå caùc böùc töôøng ngaên caùch, khích leä vieäc hoäi nhaäp nhaân baûn vaø kitoâ, cuûa ngöôøi giaàu vaø ngöôøi ngheøo, cuûa nhöõng ngöôøi soáng ñöùc tin moät caùch truyeàn thoáng hôn vaø cuûa nhöõng ngöôøi laõnh nhaän noù vôùi chieàu kích xaõ hoäi gaén lieàn. Giaùo phaän San Cristobal de las Casas laø moät trong nhöõng giaùo phaän ngheøo vaø bò gaït boû ngoaûi leà nhaát Meâxicoâ, tuy coù coá gaéng cuûa chính quyeàn, caùc toå chöùc xaõ hoäi, caùc doanh thöông lieân ñôùi vaø chính caùc thoå daân nhaèm caûi thieän caùc ñieàu kieän soáng cuûa daân chuùng ñaëc bieät trong laõnh vöïc y teá, giaùo duïc, nhaø cöûa vaø ñieän nöôùc. Tuy coù vieäc thöøa nhaän Meâxicoâ laø moät quoác gia ña vaên hoùa naêm 1992, vaø vieäc caûi caùch Hieán Phaùp naêm 2001, nhöng 62 boä laïc thoå daân goàm 11 trieäu ngöôøi vaãn chöa coù moät toå chöùc chính trò, chöa coù ñaát ñai vaø cuoäc soáng vaø neàn vaên hoùa cuûa hoï chöa ñöôïc chuù yù ñuû. Caùc Giaùm Muïc hy voïng chuyeán vieáng thaêm cuûa Ñöùc Thaùnh Cha huy ñoäng ñöôïc tình lieân ñôùi cuûa moïi ngöôøi ñoái vôùi thöïc taïi soáng khoù khaên cuûa caùc coäng ñoaøn thoå daân.
Ngaøy 26 thaùng gieâng naêm 2016 Toång giaùo phaän thuû ñoâ Meâxicoâ cuõng ra thoâng caùo maïnh meõ khaúng ñònh raèng "caùc thoå daân caàn coâng lyù vaø vieäc thöøa nhaän caùc quyeàn lôïi cuûa hoï. Hoï phaûi soáng trong caûnh baàn cuøng vaø bò khinh mieät. Caùc giôùi chöùc chính quyeàn lôïi duïng hoï ñeå möu lôïi vaø coù caùc ñöôøng loái chính trò nhaèm duy trì caùc kyø thò, vi phaïm quyeàn con ngöôøi vaø thaùi ñoä cha chuù, söû duïng hoï cho caùc muïc ñích kieám phieáu."
Trong cuoäc hoïp muïc vuï taïi Ciudad Altamirano, caùc Giaùm Muïc caùc giaùo phaän Chilapa-Chilpancingo, Acapulco, Tlapa vaø Ciudad Altamirano khaúng ñònh raèng "bang Guerrero vaø nöôùc Meâxicoâ seõ luoân luoân coù baàu khí baïo löïc vì caûnh baát coâng khieán cho ngöôøi daân tuyeät voïng noåi loaïn söû duïng baïo löïc". Ngaøy 19 tröôùc ñoù ñaõ coù nhieàu vuï baùo thuø khieán cho 10 ngöôøi cheát.
Ngoaøi ra, söï kieän chính quyeàn Meâxicoâ thöøa nhaän hoân nhaân cuûa caùc caëp ñoàng phaùi vaø cho pheùo phaù thai trong 12 tuaàn ñaàu cuõng laø nhöõng thaùch ñoá luaân lyù ñoái vôùi Giaùo Hoäi.
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)