Giaùo Hoäi Uganda chôø ñoùn
Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ
Giaùo Hoäi Uganda chôø ñoùn Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ.
Vatican (24-11-2015) - Trong caùc ngaøy töø 25 tôùi 30 thaùng 11 naêm 2015 Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ vieáng thaêm ba nöôùc Kenya, Uganda vaø Trung Phi. Sau ñaây chuùng toâi xin göûi tôùi quyù vò vaøi neùt veà Giaùo Hoäi vaø ñaát nöôùc Uganda.
Uganda roäng hôn 241,000 caây soá vuoâng, coù 35 trieäu daân, 50% döôùi 15 tuoåi, goàm nhieàu chuûng toäc khaùc nhau nhö nhoùm Khoisadini epigmoidi khoâng soáng veà ngheà noâng, coäng theâm vôùi caùc nhoùm soáng veà ngheà noâng vaø chaên nuoâi ñeán töø mieàn baéc vaø mieàn taây. Trong vuøng trung nam coù caùc nhoùm Bantu ñeán töø Camerun vaø ñoâng Nigeria, trong khi vuøng trung baéc coù caùc nhoùm Nilotico vaø Sudan.
Nhoùm Bantu chính vaø ñoâng nhaát laø Ganda hay Baganda, soáng chung quanh hoà Victoria, laø haäu dueä cuûa moät trong caùc vöông quoác huøng maïnh nhaát vuøng laø vöong quoác Buganda. Hieän nay nhoùm Ganda chieám 17% toång soá daân vaø laø nhoùm maïnh nhaát treân bình dieän chính trò. Caùc nhoùm Bantu khaùc laø Nyankole hay Banyangkole chieám 9.5%, Soga hay Basoga chieám 8.4%, Kiga hay Bakiga chieám 7%, Gisu chieám 4.6%, Nyoro chieám 3%, Rwanda vaø Toro. Caùc nhoùm Bantu naøy chieám hôn 50% toång soá daân Uganda.
Beân caïnh ñoù coøn coù caùc nhoùm chuûng toäc phaùt xuaát töø Sudan vaø vuøng soâng Nilo, soáng taïi mieàn baéc. Trong caùc nhoùm naøy ñoâng vaø coù aûnh höôûng chính trò maïnh nhaát laø nhoùm Lango chieám 6%, Acholi chieám 5%, Teso chieám 6%, Karanmojong vaø caùc nhoùm nhoû khaùc nhö Lendu, Alur, Jopodola, Madi , Lugbara vaø Ik chieám 4%. Trong soá nhöõng nhoùm khoâng phi chaâu ñoâng nhaát laø nhoùm goác AÙ chaâu, tieáp theo sau laø nhoùm AÂu chaâu vaø A raäp.
Vôùi nhieàu chuûng toäc nhö theá ngöôøi daân Uganda noùi khoaûng 40 thöù tieáng khaùc nhau, ña soá thuoäc hai gia ñình ngoân ngöõ phi chaâu laø Bantu (gia ñình Niger - Congo) khieán cho Uganga gioáng vuøng coøn laïi cuûa vuøng Trung nam Phi chaâu, trong khi caùc nhoùm soáng taïi mieàn baéc Uganda noùi caùc thoå ngöõ Sudan vaø soâng Nilo. Cuõng gioáng nhö caùc quoác gia vuøng Phi chaâu Nam sa maïc Sahara, tình traïng ña ngoân ngöõ naøy khieân cho Uganda phaûi choïn hai tieáng chính laø Anh vaø Swahili trong vieäc giao dòch vaø haønh chaùnh. Anh ngöõ vaãn laø ngoân ngöõ chính sau thôøi thuoäc ñòa, tuy chæ coù moät soá ít daân noùi thoâng thaïo. Trong khi tieáng Swahili ñaõ chæ ñöôïc tuyeân boá laø ngoân ngöõ chính vaøo naêm 2005, tuy döôùi thôøi toång thoáng Idi Amin hoài thaäp nieân 1970 noù ñaõ ñöôïc coi nhö ngoân ngöõ chính.
Trong soá caùc tieáng noùi phoå bieán beân Uganda coù tieáng Luganda laø moät ngoân ngöõ Bantu ñöôïc 4 trieäu daân söû duïng, ñaëc bieät trong hai vuøng Buganda vaø Kampala. Caùc ngoân ngöõ khaùc ñöôïc söû duïng laø Soga vôùi 2 trieäu ngöôøi, Ilchiga 1.6 trieäu ngöôøi, Masaaba 1.1 trieäu ngöôøi, vaø Nyankore 2.3 trieäu ngöôøi. Trong soá caùc ngoân ngöõ goác Sudan vaø soâng Nilo coù tieáng Acholi vôùi 1.2 trieäu ngöôøi söû duïng, Lango 1.5 trieäu vaø Teso 1.6 trieäu ngöôøi.
Söï kieän ña chuûng toäc cuõng ñi ñoâi vôùi hieän töôïng ña toân giaùo taïi Uganda. Kitoâ giaùo chieám 85% trong ñoù coù 45% Coâng giaùo, 36% Anh giaùo. Hoài giaùo Sunnít chieám 12%, vaø 2% theo caùc ñaïo coå truyeàn phi chaâu. Trong khi caùc nhoùm toân giaùo khaùc chieám 0.7% ña soá laø AÁn giaùo. Cuõng coù moät coäng ñoaøn do thaùi goàm 500 ngöôøi: ñoù laø nhoùm Abayudaya.
Chuûng toäc coå xöa nhaát soáng taïi Uganda laø ngöôøi Twa moät daân toäc luøn Pigme. Caùch ñaây 2,000 naêm ngöôøi Bantu ñuoåi ngöôøi Twa, nhöng sau ñoù caùc nhoùm Bantu laïi bò caùc chuûng toäc du muïc vaø chaên nuoâi goác vuøng soâng Nilo laán aùt. Xung ñoät giöõa hai beân keùo daøi raát laâu.
Vaøo theá kyû XV coù caùc vöông quoác thaønh hình taïi mieàn nam. Noåi tieáng nhaát laø vöông quoác Buganda. Caùc vöông quoác khaùc laø: Ankole, Bunyoro vaø Toro. Caùc nhoùm goác soâng Nilo soáng taïi mieàn baéc vaãn laø caùc thöïc theå coù caùc chieàu kích nhoû hôn. Trong theá kyû XX ngöôøi A raäp chuyeân buoân ngaø voi vaø noâ leä thaønh laäp moät maïng löôùi caùc tieàn ñoàn thöông maïi trong vuøng ñoâng cuõng nhö vuøng Ñaïi Hoà. Haäu quûa laø daân chuùng cuûa moät soá vuøng theo Hoài giaùo, trong khi caùc nhoùm khaùc vaãn duy trì caùc toân giaùo cuõ.
Vaøo khoaûng naêm 1860 hai nhaø thaùm hieåm ngöôøi Anh laø John Hanning Speke vaø James Augustus Grant ñaõ khaùm phaù ra caùc nguoàn cuûa soâng Nilo. Trong cuøng thôøi ñoù AÂu chaâu cuõng baét ñaàu bieán vuøng Ñoâng Phi chaâu thaønh thuoäc ñòa. Caùc thöøa sai Anh giaùo ñaõ hieän dieän taïi ñaây vaøo naêm 1877, theo sau ñoù laø caùc thöøa sai coâng giaùo naêm 1879. Chæ trong moät thôøi gian ngaén hoï ñaõ thaønh coâng khieán cho nhieàu nhoùm daân theo Kitoâ giaùo. Naêm 1888 Uganda ñöôïc ñaët döôùi quyeàn kieåm soaùt cuûa Coâng ty Anh vuøng Ñoâng Phi chaâu, vaø naêm 1894 trôû thaønh vuøng baûo hoä cuûa Anh quoác cho tôùi naêm 1962 khi Uganda ñöôïc ñoäc laäp. Trong thôøi thuoäc ñòa Uganda laø vuøng ñaát troàng boâng vaø caø pheâ. Ñeå chuyeân chôû haøng hoùa chính quyeàn Anh cho laøm ñöôøng xe löûa töø Nairobi noái lieàn Mombasa vôùi Kampala. Chính trong thôøi gian naøy Uganda bò phaân chia thaønh mieàn baéc vaø mieàn nam soâng Nilo. Trong khi taïi mieàn nam daân chuùng soáng veà troàng tiaû boâng, cacao, cao su vaø caø pheâ, thì daân soáng taïi mieàn baéc ña soá thuoäc chuûng toäc Acholi vaø Langi gia nhaäp quaân ñoäi.
Vaøo naêm ñaàu thaäp nieân 1950 tieán trình daân chuû hoaù baét ñaàu vôùi vieäc thaønh laäp caùc ñaûng phaùi chính trò. Ngaøy muøng 9 thaùng 10 naêm 1962 Uganda ñöôïc ñoäc laäp. Hieán phaùp döï truø moät heä thoáng baùn lieân bang, daønh choã cho caùc taàng lôùp chính trò öu tuù. Nhöng theá quaân bình giöõa vua cuûa nhoùm Buganda, toång thoáng ñaàu tieân cuûa Uganda vaø thuû töôùng Milton Obote khoâng keùo daøi. Naêm 1966 oâng Obote ñem quaân taán coâng dinh toång thoáng vaø chieám quyeàn. Nhöng naêm 1971 Obote bò töôùng Idi Amin duøng quaân ñoäi laät ñoå vaø thaønh laäp cheá ñoä ñoäc taøi keùo daøi trong 10 naêm sau ñoù. Vì sôï ngöôøi Acholi vaø Langi trong quaân ñoäi toång thoáng Idi Amin baét ñaàu baùch haïi vaø taøn saùt hoï haøng loaït. OÂng truïc xuaát nhöõng ngöôøi goác AÙ chaâu vaø quoác höõu hoùa caùc ñoàn ñieàn vaø caùc hoaït ñoäng thöông maïi khaùc cuûa ngöôøi Anh. Trong thôøi gian naøy caêng thaúng gia taêng giöõa Uganda vaø Tanzzania, laø quoác gia ñaõ tieáp ñoùn oâng Obote vaø caùc ngöôøi tî naïn Uganda, vaø cuoái thaäp nieân 1970 noù bieán thaønh chieán tranh giöõa hai nöôùc. Naêm 1979 binh só Tanzania ñöôïc phieán quaân cuûa toå chöùc "Quaân ñoäi giaûi phoùng Uganda" trôï löïc ñaõ ñaùnh chieám Kampala vaø truaát pheá oâng Idi Amin. Sau vaøi nhieäm kyø toång thoáng chuyeån tieáp ngaén, naêm 1980 oâng Milton Obote trôû laïi naém quyeàn vaø baét ñaàu traû thuø nhöõng ngöôøi uûng hoä oâng Amin. Vaøo ñaàu thaäp nieân 1980 oâng Yoweri Kaguta Museveni thaønh laäp toå chöùc "Quaân ñoäi quoác gia khaùng chieán", ñaët baûn doanh taïi Luwero maïn baéc Kampala, vaø baét ñaàu chieán tranh du kích. Naêm 1983 toång thoáng Obole ñaùnh traû vôùi caùc vuï taøn saùt haøng loaït trong chieán dòch Bonanza. Theo toå chöùc Hoàng Thaäp Töï ñaõ coù 300,000 ngöôøi bò gieát.
Naêm 1985 toång thoáng Obote bò töôùng Tito Okello Lurwa thuoäc löïc löôïng "Quaân ñoäi giaûi phoùng Uganda" laät ñoå. Ban ñaàu töôùng Tito ñoàng yù thöông thuyeát hoøa bình vôùi löïc löôïng "Quaân ñoäi quoác gia khaùng chieán", nhöng caùc cuoäc thöông thuyeát khoâng keùo daøi vaø vaøo thaùng gieâng naêm 1986 löïc löôïng Quaân ñoäi khaùng chieán ñaùnh chieám Kampala, trong khi caùc nhoùm "Quaân ñoäi giaûi phoùng" taùi toå chöùc beân Sudan vaø mieàn baéc Uganda laáy teân laø "Quaân ñoäi daân chuû cuûa nhaân daân Uganda". Naêm 1987 nhoùm "Söùc maïnh löu ñoäng cuûa Chuùa Thaùnh Thaàn" do baø Alice Auma Lakwena laõnh ñaïo cuõng bò ñaùnh baïi. Baø ñöôïc goïi laø "muï phuø thuûy cuûa mieàn baéc" vaø töï cho mình laø nöõ söù giaû cuûa Thieân Chuùa, khaúng ñònh mình coù caùc quyeàn löïc sieâu nhieân. Sau khi thua traän baø troán sang Kenya. Toång thoáng Museweni thaúng tay ñaøn aùp caùc thaønh vieân "Quaân ñoäi daân chuû cuûa nhaân daân Uganda" vaø "Söùc maïnh löu ñoäng cuûa Chuùa Thaùnh Thaàn". Thaùng 6 naêm 1988 oâng Salim Saleh laõnh tuï "Quaân ñoäi quoác gia khaùng chieán" kyù thoaû hieäp hoøa bình vôùi löïc löôïng "Quaân ñoäi daân chuû nhaân daân Uganda" vaø aân xaù cho taát caû caùc chieán binh chaáp nhaän giaûi giaùp. Ña soá caùc phieán quaân ñaõ chaáp nhaän aân xaù vaø toå chöùc naøy cuõng giaûi taùn sau ñoù.
Vaøo cuoái naêm 1987 Joseph Kony, em hoï cuûa baø Alice, tuyeân boá mình coù caùc quyeàn löïc sieâu nhieân thaønh laäp phong traøo "Quaân ñoäi cöùu roãi cuûa Chuùa", roài ñoåi thaønh "Quaân ñoäi kitoâ cöùu roãi thoáng nhaát" vaø sau cuøng töø naêm 1994 trôû ñi goïi laø "Quaân ñoäi khaùng chieán cuûa Chuùa" nhaèm naém chính quyeàn vaø cai trò theo Möôøi Ñieàu Raên cuûa Kitoâ giaùo vôùi vaøi yeáu toá cuûa Hoài giaùo. Caùc cuoäc taán coâng cuûa löïc löôïng naøy ñöôïc Sudan yeåm trôï höôùng tôùi caû thöôøng daân, ñaëc bieät laø choáng laïi chuûng toäc Acholi laø chuûng toäc cuûa Kony. Löïc löôïng naøy mau choùng maát söï yeåm trôï cuûa ngöôøi daân vaø bò baét buoäc phaûi tuyeån moä cacs chieán binh treû em baèng caùch baét coùc caùc em. Caùc treû em troán thoaùt cho bieát caùc em bò ñoái xöû taøn teä, bò haõm hieáp, bò gieát vaø bò caét chaët caùc cô phaän.
Naêm 1995 Uganda coù Hieán phaùp môùi vaø naêm 2001 chuyeån tieáp sang cheá ñoä ña ñaûng, ñöôïc tröng caàu daân yù naêm 2005. Toång thoáng Museweni ñaéc cöû trong caùc naêm 1996 vaø 2001. Tuy nhieân trong caùc tænh mieàn baéc phong traøo "Quaân ñoäi khaùng chieán cuûa Chuùa" ñöôïc Sudan haäu thuaãn vaãn tieáp tuïc chieán tranh du kích. Naêm 1996 Uganda yeåm trôï Laurent Deùsireù Kabila trong traän chieán ñaàu tieân taïi Congo Zair ñeå laät ñoå nhaø ñoäc taøi Mobutu. Töø naêm 1996 ñeán 2003 Uganda can thieäp vaøo chieán tranh taïi Congo, laàn naøy ñeå giuùp caùc nhoùm phieán quaân choáng laïi toång thoáng Kabila. Trong thaäp nieân 1990 Uganda coù nhieàu ñuïng ñoä vôùi caùc nöôùc laùng gieàng. Trong cuoäc baàu cöû naêm 2006 oâng Museweni ñaéc cöû toång thoáng laàn thöù ba. Chieán thaéng naøy cho pheùp oâng caûi toå Hieán phaùp ñeå Uganda coù caùc cuoäc baàu cöû daân chuû ña ñaûng sau 26 naêm soáng döôùi caùc cheá ñoä ñoäc taøi. Tuy ñaõ coù nhieàu tieán trieån nhöng noùi chung cuoäc soáng cuûa daân chuùng vaãn ngheøo vaø caùc ñieàu kieän kinh teá, giaùo duïc, y teá vaø an sinh vaãn baáp beânh vaø yeáu keùm.
Lich söû Giaùo Hoäi coâng giaùo ñaõ baét ñaàu ngaøy 17 thaùng 2 naêm 1879, khi hai linh muïc thöøa sai doøng Traéng töø Tanganika tôùi giaûng ñaïo taïi ñaây. Nhöng chaúng bao laâu caùc thöøa sai bò boù buoäc rôøi khoûi Uganda vaø coâng taùc rao truyeàn Tin Möøng ñöôïc giaùo daân tieáp tuïc. Naêm 1885 xaûy ra vuï baùch haïi caùc kitoâ höõu. 22 vò töû ñaïo ñaõ ñöôïc phong chaân phöoùc naêm 1920 vaø ñöôïc Ñöùc Giaùo Hoaøng Phaoloâ VI toân phong hieån thaùnh naêm 1964. Giöõa cuoái theá kyû XIX vaø ñaàu theá kyû XX coù caùc thöøa sai thuoäc nhieàu hieäp hoäò truyeàn giaùo tôùi hoaït ñoäng taïi Uganda, trong ñoù coù Hieäp hoäi truyeàn giaùo thaùnh Giuse Mill Hill naêm 1894, vaø caùc thöøa sai doøng Comboni naêm 1910. Naêm 1923 giaùo quaän toâng toaø Nilo nhieät ñôùi, töông ñöông voùi mieàn baéc Uganda hieän nay, ñöôïc giao cho caùc cha troâng coi. Naêm 1939 vò Giaùm Muïc ngöoøi Uganda ñaàu tieân ñöôïc taán phong laø Ñöùc Cha Joseph Kiwanuka, Giaùm Muïc Masaka. Naêm 1953 haøng giaùo phaåm Uganda ñöôïc thaønh laäp. Naêm 1969 Hoäi nghò caùc Giaùm Muïc lieân phi chaâu ñöôïc trieäu taäp vôùi söï hieän dieän cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng Phaolo VI, laø vò Giaùo Hoaøng ñaàu tieân vieáng thaêm Phi chaâu. Naêm 1993 Ñuùc Gioan Phaoloâ II ñaõ vieáng thaêm muïc vuï Uganda.
Hieän nay Giaùo Hoäi Uganda coù 32 Giaùm Muïc cai quaûn 20 giaùo phaän, vôùi 540 giaùo xöù, 6,900 trung taâm muïc vuï. Nhaân löïc cuûa Giaùo Hoäi goàm 1,827 linh muïc giaùo phaän, 353 linh muïc doøng, 561 tu huynh, 3,699 nöõ tu, 1,437 ñaïi chuûng sinh vaø 15,864 giaùo lyù vieân. Giaùo Hoäi hieän ñieàu khieån 7,050 cô sôû giaùo duïc vaø 2,748 trung taâm baùc aùi xaõ hoäi.
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)