Thaùch thöùc quoác gia Hoài Giaùo trò
Thaùch thöùc quoác gia Hoài Giaùo trò.
Iraq (VietCatholic News 22-08-2014) - Vaøo ngaøy 29 thaùng 6 naêm 2014, truøng vôùi ngaøy ñaàu tieân cuûa thaùng aên chay Ramadan, Quoác Gia Hoài Giaùo Iraq vaø Syria (ISIS) ñaõ tuyeân boá phuïc hoài cheá ñoä nhaø nöôùc Hoài Giaùo Trò (caliphate). Abu Bakr al-Baghdadi, moät nhaân vaät trong boùng toái, vôùi giaù 10 trieäu ñoâla neáu ai baét ñöôïc, ñaõ ñöôïc tuyeân boá laø vò taân giaùo tröôûng cai trò quoác gia (caliph). Trong coá gaéng laøm soáng laïi cheá ñoä giaùo tröôûng cai trò quoác gia naøy, ISIS muoán phuïc sinh hoaøng kim thôøi ñaïi baønh tröôùng vaø thoáng trò cuûa Hoài Giaùo. Ñoái vôùi phaàn ñoâng ngöôøi Taây Phöông, quoác gia Hoài Giaùo Trò laø moät ñieàu laï laãm, ít nghe, gioáng nhö caâu truyeän Ngaøn Leû Moät Ñeâm... Tuy nhieân ISIS vaø caùi quoác gia hoài giaùo trò môùi ñöôïc coâng boá ñaõ chieám ñoùng nhieàu khu vöïc lôùn ôû ñoâng baéc Syria vaø ôû Iraq, trong ñoù coù Mosul, thaønh phoá lôùn thöù hai trong nöôùc. Vôùi hieäu naêng vaø taøn aùc, ISIS ñaõ vaø ñang khuûng boá toaøn daân Iraq, gaây naùo loaïn cho quaân ñoäi vaø ñang tieán veà Baghdad nôi noù ñe doïa seõ thaûm saùt ngöôøi Hoài Giaùo Shi'ites haøng loaït.
Roõ raøng cheá ñoä Hoài Giaùo trò ñang xuaát hieän trôû laïi treân vuõ ñaøi quoác teá. Tin töùc hieän thôøi veà cheá ñoä Hoài Giaùo trò, qua trung gian truyeàn thoâng Taây Phöông, laø moät pha troän ñieàu ISIS nghó veà cheá ñoä naøy vaø moät vaøi phaûn aûnh lòch söû. Gioáng nhö nhieàu taùi döïng quaù khöù do ñoäng löïc yù thöùc heä khaùc, quoác gia Hoài Giaùo trò cuûa ISIS döïa treân moät quaù khöù ñöôïc lyù töôûng hoùa, moät quaù khöù, neáu coù, cuõng chæ hieän höõu moät thôøi gian khoâng daøi laém. Duø coâng baèng maø noùi, cheá ñoä Hoài Giaùo trò baét ñaàu vôùi caùi cheát cuûa Tieân Tri Muhammad vaøo thaùng Saùu naêm 632 CN vaø tieáp dieãn cho tôùi ngaøy bò Ataturk huûy boû naêm 1924, hình thöùc, thaåm quyeàn vaø thaønh coâng cuûa noù raát khaùc nhau tuøy theo nôi vaø tuøy theo thôøi.
Cuoäc khuûng hoaûng keá thöøa
Khôûi thuûy ñöôïc taïo ra ñeå duy trì söï thoáng nhaát vaø loøng tín trung cuûa coäng ñoàng Hoài Giaùo, quoác gia Hoài Giaùo trò ñaõ laø nguyeân nhaân gaây chia reõ ngay töø ñaàu. Khi Tieân Tri Muhammad cheát, ngaøi khoâng ñeå laïi baát cöù chæ thò naøo roõ raøng veà ngöôøi thöøa nhieäm. Cuõng khoâng coù chæ thò naøo veà ngöôøi thöøa nhieäm trong kinh Koâraêng. Moïi ngöôøi ñeàu thaáy roõ: khoâng ai noái nhieäm ngaøi trong vai troø Söù Giaû cuûa Thieân Chuùa heát. Tuy nhieân, ngaøi cuõng laø nhaø cai trò theá tuïc cuûa Medina vaø cuûa coäng ñoàng Hoài Giaùo moãi ngaøy moãi lôùn maïnh. Caû ngöôøi Sunni laãn ngöôøi Shi'ite ñeàu coù truyeàn thoáng veà vieäc luùc sinh thôøi, Tieân Tri ñaõ coù yù ñònh ai seõ laø ngöôøi noái nhieäm ngaøi trong chöùc naêng cai trò. Tuy nhieân, caùc truyeàn thoáng naøy ñoâi luùc maâu thuaãn nhau vaø ñöôïc caùc truyeàn thoáng sau naøy theâm thaét raát nhieàu.
Ngay sau caùi cheát cuûa Tieân Tri Muhammad, coù cuoäc hoïp trong ñoù Umar, moät ñoàng chí noåi baät cuûa Tieân Tri, tuyeân boá raèng Abu Bakr, nhaïc phuï cuûa Tieân Tri vaø laø moät trong soá nhöõng ngöôøi uûng hoä Tieân Tri sôùm suûa nhaát, seõ laõnh troïng traùch cai trò coäng ñoàng. Ña soá ñoàng yù vaø caùc ngöôøi Hoài Giaùo chuû choát taïi cuoäc hoïp naøy tuyeân lôøi theà bay#a hay lôøi theà trung thaønh vôùi Abu Bakr. Tuy nhieân, ngay trong thôøi naøy, coù nhöõng ngöôøi Hoài Giaùo taïi Medina tin raèng Ali ibn Abi Talib, em hoï vaø laø con reå cuûa Tieân Tri, môùi laø nhaø laõnh ñaïo cuûa coäng ñoàng. Vieäc chia reõ naøy sau ñoù phaùt trieån thaønh moät chia reõ lôùn trong Hoài Giaùo: Sunni vaø Shi'ite.
Khôûi ñi töø Abu Bakr, coù moät loaït 4 nhaø cai trò Hoài Giaùo, döôùi danh hieäu Rashidun hay "Ngöôøi Ñöôïc Höôùng Daãn Ñuùng". Abu Bakr cai trò töø 632 tôùi 634. OÂng cöû Umar ibn al-Khattab laøm ngöôøi noái nhieäm. Sau caùi cheát cuûa Abu Bakr, caùc nhaø laõnh ñaïo Hoài Giaùo theà trung thaønh vôùi Umar. Döôùi thôøi Umar, caùc ñaïo quaân Hoài Giaùo baét ñaàu xaâm chieám Ai Caäp vaø Baéc Phi, Löôõng Haø, Ba Tö vaø Ñoâng Ñòa Trung Haûi, trong ñoù, coù Gieârusalem. OÂng bò aùm saùt naêm 644 sau khi ñaõ thieát laäp moät uûy ban goàm 6 ngöôøi Hoài Giaùo coù nhieäm vuï choïn ngöôøi keá nhieäm oâng. Hoï choïn Uthman ibn Affan, moät laõnh tuï coù oùc chia reõ; naêm 656, oâng naøy bò aùm saùt bôûi nhöõng ngöôøi Hoài Giaùo thaáy mình bò caùc chính saùch cuûa oâng ñoái xöû baát coâng.
Uthman ñöôïc Ali ibn Abi Talib noái nghieäp, laø ngöôøi maø nhieàu ngöôøi nghó neân laøm nhaø cai trò ngay töø ñaàu. Nhöng ngay khi môùi nhaäm chöùc, Ali ñaõ gaëp choáng ñoái. Gia ñình Uthman toá caùo Ali aâm möu aùm saùt, moät toá caùo bò Ali cöïc löïc baùc boû. Ali phaûi ñaáu tranh quaân söï vôùi Mu#awiyya, moät thaân nhaân cuûa Uthman. Duø coù hieäp öôùc ñình chieán giöõa ñoâi beân, phe phaùi uûng hoä Ali khoâng maáy haøi loøng. Cuoái cuøng, moät ngöôøi trong soá naøy, thuoäc phaùi Khariiji, aùm saùt Ali vaøo thaùng Gieâng, naêm 661.
Heä luaän laø sau ñoù, söï vieäc cöù theá ñi xuoáng hoaøi. Ñieàu naøy laïi caøng gia troïng do söï kieän: hai tö töôûng gia vó ñaïi nhaát cuûa Hoài Giaùo laø Ibn Khaldun vaø ibn Taymiyya chuû tröông raèng cheá ñoä Hoài Giaùo trò chaám döùt vôùi caùi cheát cuûa Ali.
Moät vaøi ñieàu caàn ghi nhaän veà cheá ñoä Hoài Giaùo trò cuûa Ngöôøi Ñöôïc Höôùng Daãn Ñuùng. Thöù nhaát, moãi nhaø cai trò ñöôïc choïn moät caùch khaùc: baèng tung hoâ, baèng chæ ñònh, baèng uûy ban, baèng phieáu toaøn daân. Thöù hai, lôøi theà trung thaønh xem ra laø chuû yeáu cho tính thaønh söï. Thöù ba, khoâng nhaø cai trò naøo ñöôïc söï uûng hoä hoaøn toaøn. Sau cuøng, 3 trong 4 vò ñeàu ñaõ bò aùm saùt vaø ít nhaát hai, neáu khoâng laø ba vò, cheát thaûm vì chính ngöôøi Hoài Giaùo khaùc. Duø roõ raøng nhaø cai trò Hoài Giaùo khoâng phaûi laø Söù Giaû cuûa Thieân Chuùa, vai troø, thaåm quyeàn vaø traùch nhieäm cuûa oâng khoâng ñöôïc moâ taû roõ raøng. Cuõng khoâng roõ con ngöôøi cuûa oâng laø thaùnh thieâng.
Thaêng traàm cuûa ñeá quoác Hoài Giaùo
Sau caùi cheát cuûa Ali, quoác gia Hoài Giaùo trò vaøo tay Mu'awiyya thuoäc gia ñình Umayyad. Trieàu ñaïi naøy ñaët thuû ñoâ taïi Damascus vaø tieáp tuïc caùc cuoäc xaâm chieám cuûa Hoài Giaùo. Döôùi thôøi Nhaø Umayyad, Ñeá Quoác Hoài Giaùo trôû thaønh ñeá quoác thöù naêm lôùn nhaát theá giôùi xöa nay. Vaø cuõng nhö töø tröôùc, moãi nhaø cai trò cuûa noù chöùng toû moät möùc ñoä suøng ñaïo khaùc nhau. Trong khi coù nhöõng oâng vua ñaïo haïnh, bieát quan taâm tôùi toân giaùo, thì nhieàu oâng vua khaùc sa ñoïa vaø baát caàn ñeå yù tôùi luaät leä soáng cuûa Hoài Giaùo. Quoác gia Hoài Giaùo trò töøng böôùc trôû thaønh moät neàn quaân chuû tuyeät ñoái vaø caùc ngöôøi ñöùng ñaàu caøng ngaøy caøng töï maëc cho mình nhöõng töôùc hieäu veânh vang nhö Caùi Boùng Cuûa Thieân Chuùa, vaø thaäm chí coøn laø Quyeàn Löïc Cuûa Thieân Chuùa ÔÛ Treân Ñaát nöõa. Damascus döôùi thôøi caùc oâng vua cuûa nhaø Umayyad raát khaùc vôùi Medina döôùi quyeàn laõnh ñaïo cuûa Muhammad.
Naêm 750, coù moät cuoäc noåi loaïn ñaãm maùu cuûa nhaø Abbas choáng laïi nhaø Umayyad. Nhaø Abbas naøy coù moät vaøi lyù leõ khi cho raèng mình coù nhieàu lieân heä gaàn guõi hôn vôùi Tieân Tri. Quoác Gia Hoài Giaùo trò Abbasid keùo daøi töø naêm 750 tôùi khi bò ngöôøi Moâng Coå tieâu dieät naêm 1258. Cuõng neân ñeå yù moät ñieàu, vaøo luùc naøy coøn coù theâm hai quoác gia hoài giaùo trò khaùc tranh ñua nhau nöõa: Quoác Gia Hoài Giaùo Trò Umayyad taïi al-Andalus (Andalusia ôû Taây Ban Nha) vaø Quoác Gia Hoài Giaùo Trò Fatimid (Shi'ite) taïi Ai Caäp. Hai theá kyû ñaàu cuûa nhaø Abbasid laø hoaøng kim thôøi ñaïi ñoái vôùi hoïc thuaät, ngheä thuaät vaø vaên chöông. Söï giaàu coù cuûa Quoác Gia Hoài Giaùo Trò trôû thaønh huyeàn thoaïi vaø coù raát nhieàu oâng vua xuaát chuùng.
Tuy nhieân qua theá kyû thöù 9, chöùc vuï teå töôùng (vizier) baét ñaàu xuaát hieän vaø caùc oâng vua Hoài Giaùo Trò caøng ngaøy caøng lui vaøo haäu tröôøng cho tôùi giöõa theá kyû thöù 10, thì vua Hoài Giaùo Trò khoâng coøn thi haønh moät chuùt thöïc quyeàn naøo nöõa. Trong caùc theá kyû sau cuøng cuûa Quoác Gia Hoài Giaùo Trò Abbasid, caùc teå töôùng vaø caùc oâng hoaøng (sultan) thuoäc nhieàu gia ñình vaø nhoùm saéc toäc khaùc nhau nhö Buyids vaø Seljuk Turks môùi laø nhöõng ngöôøi naém thöïc quyeàn sau löng ngoâi baùu. Cuoái cuøng, ngöôøi Moâng Coå döôùi quyeàn Huùc Lieät Ngoät (Hulagu) ñaõ caøn queùt khaép vuøng vaø bao vaây Baghdad, coù ngöôøi cho raèng, hoï ñaõ saùt haïi 800,000 daân cö. Sôï trôøi tröøng phaït vì ñaõ ñoå maùu doøng doõi Tieân Tri, Hoát Lieät Ngoät ñaõ cho boù vua Hoài vaøo moät taám thaûm ñeå ngöïa daãm ñaù cho tôùi cheát vaøo ngaøy 20 thaùng Hai naêm 1258, ñem Quoác Gia Hoài Giaùo Trò Abbasid ñeán hoài keát lieãu.
Ñeá Quoác Ottoman baét ñaàu thôøi Osman I (1258-1326) vaø keát thuùc vôùi vieäc tuyeân boá thaønh laäp Coäng Hoøa Thoå Nhó Kyø ngaøy 29 thaùng Möôøi naêm 1923. Ñeá quoác naøy chieám Constantinople naêm 1453 vaø chieám mieàn Balkan, nhieàu phaàn cuûa Trung AÂu cuõng nhö Trung Ñoâng vaø Baéc Phi. Neân nhôù nhaø cai trò cuûa Ñeá Quoác Ottoman ñöôïc goïi laø OÂng Hoaøng (Sultan). Caùc töôùc hieäu coå truyeàn nhö "caliph" hay "Ñaáng Chæ Huy Tín Höõu" khoâng coøn xuaát hieän treân caùc vaên kieän chính thöùc, treân ñoàng tieàn hay treân caùc vaên bia cuûa ÑQ Ottoman nöõa. Coù moät lyù do cho vieäc naøy. Caùc nhaø Umayyads, Abbasids vaø Shi'ites luoân tranh caõi nhau veà vieäc gia toäc naøo gaàn guõi nhaát vôùi Tieân Tri. Huyeát heä ñoái vôùi Tieân Tri dó nhieân laø ñieàu quan troïng vaø ngaøy nay vaãn coøn quan troïng ñoái vôùi ngöôøi Hoài Giaùo. Nhöng ñaøng khaùc, Doøng Ottomans laø ngöôøi Thoå Nhó Kyø, khoâng phaûi laø ngöôøi AÛ Raäp, neân doøng doõi cuûa Tieân Tri khoâng phaûi laø ñieàu hoï daùm nhaän cho mình.
AÁy theá nhöng, trong moái lieân heä vôùi theá giôùi khoâng Hoài Giaùo, Ñeá Quoác Ottoman vaãn muoán moâ taû OÂng Hoaøng cuûa hoï nhö laø moät Vua Hoài Giaùo Trò (caliph). Ñieàu naøy thöôøng thaáy roõ nhaát khi nhaéc tôùi caùc ngöôøi Hoài Giaùo soáng trong caùc laõnh thoå Kitoâ Giaùo. "Caliph" trôû haønh moät loaïi laõnh ñaïo tinh thaàn cuûa ngöôøi Hoài Giaùo khoâng soáng döôùi quyeàn haønh chính trò cuûa oâng. Ñaây quaû laø moät khai trieån hoaøn toaøn môùi, baét ñaàu xuaát hieän naêm 1774, trong moät hieäp öôùc giöõa ngöôøi Ottoman vaø ngöôøi Nga. Khi Ñeá Quoác caøng ngaøy caøng suy taøn, OÂng Hoaøng Abdul Hamid II töï tuyeân boá mình laø "caliph" vaøo khoaûng naêm 1880.
Sau söï thaát baïi cuûa Ñeá Quoác Ottoman trong Theá Chieán I, Coäng Hoøa Thoå Nhó Kyø ñaõ ñöôïc tuyeân boá ngaøy 29 thaùng Möôøi, naêm 1923, vaø cheá ñoä hoài giaùo trò bò hieán phaùp huûy boû ngaøy 3 thaùng Ba, 1924. Vieäc huûy boû naøy khieán nhieàu ngöôøi Hoài Giaùo voäi tìm hieåu baûn chaát vaø söï caàn thieát cuûa ñònh cheá naøy. Tìm hieåu caên ñeå nhaát laø cuûa Aly Abd al-Raziq vôùi cuoán Islam and the Foundations of Government (Hoài Giaùo vaø Caùc Neàn Taûng Cai Trò) (1925) trong ñoù, oâng cho raèng Hoài Giaùo khoâng uûng hoä baát cöù hình thöùc cai trò ñaëc thuø naøo vaø cheá ñoä hoài giaùo trò khoâng phaûi laø thaønh phaàn trong theá giôùi quan cuûa Koâraêng. Coâng trình cuûa Al-Raziq bò nhieàu ngöôøi leân aùn, tuy nhieân, khoâng bao giôø bò baùc boû theo loái hoïc thuaät uyeân baùc caû.
Ngaøy trôû laïi cuûa Hoài Giaùo Trò?
Vôùi vieäc noåi leân cuûa phong traøo thaùnh chieán Hoài Giaùo (jihad) vaø caùc bieán ñoäng do caùi goïi laø "Muøa Xuaân AÛ Raäp" taïo ra, ngöôøi ta caøng ngaøy caøng chuù yù nhieàu hôn tôùi cheá ñoä Hoài Giaùo trò. Nhöõng lôøi hoâ haøo phuïc hoài cheá ñoä naøy ñaõ ñöôïc nhieàu nhoùm khaùc nhau ñöa ra, hoï töø Syria vaø nay töø Iraq. Nhö vôùi haàu heát caùc khaåu hieäu tuyeân truyeàn, nhöõng lôøi hoâ haøo naøy raát thieáu söï saâu saéc veà lòch söû. Quoác gia Hoài Giaùo trò khoâng phaûi laø moät haïn töø ñôn nghóa. Quoác gia Hoài Giaùo trò cuûa Ngöôøi Ñöôïc Höôùng Daãn Ñuùng chaúng coù gì laø y heät nhö caùc quoác gia Hoài Giaùo trò cuûa nhaø Umayyad, Abbasid hay Ottoman, aáy laø chöa noùi tôùi quoác gia Hoài Giaùo trò cuûa nhaø Shi'ite Fatimid. Quoác gia Hoài Giaùo trò khoâng phaùt trieån theo moät quõy ñaïo naøo roõ raøng trong caùc theá kyû qua vaø chöa bao giôø ngöôøi ta ñöôïc thaáy roõ ñaâu laø chöùc naêng vaø thaåm quyeàn cuûa ñaáng "caliph" caû. Duø coù nhöõng thôøi kyø thònh vöôïng, hoïc thuaät vaø vinh quang lôùn lao trong caùc trieàu ñaïi lôùn cuûa Hoài Giaùo trò, moãi trieàu, cuoái cuøng, ñeàu phaûi chöùng kieán vò "caliph" cuûa hoï bò doàn vaøo theá gaàn nhö voâ quyeàn, caû chính trò laãn toân giaùo.
Ngaøy nay, hieän khoâng ai roõ ngöôøi Hoài Giaùo coù thöù uûng hoä naøo ñoái vôùi quoác gia Hoài Giaùo trò. Haàu nhö töø ñaàu, cheá ñoä Hoài Giaùo trò voán laø moät ñònh cheá cuûa phaùi Sunni. Sau caùi cheát cuûa Hussein ibn Ali vaøo naêm 680, ngöôøi Shi'ites ñaõ baùc boû tính hôïp phaùp cuûa quoác gia Hoài Giaùo trò. Do ñoù, ngöôøi Shi'ites, hieän chieám khoaûng 15% Hoài Giaùo theá giôùi, choáng laïi cheá ñoä naøy, nhaát laø thöù do ngöôøi thaùnh chieán Sunni ñöa ra. Maø xeùt cho cuøng, ngay caû nôi ngöôøi Sunni, tình theá cuõng phöùc taïp hôn ngöôøi ta töôûng luùc ban ñaàu. Ngöôøi ta coù quyeàn cho raèng moät soá ngöôøi Sunni seõ coâng khai choáng ñoái yù nieäm veà moät quoác gia Hoài Giaùo trò, vaø seõ uûng hoä caùc xaõ hoäi hôïp hieán vaø hôïp daân chuû hôn.
Ñieàu lyù thuù ñaùng löu yù laø söï bieán hoùa trong caùc teân vaø töôùc hieäu ñöôïc Abu Bakr al-Baghdadi söû duïng töø tröôùc ñeán nay trong vieäc "leân ngoâi" thoáng laõnh toái cao cuûa Hoài Giaùo trò. Teân cuûa haén laø Ibrahim Awwad Ibrahim Ali al-Badri al-Samarra'i. Abu Bakr al-Baghdadi laø teân chieán ñaáu (nom de guerre), phoûng theo teân cuûa Ngöôøi Ñöôïc Höôùng Daãn ñaàu tieân. Gaàn ñaây, haén coøn theâm vaøo teân chieán ñaáu naøy maáy chöõ thaønh Abu Bakr al-Baghdadi al Husseini al-Qurayshi, trong coá gaéng lieân keát doøng doõi haén vôùi doøng doõi cuûa Tieân Tri vaø chi toäc Quraysh cuûa ngaøi. Gaàn ñaây nhaát haén coøn söû duïng töôùc hieäu Ñaáng Thoáng Laõnh Tín Ñoà Caliph Ibrahim, laø töôùc hieäu truyeàn thoáng vaø xöa nhaát cuûa "caliph".
Coù leõ ta caàn phaân bieät giöõa ISIS vaø quoác gia Hoài Giaùo trò vöøa ñöôïc phuïc hoài. ISIS vaãn laø moät löc löôïng taøn baïo vaø maïnh meõ taïi Ñoâng Baéc Syria vaø Baéc Iraq. Vieäc noù lieân keát vôùi caùc baát bình cuûa ngöôøi Sunni Iraq, veà moät vaøi khía caïnh naøo ñoù, coù theå ñöôïc bieän minh. Vaø do ñoù, chaéc chaén noù ñöôïc moät soá ngöôøi Iraq uûng hoä chæ vì noù laø löïc löôïng höõu hieäu nhaát choáng laïi chính phuû Baghdad. Vieäc ngöôøi ta söû duïng söï uûng hoä cuûa ngöôøi Sunnis Iraq ñoái vôùi ISIS nhö laø phe ñoái laäp cuûa Chính Phuû Baghdad ñeå bieän minh cho cheá ñoä Hoài Giaùo trò vöøa ñöôïc phuïc hoài hình nhö vaøo luùc naøy khoâng theå ñöôïc bieän minh.
(Theo Elias D. Mallon, S.A., phuï traùch ngoaïi vuï cuûa Hieäp Hoäi An Sinh Coâng Giaùo Caän Ñoâng).
Vuõ Vaên An