Chieán thaéng Lepanto naêm 1571
vaø söùc maïnh cuûa ngoaïi giao caàu nguyeän
Chieán thaéng Lepanto naêm 1571 vaø söùc maïnh cuûa ngoaïi giao caàu nguyeän.
Iraq (VietCatholic News 7-08-2014) - Ñaùp lôøi keâu goïi cuûa caùc nhaø laõnh ñaïo Coâng Giaùo Iraq, nhaát laø cuûa Thöôïng Phuï Louis Raphael Sako, ngaøy 6 thaùng 8 ñaõ ñöôïc giaønh cho vieäc caàu nguyeän cho caùc Kitoâ höõu ñang bò baùch haïi thaûm khoác taïi Iraq döôùi baøn tay taøn baïo cuûa Quoác Gia Hoài Giaùo Trò (ISIS).
Nhaân dòp naøy, Thöôïng Phuï Sako coù soaïn lôøi caàu nguyeän cho hoøa bình nhö sau:
"Laïy Chuùa,
caûnh ngoä khoán khoå cuûa ñaát nöôùc chuùng con
thaät laø saâu thaúm vaø söï ñau khoå cuûa caùc Kitoâ höõu
thaät laø naëng neà vaø khuûng khieáp.
Vì theá, chuùng con xin Chuùa
tha maïng soáng cho chuùng con, vaø ban cho chuùng con söï nhaãn naïi,
vaø can ñaûm ñeå chuùng con tieáp tuïc laøm chöùng cho caùc giaù trò Kitoâ Giaùo
moät caùch tin töôûng vaø hy voïng.
Laïy Chuùa, hoøa bình laø neàn taûng cuûa söï soáng;
Xin ban cho chuùng con hoøa bình vaø oån ñònh giuùp chuùng con
soáng vôùi nhau khoâng sôï haõi lo aâu,
maø ñaày phaåm giaù vaø haân hoan.
Vinh danh Chuùa ñeán muoân ñôøi".
Taát nhieân ngaøy naøy ñöôïc Ñöùc Phanxicoâ chuùc phuùc. Neàn ngoaïi giao cuûa ngaøi voán ñaët caên baûn treân caàu nguyeän vaø ñoái thoaïi. Nhieàu ngöôøi hoaøi nghi hieäu quaû cuûa phöông thöùc naøy, nhöng hình nhö hoï khoâng hoïc ñöôïc gì töø baøi hoïc quaù khöù: chieán thaéng Lepanto naêm 1571 laø chieán thaéng cuûa traøng haït Maân Coâi.
Thöïc vaäy, haäu baùn theá kyû 16, khi troáng traän Hoài Giaùo vang leân, giaùo só cuûa nhaø vua Thoå Nhó Kyø ñaõ tuyeân thaùnh chieán, vaø chæ coù Ñöùc Giaùo Hoaøng môùi ñaùnh giaù troïn veïn ñöôïc ñe doïa naøy. Nhö Brandon Rogers, khi bình luaän baøi thô "Lepanto" cuûa G.K. Chesterton (ngöôøi ñang ñöôïc vaän ñoäng phong aù thaùnh), ñaõ vieát: chæ coù Ñöùc Pioâ V môùi hieåu raèng "traän chieán thöïc söï ñang dieãn ra laø traän chieán thieâng lieâng, moät cuoäc ñuïng ñoä nieàm tin ñang dieãn ra, vaø caùi giaù ñaët cöôïc laø chính söï hieän höõu cuûa Phöông Taây Kitoâ Giaùo. Coù ngöôøi nhaän ñònh theâm raèng: luùc ñoù cuõng nhö baây giôø, baát haïnh thay, söï hôïp nhaát Kitoâ Giaùo ñang ôû hoài tôi taû, neân sau côn noåi loaïn cuûa Theä Phaûn, Hoài Giaùo thaáy thôøi cô cuûa hoï ñaõ ñeán.
Ñeá Quoác Ottoman Thoå Nhó Kyø, trung taâm quyeàn löïc Hoài Giaùo, tìm caùch khoáng cheá Ñòa Trung Haûi. Haûi taëc cöôùp phaù töø Baéc Phi, haûi ñoäi huøng haäu cuûa Nhaø Vua Hoài thaû neo ôû Ñoâng Ñòa Trung Haûi, coøn quaân ñoäi Hoài thì daøn haøng doïc caùc duyeân haûi Chaâu Phi, Trung vaø Caän Ñoâng, vaø gaây aùp löïc leân vuøng bieån Adriatic. Caùc ñaïo quaân naøy ñe doïa Ñeá Quoác Habsburg qua ngaû Balkans.
Ngöôøi Thoå coù tham voïng thaâu toùm toaøn boä Chaâu AÂu döôùi tröôùng dar al-Islam, "Nhaø Tuøng Phuïc", baét phaûi suy phuïc luaät Sharia. Laø nhaø cuûa boïn voâ ñaïo, Chaâu AÂu bò goïi laø dar al-Harb, "Nhaø cuûa Chieán Tranh".
Maø "Nhaø cuûa Chieán Tranh" luùc ñoù ñang chia reõ. Ñeá Quoác Habsburg laø chieán luõy cuûa AÂu Chaâu choáng laïi thaùnh chieán Hoài Giaùo, nhöng coät keøo cuûa noù ñang muïc naùt bôûi naïn Theä Phaûn, nhöõng ngöôøi ñang laøm treäch höôùng caùc ñaïo quaân Coâng Giaùo, thaäm chí coøn hoan hoâ quaân Hoài, ñöôïc hoï coi nhö ñoàng thuø nghòch vôùi giaùo hoaøng Roâma.
Naêm 1568, Hoaøng Ñeá Maximilian, cuûa nöûa Ñeá Quoác Habsburg thuoäc AÙo, ñoàng yù kyù hieäp öôùc hoøa bình vôùi quaân Thoå, nhôø theá Danube ñöôïc taïm thôøi yeân oån töông ñoái.
Taïi Taây Ban Nha, coät truï khaùc cuûa Ñeá Quoác Habsburg laø Philip II. Ñoái vôùi vò naøy, tình theá khoâng yeân oån chuùt naøo. OÂng voán laø moät nhaø cai trò aùc nghieät, laàm lì. Nôi oâng, khoâng coøn choã naøo daønh cho baùc aùi, nhöng choã cho aâm möu tính toaùn thì luùc naøo cuõng dö thöøa, laáy côù baûo veä ñöùc tin, nhöng pha troän vaøo ñoù laø ñuû haàm baø laøng caùc chaát lieäu khoâng thuoäc ñöùc tin chuùt naøo. Caùc hieäp só cuûa oâng töøng traøn ngaäp Taân Theá Giôùi, taïo neân moät ñeá quoác bao la cung caáp cho oâng ñuû baïc vaøng chaâu baùu. OÂng bieát ñaáy laø töông lai cuûa oâng. Nhöng caän keà phía baéc oâng ñang mai phuïc moät ñe doïa.
Philip khoâng heà laø baïn cuûa Hoài Giaùo, vaø quaân Hoài voán laø moái ñe doïa thöôøng xuyeân ñoái vôùi vieäc Taây Ban Nha chieám giöõ Naples vaø Sicily. Caùc haïm ñoäi cuûa Taây Ban Nha ñuïng ñoä vôùi haûi taëc Hoài Giaùo khaép Ñòa Trung Haûi. Ngay thôøi ñieåm naøy, luïc quaân Taây Ban Nha ñang deïp cuoäc noåi loaïn Morisco cuûa ngöôøi Maroác khoâng chòu trôû laïi ñaïo. OÂng tin raèng Taây Ban Nha ñuû trang bò ñeå ñaùnh baïi quaân Hoài.
Nhöng Phong Traøo Theä Phaûn laø moät ñieàu töông ñoái môùi. Noù laø phaûn boäi vaø laïc giaùo. Vaø vôùi Philip, noù coøn teä haïi hôn nöõa: noù laø Kitoâ höõu gieát Kitoâ höõu, noù laø Kitoâ höõu laøm khieáp ñaûm Ñöùc Kitoâ, noù laø Kitoâ höõu "thuø gheùt Ñöùc Maria, ñaáng ñöôïc Thieân Chuùa oâm hoân taïi Galileâ".
Trong khi nhaø Habsburg cuûa AÙo hy voïng hoøa giaûi ñöôïc vôùi nhöõng ngöôøi Theä Phaûn thuoäc doøng Gieùcmanh ñaày baïo löïc cuûa mình, thì Philip chæ tin töôûng vaøo luïc quaân cuûa oâng. Ñöùc Pioâ V cuõng chaúng öa gì ngöôøi Theä Phaûn, nhöng ñoái vôùi ngaøi vaø caùc vò giaùo hoaøng tröôùc ngaøi, Hoài Giaùo vaãn laø moái ñe doïa thöïc söï. Ngaøi caûm thaáy ngaøi coù nhieàu traùch vuï caàn laøm, nhöng traùch vuï sinh töû vaãn laø ñöông ñaàu vôùi thaùch thöùc Hoài Giaùo.
Gioáng Philip, Ñöùc Pioâ V cuõng laø moät con ngöôøi khaéc khoå, khoâng haún laø ñieån hình cho moät Kitoâ Giaùo vui töôi nhö ngöôøi YÙ mong muoán. Tuy nhieân, khoâng nhö Philip, ngaøi coù moät coát loõi thieâng lieâng quaân bình, giöõ cho ngaøi khoâng maéc caùc sai laàm cuûa hoaøng ñeá. Trong tö caùch giaùo hoaøng, ngaøi laø moät ngöôøi caûi caùch, ñem söï tinh roøng cuûa ñan vieän vaøo vieäc toå chöùc vaø quaûn trò Giaùo Hoäi, duyeät chænh caùc doøng tu, giaùo duïc tín höõu, phuùc aâm hoùa vaø chaêm soùc ngöôøi ngheøo.
Neáu theá giôùi Kitoâ Giaùo luùc aáy chia reõ, thì Ñöùc Pioâ V vaãn coù theá giaù caû thieâng lieâng laãn traàn theá, theá giaù cuûa moät vò thaùnh töông lai, ñeå toå chöùc moät Lieân Minh Thaùnh, moät löïc löôïng chieán ñaáu bao goàm caùc hieäp só khoâng nhöõng cuûa caùc laõnh thoå giaùo hoaøng vaø Hoäi Hieäp Só Malta maø coøn laø cuûa YÙ, Ñöùc, Taây Ban Nha vaø caû cuûa Anh, Toâ Caùch Lan, vaø Baéc AÂu...
Phaùp chæ ñöôïc ñaïi dieän bôûi caùc hieäp só, chöù chính quoác gia naøy khoâng tham gia Lieân Minh, moät phaàn vì thuø nhaø Habsburg. Teä hôn nöõa nhaø vua Phaùp coøn saün saøng thöông löôïng vôùi ngöôøi Hoài Giaùo nhaèm quay muõi duøi haûi taëc cuûa hoï choáng laïi Genoa vaø Taây Ban Nha, vaø ñöøng choáng laïi ngöôøi Phaùp. Laáy côù meät moûi sau khi ñaùnh phaù nhoùm Huguenots, Charles IX cuûa Phaùp xin mieãn tham gia. Nöôùc Anh Theä Phaûn caøng khoâng coù lyù do tham gia Lieân Minh.
Nhöõng nöôùc khaùc, nhaát laø Coäng Hoøa Venice, tích cöïc tham gia. Caùi nöôùc coäng hoøa tí hon, voán ñöôïc coi nhö cha ñeû cuûa chuû nghóa tö baûn naøy, traùi vôùi huyeàn thoaïi thöôøng tình vaãn coi vai troø naøy laø cuûa phong traøo Theä Phaûn, ñeán ñaàu thôøi Trung Coå, ñaõ laø moät thò quoác vöõng chaõi taïo ra moät ñeá quoác caû veà thöông maïi laãn laõnh thoå.
Dó nhieân ngöôøi Venice thích laøm tieàn hôn laøm chieán tranh. Neân khi Ñöùc Pioâ V keâu goïi thaäp töï chinh ñeå ñaåy lui quaân Hoài, hoï khoâng thaáy höùng thuù gì caû. Duø sao, ngöôøi Hoài Giaùo cuõng laø khaùch haøng cuûa hoï, maø khaùch haøng thì luùc naøo cuõng ñuùng, duø thöông gia coù bí maät gheùt hoï caùch maáy.
Tuy nhieân, cuoái cuøng hoï buoäc phaûi ñi tôùi moät vaøi keát luaän tænh taùo veà cuoäc gaây haán cuûa ngöôøi Hoài taïi vuøng Ñoâng Ñòa Trung Haûi. Naêm 1565, ngöôøi Thoå ñaõ bao vaây Ñaûo Malta, luùc ñoù ñang ñöôïc Hoäi Hieäp Só Beänh Vieän baûo veä. Trong boán thaùng trôøi, caùc hieäp só can tröôøng naøy ñaõ ñaåy lui quan Thoå ñang vaây khoán, taïo neân nhöõng thieät haïi to lôùn cho keû thuø, cuoái cuøng keû thuø phaûi ruùt lui sau khi Taây Ban Nha tôùi taêng cöôøng caùc hieäp só.
Ngöôøi Thoå haän caùc hieäp só, nhöng nghó raèng Ñaûo Síp do ngöôøi Venice traán giöõ laø muïc tieâu deã ñaùnh neân 5 naêm sau, hoï ñaõ bao vaây Ñaûo naøy. Theá laø Venice, tröôùc ñaây voán laøm ngô lôøi keâu goïi cuûa Ñöùc Pioâ V, giôø ñaây buoäc phaûi tham chieán. Vì ñaõ quen vôùi leà thoùi laøm aên, ngöôøi Venice luoân luoân giaønh giuïm ñeà phoøng: kho laãm quaân söï cuûa hoï laø löïc löôïng haûi quaân huøng haäu. Kho laãm naøy bò boác chaùy naêm 1569. Neân thaùng Hai naêm 1570, giaùo só Ebn Said cuûa Thoå Nhó Kyø, nhaân danh Vua Selim III, tuyeân thaùnh chieán vôùi caùc Kitoâ höõu taïi Síp. Duø khoâng phaûi laø moät chieán binh hay thuûy thuû, Selim hoaøn toaøn hoã trôï moïi nhoùm haûi taëc saün saøng taán coâng taàu buoân Taây Phöông, baønh tröôùng haûi quaân Thoå vaø bao vaây Síp.
Ngöôøi Thoå nhaøo tôùi vôùi 70,000 quaân, trong ñoù coù löïc löôïng xung kích töùc ñoäi caän veä nhaø vua. Quaân Coâng Giaùo phoøng veä Síp ñoái ñaàu vôùi moät löïc löôïng ñòch ñoâng gaáp 7 laàn mình, ngoaøi ra coøn gaëp vaän khoâng may. Hai ñieåm chuû yeáu taïi Síp laø Nicosia vaø Famagusta. Sau khi caàm cöï ñöôïc 7 tuaàn, vì chæ coøn laïi 500 binh só, Nicosia ñaønh ñaàu haøng, hy voïng baûo toaøn maïng soáng cho thöôøng daân. Naøo ngôø, sau khi chieám thaønh, quaân Hoài haï saùt baát cöù Kitoâ höõu naøo hoï troâng thaáy: 20,000 naïn nhaân bò thaûm saùt baát keå caáp baäc, giôùi tính, hay tuoåi taùc, tröø 1,000 phuï nöõ vaø treû em bò baét laøm noâ leä.
Do ñoù, coøn laïi phaùo ñaøi Famagusta laøm ñieåm phoøng ngöï treân Ñaûo. Ñöôïc kích thích bôûi vieäc quaân Thoå beâu ñaàu ngöôøi Venice ôû Nicosia, caùc binh só Kitoâ Giaùo coá thuû phaùo ñaøi coøn laïi vaø ñoâi luùc hoï ñöôïc caùc thuûy thuû Venice taùi cung caáp vaät tö. Nhöng ngöôøi taän tuïy nhaát trong vieäc hoã trôï Famagusta chính laø Ñöùc Pioâ V.
Chính nhôø coá gaéng ngoaïi giao khoâng ngöøng cuûa ngaøi maø Lieân Minh Thaùnh ñaõ thaønh hình. Ngaøi khoâng giaän ngöôøi Venice vì vieäc khoâng hôïp taùc tröôùc ñaây cuûa hoï.
Nhöng ñaõ quaù treã ñoái vôùi caùc chieán binh baûo veä Famagusta. Thaùng 8 naêm 1571, sau 10 thaùng choáng cöï, chæ huy tröôûng Marco Antonio, do aùp löïc daân söï, ñaõ thöông löôïng vôùi ngöôøi Thoå. Ñieàu kieän ñöôïc thoûa thuaän laø: ñôn vò ñoàn truù seõ bò löu ñaày, daân söï ñöôïc tha maïng. Binh lính bò töôùc vuõ khí vaø ñöôïc ñöa ñi löu ñaày, nhöng sau ñoù, taát caû ñeàu bò thaûm saùt cuøng vôùi caùc chæ huy cuûa hoï. Rieâng Marco Antonio thì bò xeûo tai vaø muõi, bò beâu rieáu ngay taïi Famagusta vaø keùo leâ khaép traïi quaân Thoå, treân mình chæ coù chieác khoá vaø buoäc phaûi hoân ñaát tröôùc leàu cuûa Lala Mustapha. Quaân Thoå ñöôïc khuyeán khích neùm raùc röôûi vaø phaân thoái vaøo oâng. Lala Mustapha thaân haønh khaïc nhoå vaøo oâng vaø ñoå oáng phaân cuûa mình leân ñaàu vieân töôùng giaø nua naøy.
Chöa heát, luùc coøn thoi thoùp, Marco Antonio bò loät da roài xaùc oâng bò nhoài vaø göûi tôùi nhaø vua Thoå laøm chieán tích trong moät nhaø kho nhöõng xaùc ngöôøi khaùc.
Ñöùng tröôùc söï ñieân daïi treân, Ñöùc Pioâ V coù moät ñaùp aùn khaùc vaø ngaøi tìm ñöôïc ngöôøi thi haønh ñaùp aùn naøy: chaøng thanh nieân môùi coù 24 tuoåi ñôøi, ñoù laø Don Juan cuûa AÙo.
Don Juan voán laø anh em cuøng cha khaùc meï vôùi Philip II, ngöôøi luoân luoân laïnh luøng, tính toaùn vaø ghen töông ngöôøi anh em naøy, neân ñaõ laøm moïi söï ñeå coät chaët anh ta vaøo uy quyeàn cuûa mình cuõng nhö vaøo söï chæ huy cuûa caùc vieân töôùng Taây Ban Nha khaùc. Tuy nhieân, khi moïi söï ñaõ ñaâu ra ñoù, caùc giôùi haïn naøy ñaõ bò beû gaãy vaø Don Juan hoaøn toaøn thoáng lónh.
Chieán thaéng tröôùc nhaát cuûa anh laø giöõ cho ngöôøi Venice, ngöôøi Genoa vaø ngöôøi Taây Ban Nha khoûi gieát nhau. Chieán thaéng thöù hai coøn quan troïng hôn nöõa: deïp ñöôïc caùc thaän troïng quaù trôùn cuûa moät soá chæ huy, nhaát laø cuûa thuyû sö ñoâ ñoác ngöôøi Genoa laø Giovanni Andrea Doria: Don Juan cuûa AÙo cho haïm ñoäi cuûa mình tieán leân taán kích.
Quaân Thoå coù khoaûng 328 taàu chieán, trong ñoù 208 laø taàu lôùn loaïi galeâ (galley), soá coøn laïi laø caùc taàu yeåm trôï nhoû hôn. Treân ñoù, laø gaàn 77,000 ngöôøi, trong ñoù, 10,000 laø caän veä hoaøng gia vaø 50,000 tay cheøo phaàn ñoâng laø Kitoâ höõu bò baét laøm noâ leä. Döôùi quyeàn chæ huy cuûa Don Juan laø 206 taàu lôùn (galley) vôùi 40,000 tay cheøo vaø thuûy thuû, hôn 28,000 binh só, hieäp só vaø nhöõng tay maïo hieåm quí toäc. OÂng cuõng ñöôïc söï chuùc phuùc cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng vaø côø hieäu cuûa ngaøi, laïi ñöôïc caùc cha Doøng Teân, Doøng Ña Minh, Doøng Phanxicoâ vaø doøng Capuchin theo thaùp tuøng ñoaøn taàu, ñöôïc lôøi caàu nguyeän cuûa caùc tín höõu, vaø caùc traøng haït ñöôïc nheùt vaøo tay töøng tay cheøo Kitoâ höõu.
Ñoaøn taàu Coâng Giaùo bò taàu thaùm thính Hoài khaùm phaù. Chuùng baùo caùo veà baûn doanh raèng ñoaøn taàu naøy khoâng thaám thía gì so vôùi ñoaøn taàu Hoài. Ngaøy 7 thaùng Möôøi naêm 1571, taàu thaùm thính cuûa Don Juan baùo ñoäng: hoï ñaõ vaøo Vònh Patras. Töø caên cöù haûi quaân cuûa hoï taïi Lepanto keá caän vònh Coârintoâ, ngöôøi Thoå ñaõ laäp chieán tuyeán, tieàn phöông cuûa hoï ñöôïc daøn thaønh 3 maët traän, gioáng phía Kitoâ Giaùo. Daãn ñaàu 3 maët traän cuûa Don Juan laø muõi nhoïn goàm moät soá taàu lôùn, ñeàu laø nhöõng taàu chieán tuy chaäm chaïp, ít cô ñoäng nhöng coù hoûa löïc voâ song.
Traän giao tranh baét ñaàu. Caùnh traùi cuûa ñoaøn taàu Coâng Giaùo bò taán coâng döõ doäi, nhieàu luùc cuoäc chieán saùp laù caø dieãn ra ngay treân boong taàu cuûa nhau. Bò ghìm chaët taïi Muõi Scropha vaø bò caùc taàu Coâng Giaùo khaùc tôùi tieáp chieán, ñoäi nguõ Thoå baét ñaàu tan ra raõ. Giöõa luùc aáy, caùc tay cheøo Kitoâ höõu bò baét laøm noâ leä treân caùc taàu chieán Thoå noåi loaïn, neân caùc caáp chæ huy Thoå tìm ñöôøng leân bôø thoaùt chaïy. Ñeán saùng hoâm sau, thì caùnh traùi cuûa ñoaøn taàu Coâng Giaùo keå nhö chieán thaéng.
Caùnh giöõa do Don Juan chæ huy. Ñoái vôùi anh vaø ñoái vôùi töôùng ñòch Ali Pasha, traän ñaùnh naøy gioáng cuoäc côõi ngöïa ñaáu thöông. Hoï baén suùng loan baùo söï hieän dieän cuûa mình cho nhau bieát, roài lao mình vaøo traän ñaáu laáy taàu ñaïi chieán cuûa mình laøm ngöïa chieán. Taàu cuûa hoï va vaøo nhau, Don Juan daãn ñaàu, vaø khaép chieán tuyeán, ñaïi baùc, bom, tieáng suùng aàm vang, roài göôm roài rìu xoang xoaûng, trong khi caùc muõi teân gieát ngöôøi aâm thaàm ghim vaøo taàu vaø ngöôøi.
Trong cuoäc hoãn chieán naøy xem ra taàu chieán vaø binh lính cuûa Don Juan keùm öu theá, cho tôùi luùc Marco Antonio Colonna, chæ huy ñoaøn taàu chieán Coâng Giaùo, duøng taàu chæ huy cuûa mình ñaâm vaøo taàu chæ huy cuûa Ali Pasha. Roài traän chieán luïc quaân ngay treân boong taàu dieãn ra vaø thöïc teá ñaõ loaïi boû ñoaøn quaân Hoài, Ali Pasha bò gieát vaø bò chaët ñaàu. Côø hieäu cuûa Lieân Minh Thaùnh ñöôïc keùo leân coät côø cuûa taàu chieán Thoå.
ÔÛ caùnh phaûi, Andrea Doria vôùi hoäi Hieäp Só Malta ñaõ haï ñöôïc ñoaøn taàu do Uluch Ali Pasha, moät ngöôøi YÙ trôû thaønh haûi taëc Hoài Giaùo, chæ huy. Ngöôøi Thoå ñaõ thua traän cuøng vôùi 170 taàu chieán lôùn vaø 33,000 ngöôøi bò gieát, bò thöông hay bò baét, vaø 12,000 kitoâ höõu noâ leä ñöôïc giaûi phoùng. Ngöôøi Thoå maát heát caû moät theá heä xaï thuû vaø thuûy thuû kinh nghieäm, vaø duø ñoaøn taàu chieán cuûa hoï ñöôïc phuïc hoài vaø duø nhaø vua Thoå theà seõ taùi thaùnh chieán treân bieån, söï ñe doïa thoáng trò Ñòa Trung Haûi cuûa ñeá quoác Thoå ñaõ chaám döùt.
Phía Coâng Giaùo coù 7,500 ngöôøi thieät maïng vaø 22,000 ngöôøi bò thöông. Rieâng Ñöùc Giaùo Hoaøng Pioâ V, ngöôøi ñaõ "chæ huy" caùc tín höõu ñoïc kinh maân coâi ñeå caàu chieán thaéng, thì xaùc tín raèng chính lôøi caàu nguyeän ñaõ xoay chuyeån chieán traän. Chính vì theá, ngaøi ñaõ laáy traän ñaùnh Lepanto laøm ngaøy leã Ñöùc Meï Chieán Thaéng, sau ñoåi thaønh leã Ñöùc Meï Maân Coâi.
Vuõ Vaên An