Vai troø cuûa tinh thaàn traùch nhieäm
vaø caùc giaù trò truyeàn thoáng cao quùy
trong vieäc xaây döïng moät thaønh phoá toát ñeïp hôn
Vai troø cuûa tinh thaàn traùch nhieäm vaø caùc giaù trò truyeàn thoáng cao quùy trong vieäc xaây döïng moät thaønh phoá toát ñeïp hôn.
Roma (Avvenire 7-06-2013; Vat. 18-06-2013) - Phoûng vaán trieát gia Paul Ricoeur.
Ngaøy 7 thaùng 6 naêm 2013 oâng Franco Riva ñaõ cho phaùt haønh cuoán saùch töïa ñeà "Ñoïc caùc thaønh phoá". Cuoán saùch bao goàm 4 baøi phoûng vaán trieát gia Paul Ricoeur ngöôøi Phaùp, lieân quan tôùi ñeà taøi cuoäc soáng trong caùc thaønh thò vaø caùc vaán ñeà cuûa noù. Thaønh phoá laø nôi coáng hieán cho con ngöôøi caùc khaû theå, laø nôi gaëp gôõ cuûa caùi môùi vôùi caùi cuõ, laø nôi cuûa haønh ñoäng chung, nhöng cuõng laø nôi cuûa hieåm nguy, cuûa söï ñoài teä vaø laïc loõng. Trieát gia Paul Ricoeur ñeà caäp tôùi cuoäc soáng thaønh thò nhieàu laàn trong caùc nghieân cöùu cuûa mình vaø thaønh laäp moät söï song song saâu ñaäm vaø ích lôïi giöõa töôøng thuaät, kieán truùc vaø thaønh thò hoùa. OÂng tìm thaáy trong vieäc phaân tích thaønh thò hieän ñaïi moät moâi tröôøng suy tö roäng raõi döïa treân chieàu kích trình thuaät cuûa kieán truùc vaø chieàu kích thôøi gian cuûa khoâng gian kieán truùc. Haønh ñoäng vieát vaø haønh ñoäng xaây döïng höôùng tôùi choã traät töï hoùa ñieàu hoãn loaïn trong cuoäc soáng, ñeå ñaùp öùng moät nhu caàu che chôû, lieân luïy tôùi tinh thaàn traùch nhieäm ñoái vôùi söï gioøn moûng cuûa con ngöôøi.
Trieát gia Paul Ricoeur sinh naêm 1913 vaø qua ñôøi naêm 2005, thoï 92 tuoåi. OÂng laø moät trong caùc trieát gia noåi tieáng nhaát cuûa theá kyû XX, vì ñaõ phoái hôïp söï mieâu taû hieän töôïng vôùi vieäc giaûi thích. Tö töôûng cuûa oâng naèm trong cuøng truyeàn thoáng vôùi caùc nhaø giaûi thích hieän töôïng luaän khaùc nhö Martin Heidegger vaø Hans Georg Gadamer. Naêm 2000 oâng ñaõ ñöôïc giaûi thöôûng Kyoto veà ngheä thuaät vaø Trieát lyù "vì ñaõ caùch maïng caùc phöông phaùp giaûi thích hieän töôïng luaän, baèng caùch traûi roäng nghieân cöùu giaûi thích vaên baûn bao goàm caû caùc laõnh vöïc roäng raõi cuï theå cuûa huyeàn thoaïi hoïc, chuù giaûi kinh thaùnh, phaân taâm hoïc, lyù thuyeát veà aån duï vaø lyù thuyeát töôøng thuaät".
Trieát gia Paul Ricoeur ñaõ töøng theo hoïc taïi caùc ñaïi hoïc Rennes vaø Sorbonne. OÂng daäy trieát hoïc taïi caùc ñaïi hoïc Strasbourg, Sorbonne, Nanterre, Louvain beân Bæ vaø ñaïi hoïc Chicago beân Hoa Kyø trong caùc naêm 1970 tôùi 1985, nôi trieát gia ñaõ ñöôïc choïn laøm thaønh vieân danh döï cuûa Haøn laâm vieän Ngheä thuaät vaø Khoa hoïc naêm 1971. Caùc nghieân cöùu cuûa trieát gia ñaït toät ñænh vôùi taùc phaåm töïa ñeà "Luaät leä cuûa pheùp aån duï. Nghieân cöùu ña ngaønh vieäc taïo döïng yù nghóa cuûa ngoân ngöõ" xuaát baûn naêm 1975. Beân caïnh ñoù laø taùc phaåm ba cuoán töïa ñeà "Thôøi gian vaø töôøng thuaät" xuaát baûn trong caùc naêm 1984, 1985 vaø 1988. Taùc phaåm "Thôøi gian vaø töôûng thuaät" khieán cho trieát gia khaûi hoaøn veà Phaùp naêm 1985, vaø ñöôïc coi nhö laø "sieâu sao" trieát hoïc. Naêm 1999 Paul Ricoeur ñöôïc giaûi thöôûng trieát hoïc Balzan "vì khaû naêng quy tuï caùc ñeà taøi quan troïng nhaát vaø caùc chæ daãn cuûa trieát lyù theá kyû XX, vaø soaïn thaûo laïi chuùng trong moät toång hôïp ñoäc ñaùo, ñaëc bieät bieán ngoân ngöõ, voán ñaõ laø thô vaø aån duï, trôû thaønh moät nôi veùn môû cho thaáy moät thöïc taïi maø chuùng ta khoâng theå leøo laùi ñöôïc, maø chæ giaûi thích trong caùc caùch theá khaùc nhau, nhöng taát caû vaãn gaén boù chaêt cheõ vôùi nhau. Tuy duøng aån duï, nhöng ngoân ngöõ veõ leân söï thaät khieán cho chuùng ta laø ñieàu chuùng ta laø, saâu saèc trong caùi saâu thaúm cuûa baûn chaát rieâng cuûa mình".
Trieát gia Paul Ricoeur laø taùc giaû cuûa haøng chuïc cuoán saùch vaø haøng traêm baøi khaûo luaän.
Sau ñaây chuùng toâi xin göûi tôùi quùy vò moät ñoaïn trong cuoäc phoûng vaán trieát gia ñöôïc ñaêng trong cuoán saùch "Ñoïc thaønh thò" noùi treân.
Hoûi: Thöa giaùo sö, vôùi danh nghóa gì moät trieát gia ngaøy nay coù theå can thieäp vaøo cuoäc soáng coâng coäng? Can thieäp vôùi muïc ñích gì, vaø vôùi caùc phöông tieän naøo?
Ñaùp: Trong laõnh vöïc chính trò, chuùng ta khoâng theå chôø ñôïi töø moät trieát gia moät dieãn vaên thöïc söï coù tính caùch chöùng minh. Tröôùc heát, phaûi töï giaûi thoaùt mình khoûi aûo töôûng coù theå coù moät chính trò khoa hoïc. Chuû thuyeát maùc- xít leâ-nin-nít ñaõ töï veùn môû cho thaáy noù coù loãi, vaø noù khoâng chæ thaát baïi chính vì noù laøm cho ngöôøi ta tin raèng coù theå coù moät chuû nghóa xaõ hoäi khoa hoïc. Loaïi hieåu bieát maø chuùng ta coù theå ñaït tôùi trong laõnh vöïc naøy khoâng thuoäc traät töï hieåu bieát khoa hoïc. Chaéc chaén laø coù "caùc khoa hoïc chính trò", nhöng moät caùch noøng coát ñaây laø caùc moân mieâu taû, vaø chuùng hoïc chaúng haïn hoaït ñoäng cuûa caùc chính theå hôïp hieán hay caùc cung caùch haønh xöû ñaàu phieáu. Caùc tìm toøi cuûa khoa hoïc chính trò khoâng tuyeät ñoái nhaém muïc ñích soaïn thaûo moät söï hieåu bieát thöïc söï khoa hoïc veà caùc nguyeân taéc vaø caùc boä maùy quyeàn bính, laø ñieàu thöïc söï khoâng theå laøm ñöôïc. Tuy nhieân, ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø dieãn vaên chính trò bò giao phoù cho söï tuøy tieän.
Hoûi: Nhö theá thì ñaâu laø möùc ñoä cuoái cuøng, hay vai troø xa nhaát trong vieäc can thieäp cuûa trieát gia?
Ñaùp: Ñoù laø ñieàu lieân quan tôùi höôùng ñi chung, söï löïa choïn toaøn caàu cuûa caùc xaõ hoäi, chaúng haïn nhö vieäc löïa choïn moät söï lôùn leân vaø tieâu thuï khoâng giôùi haïn. Trong tröôøng hôïp naøy, hoaït ñoäng cuûa trieát gia khoâng theå chæ haïn heïp nôi vieäc minh giaûi caùc yù nieäm: söï phaân tích caàn phaûi ñöôïc ñi keøm bôûi moät söï löïa choïn, bôûi moät söï öa thích hôn beân trong, maø nhaø tö töôûng ñaán thaân moät caùch caù nhaân. Thaät theá, caùc yù nieäm neàn taûng nhö yù nieäm coâng baèng, bình ñaúng, töï do vv... coù moät noäi dung trí thöùc ñeán ñoä coù theå trôû thaønh ñoái töôïng cuûa caùc phaân tích lyù thuyeát. Nhöng ñaøng khaùc, yù nghóa cuûa chuùng chæ coù giaù trò, khi ngöôøi ta chaáp nhaän chuùng bôûi söï xaùc tín saâu thaúm. Vaø chính vì theá maø ngöôøi ta noùi tôùi "caùc gía trò".
Hoûi: Nhö vaäy caùc giaù trò naøy hieän höõu chæ nhôø moät nieàm tin bò khuûng hoaûng hay sao thöa giaùo sö?
Ñaùp: Theo quan nieäm cuûa toâi, caùc giaù trò ôû trong moät theá ñöùng trung gian vaø chuyeân bieät, maø ngöôøi ta quùa thöôøng queân trong caùc cuoäc thaûo luaän hieän nay. Caùc nhaø tín lyù tin töôûng nôi söï baát ñoäng cuûa chaân trôøi vôùi söï yeân tónh quùa ñaùng; caùc ngöôøi chuû tröông hö voâ laïi nhaán maïnh söï bieán maát töùc khaéc cuûa ñieàu gì xuaát hieän ôû phía tröôùc vaø söï gioøn moûng cuûa caùc giaù trò moät caùch quùa deã daøng. Traùi laïi, toâi cho raèng caùc phaïm truø lôùn höôùng daãn cuûa nhaø chính trò ñöôïc ñaët ôû giöõa hai thaùi cöïc noùi treân: chuùng khoâng qua ñi trong nhaùy maét, nhöng ñöôïc loàng vaøo trong moät thôøi gian daøi; ñaøng khaùc, moät caùch noøng coát chuùng cuõng deã bò hö haïi, vaø ñeå traû lôøi cho caùc thay ñoåi raát nhanh choùng cuûa lòch söû chuùng ta chuùng caàn phaûi ñöôïc thôøi söï hoùa trôû laïi moät caùch lieân tuïc.
Hoûi: Noù coù nghóa laø chuùng ta coù traùch nhieäm veà ñieàu ñoù, coù phaûi theá khoâng thöa giaùo sö?
Ñaùp: Ñuùng nhö vaäy, nhöng theo moät luaät tröø môùi vaø ñaëc bieät cuûa yù töôûng veà tinh thaàn traùch nhieäm, maø chuùng ta coù nhôø trieát gia Hans Jonas. Cho tôùi nay ngöôøi ta gaùn traùch nhieäm cho moät ai ñoù, chæ vì caùc haønh ñoäng quùa khöù maø ngöôøi ñoù ñöôïc nhaän ra laø taùc giaû, vaø chuùng coù theå bò quy toäi cho ngöôøi ñoù. Ngöôïc laïi trong taùc phaåm "Nguyeân lyù traùch nhieäm" trieát gia Hans Jonas, soaïn thaûo yù töôûng veà moät traùch nhieäm höôùng tôùi töông lai xa: chuùng ta ñaõ ñöôïc trao phoù cho moät caùi gì noøng coát laø gioøn moûng; trieát gia Jonas khaúng ñònh raèng ñoái töôïng cuûa traùch nhieäm bò ñe doïa ñeán noãi ñaây laø söï soáng hay laø theá quaân bình cuûa haønh tinh. Nhöng noù cuõng laø thaønh phoá. Moät caùch neàn taûng thaønh phoá ñang gaëp nguy hieåm. Nhö baø Hanna Arendt ñaõ nhaán maïnh, söï soáng coøn cuûa noù tuøy thuoäc nôi chuùng ta. Thaät vaäy, khoâng moät cô caáu naøo coù theå toàn taïi trong thôøi gian, maø khoâng coù söï naâng ñôõ cuûa moät yù chí soáng cuøng nhau, haønh ñoäng moãi ngaøy, caû khi chuùng ta coù queân noù ñi nöõa.
Hoûi: Ngaøy nay, sau khi caùc nieàm hy voïng caùch maïng vó ñaïi suïp ñoå, coù caùc moâ thöùc coù khaû naêng thay theá moâ thöùc lôùn leân vaø tieâu thuï khoâng thöa giaùo sö?
Ñaùp: Trong moät luùc ñaàu, caùi cheát cuûa caùc yù thöùc heä coù theå daáy leân söï chaùn naûn hay giaûi nguõ. Tuy nhieân hieän töôïng naøy hôøi hôït beà ngoaøi, hay coù khi laø giaû taïo nöõa, trong nghóa chuùng ta luoân luoân chôø ñôïi moät caùi gì ñoù. Nhö trieát gia Koselleck ñaõ khaúng ñònh, yù thöùc lòch söû cuûa caùc caù nhaân hay cuûa caùc coäng ñoaøn ñöùng vöõng treân söï maâu thuaãn giöõa moät chaân trôøi cuûa söï chôø ñôïi, trong ñoù chuùng ta döï phoùng mình, vaø moät khoâng gian cuûa kinh nghieäm, trong ñoù chuùng ta ñaâm reã. Ñieàu naøy coù nghóa laø gì ñoái vôùi chuùng ta laø caùc ngöôøi aâu chaâu? AÂu chaâu coù may maén ñöôïc deät thaønh bôûi nhieàu truyeàn thoáng: gia taøi do thaùi giaùo vaø kitoâ giaùo, hy laïp vaø la tinh, thuyeát nhaân baûn cuûa thôøi phuïc höng vaø cuûa thôøi caûi caùch, döï aùn thieân quang luaän, vaø caùc chuû thuyeát xaõ hoäi cuûa theá kyû XIX. Ñaõ khoâng coù truyeàn thoáng naøo thoaùt khoûi söï pheâ bình, nhöng ñoàng thôøi cuõng ñaõ khoâng coù truyeàn thoáng naøo thöïc söï caïn kieät vaø hoaøn toaøn thaønh töïu: caàn phaûi suy tö chuùng trôû laïi ñeå phuïc vuï caùc ñoøi hoûi môùi cuûa Lòch Söû, bôûi vì moät truyeàn thoáng chæ soáng ñoäng, neáu cung caáp caùc ñieåm giuùp canh taân. Nhö theá chuùng ta coù ñaøng sau löng bieát bao nhieâu döï aùn coøn dôû dang chöa thaønh toaøn, cuõng nhö bieát bao nhieâu lôøi höùa ñaõ khoâng ñöôïc giöõ, ñeå coù theå xaây döïng moät töông lai qua vieäc laøm soáng daäy caùc gia taøi ña dieän naøy. Bôûi moät maâu thuaãn laï luøng, caùc aûo töôûng maïnh nhaát chæ coù theå phaùt xuaát töø ñieàu maø trong caùc truyeàn thoáng cuûa chuùng ta ñaõ khoâng hoaøn taát vaø tieáp tuïc coøn ñoù nhö moät taøi nguyeân yù nghóa, nhö moät khu baûo toàn yù nghóa.
Hoûi: Xin giaùo sö ñôn cöû moät thí duï giaûi thích khaúng ñònh treân ñaây.
Ñaùp: Ngaøy nay yù töôûng tha thöù, coù nguoàn goác thaàn hoïc, coù caùc lieân luïy chính trò ngoaïi thöôøng. Chuùng ta khoâng ñöôïc giam haõm noù chæ trong laõnh vöïc caùc töông quan lieân baûn vò. Söï kieän thuû töôùng Willy Brandt cuûa Ñöùc quøy goái taïi Varsava, hay toång thoáng Vaclav Havel vieát thö cho toång thoáng Ñöùc ñeå xin loãi veà nhöõng gì maø ngöôøi Tieäp ñaõ laøm taïi Sudeti trong caùc naêm 1945-1948, khi truïc xuaát nhöõng ngöôøi daân goác Ñöùc, laø nhöõng cöû chæ xem ra coù moät taàm quan troïng lôùn ñoái vôùi vieäc xaây döïng moät chieàu kích vaên hoùa vaø tinh thaàn cuûa AÂu chaâu. Chuùng ta phaûi coù khaû naêng trao ñoåi caùc kyù öùc quoác gia hay chuûng toäc, vaø thöïc thi yù chí khoâng queân cuõng nhö tha thöù ñoái vôùi nhau, vaø ñieàu naøy coù nghóa laø giaûi phoùng kyù öùc cuûa tha nhaân khoûi söùc naëng cuûa toäi loãi.
(Avvenire 7-6-2013)
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)