Khoâng coù tình yeâu naøo laø khoâng coù luaät leä
Khoâng coù tình yeâu naøo laø khoâng coù luaät leä.
Roma (Avvenire 23-05-2013; Vat. 11-06-2013) - Phoûng vaán baø Eva Illouz, giaùo sö xaõ hoäi hoïc ngöôøi Do thaùi.
Töø nhieàu naêm qua theá giôùi ñang chöùng kieán caûnh nhieàu chính quyeàn Taây aâu theo nhau hôïp thöùc hoùa hoân nhaân ñoàng phaùi vaø chaáp nhaän cho caùc caëp naøy coù quyeàn nhaân con nuoâi. Song song vôùi luaät hoân nhaân ñoàng phaùi laø möu toan loaïi boû caùc töø truyeàn thoáng "cha", "meï", vaø thay theá chuùng baèng töø "ngöôøi phoái ngaãu". Theá giôùi xem ra ngaøy caøng böôùc saâu vaøo caûnh hoãn loaïn taâm lyù vaø laïc loõng tinh thaàn, ñeán khoâng coøn bieát phaân bieät, phaûi traùi, toát xaáu, laønh döõ nöõa. Nhöõng taán kích choáng laïi gia ñình töï nhieân, teá baøo noøng coát cuûa xaõ hoäi, vaø choáng laïi hoân nhaân giöõa moät ngöôøi nam vaø moät ngöôøi nöõ laø baèng chöùng cuï theå chöùng mình cho tình traïng hoãn loaïn vaø laàm laïc naøy.
Sau ñaây chuùng toâi xin göûi tôùi quùy vò vaø caùc baïn baøi phoûng vaán baø Eva Illouz, giaùo sö xaõ hoäi hoïc taïi ñaïi hoïc Gieârusalem veà quan nieäm leäch laïc veà tình yeâu trong theá giôùi ngaøy nay.
Giaùo sö Illouz sinh naêm 1961 taïi Fes beân Maroác, nhöng di cö sang Phaøp naêm leân 10 tuoåi. Baø ñaõ theo hoïc caùc moân xaõ hoäi, truyeàn thoâng vaø vaên chöông taïi Paris vaø laáy luaän aùn tieán só veà truyeàn thoâng vaø nghieân cöùu vaên hoùa taïi ñaïi hoïc Pensuylvania Hoa Kyø naêm 1991. Sau ñoù baø Illouz trôû thaønh giaùo sö thænh giaûng taïi ñaïi hoïc Princeton vaø tröôøng Cao ñaúng khoa xaõ hoäi taïi Paris vaø Hoïc vieän cao ñaúng Berlin. Hieän naøy baø laø giaùo sö moân xaõ hoäi hoïc taïi ñaïi hoïc Gieârusalem. Baø ñaõ vieát nhieàu saùch. Cuoán "Thieâu ñoát aûo töôûng thô moäng: Tình yeâu vaø caùc maãu thuaãn vaên hoùa cuûa chuû thuyeát tö baûn" (1997) ñaõ ñöôïc giaûi thöôûng cuûa Hieäp hoäi xaõ hoäi hoïc Hoa Kyø naêm 2000. Caùc cuoán khaùc nhö: "Neàn vaên hoùa cuûa chuû thuyeát tö baûn" (2002); "Caùc thaân tình laïnh leõo: Kieåu laøm cuûa chuû thuyeát tö baûn caûm ñoäng" (2007); "Cöùu roãi linh hoàn taân tieán: Lieäu phaùp, caùc caûm xuùc vaø neàn vaên hoùa töï giuùp mình" (2008). Naêm 2012 giaùo sö Illouz môùi cho xuaát baûn cuoán saùch töïa ñeà "Taïi sao tình yeâu gaây ñau khoå: Moät giaûi thích xaõ hoäi hoïc" trình baày veà tình yeâu, hoân nhaân, vaø caùc lieân heä giöõa nam nöõ trong moâi tröôøng tö baûn vaø taân tieán hieän ñaïi.
Hoûi: Thöa baø Illouz, cuoán saùch môùi xuaát baûn cuûa baø cho thaáy raèng khoå ñau vì yeâu coù caùc goác reã xaõ hoäi, chöù khoâng phaûi chæ coù goác reã taâm lyù maø thoâi. Taïi sao noù laïi khoâng hieån nhieân ñoái vôùi chuùng ta nhö vaäy?
Ñaùp: Ngaøy nay ngöôøi ta tin raèng caùc tai naïn tình yeâu laø haäu quûa tröïc tieáp lòch söû taâm thaàn cuûa chuùng ta. Lyù thuyeát cuûa oâng Freud, maø chuùng ta chìm ngaäp trong ñoù töø Ñeä Nhò Theá Chieán tôùi nay, khieán cho chuùng ta quen vôùi yù töôûng lyù do caùc thaát baïi tình yeâu cuûa chuùng ta laø nôi chính chuùng ta, trong lòch söû caù nhaân cuûa chuùng ta, trong tieàm thöùc cuûa chuùng ta... Toâi ñaõ muoán phaûn ñoái quan nieäm naøy. Ñoái vôùi toâi xem laø ñieàu caáp thieát phaûi khaúng ñònh raèng caùc thaát baïi tình yeâu trong cuoäc soáng rieâng tö cuûa chuùng ta khoâng phaûi hay khoâng chæ laø haäu quûa cuûa caùc baûn vò taâm thaàn gioøn moûng, maø cuõng laø saûn phaåm cuûa caùc cô caáu, caùc caêng thaúng vaên hoùa vaø xaõ hoäi cuûa thôøi ñaïi taân tieán, cuûa caùc tieán trieån trong caùc töông quan xaõ hoäi giöõa ngöôøi nam vaø ngöôøi nöõ, cuûa moät thò tröôøng tình yeâu môùi noåi leân, vaø caùc thaát baïi tình yeâu cuûa chuùng ta cuõng laø haäu quûa cuûa caùc giaù trò thaân thieát vôùi chuùng ta nhaát nhö laø söï töï do.
Hoûi: Chuû nghóa caù nhaân khieán cho caùc caù nhaân deã bò thöông tích moät caùch quùa söùc. Taïi sao vaäy thöa giaùo sö?
Ñaùp: Trong AÂu chaâu thôøi tieàn tö baûn, caùc ngöôøi nam vaø ngöôøi nöõ ñaõ gaëp gôõ nhau trong moät vuõ truï, trong ñoù hoï ñöôïc che chôû treân bình dieän caûm xuùc vaø treân bình dieän luaân lyù bôûi söï hieän dieän cuûa nhoùm. Ñaõ coù caùc luaät leä ñöôïc chia seû cuûa cuoäc gaëp gôõ vaø daán thaân yeâu thöông. Theo ñuoåi taùn tænh moät phuï nöõ naøo ñoù coù caùc nghi thöùc roõ raøng cuûa noù. Nghi thöùc ñoù ñaõ coù hieäu quûa trong vieäc xaây döïng cuoäc soáng caûm xuùc, ñieàu haønh caùc rung caûm vaø giaûm thieåu söï khoâng chaéc chaén. Trong moâ thöùc truyeàn thoáng neáu moät ngöôøi nam theo ñuoåi taùn tænh moät ngöôøi nöõ maø khoâng daán thaán vaø boû ñi, thì bò moïi ngöôøi keát aùn: töø phía ngöôøi nöõ, töø phía nhöõng ai soáng chung quanh ngöôøi nöõ ñoù, vaø töø chính ñöông söï bieát mình ñaõ phaïm moät sai laàm. Söï minh baïch luaân lyù ñoù ñaõ bieán maát khoûi caùc töông quan tình yeâu, vaø ñieàu naøy khieán cho chuùng ta trôû neân deã bò thöông tích hôn.
Hoûi: Nhö theá thì ngaøy nay, söï nguy hieåm vaø khoâng chaéc chaén ñang thaéng theá hay sao thöa giaùo sö?
Ñaùp: Vaâng. Ngaøy nay töông quan tình yeâu ñaõ bò xaùc ñònh, neáu toâi coù theå noùi nhö vaäy, bôûi söï khoâng chaéc chaén vaø bôûi yù thöùc veà söï lieàu lónh. Ngöôøi ta khoâng bieát ngöôøi ta caûm thaáy gì, ngöôøi ta khoâng bieát ngöôøi khaùc caûm thaáy gì, vaø coøn hôn theá nöõa ngöôøi ta khoâng bieát ñaâu seõ laø caùc daáu chæ cuûa tình yeâu vaø cuûa söï daán thaân, ñoái vôùi mình vaø ñoái vôùi ngöôøi khaùc. Dó nhieân, luoân luoân coù nhöõng tröôøng hôïp, trong ñoù ngöôøi ta bieát moät caùch raát roõ raøng mình yeâu hay khoâng yeâu. Nhöng neáu chuùng ta loaïi tröø hai thaùi cöïc naøy ñi, thì caùc töông quan ñöôïc soáng moät caùch hoaøn toaøn döôùi daáu chæ cuûa söï khoâng chaéc chaén. Nhaø xaõ hoäi hoïc Ulrich Beck ñaõ noùi tôùi "söï hoãn loaïn cuûa caùc töông quan yeâu thöông". Ñoù laø moät kieåu noùi raát ñuùng, bôûi vì tình yeâu ñaõ trôû thaønh moät moâi tröôøng, trong ñoù khoâng coøn coù luaät leä naøo caû. Chaéc chaén laø ngöôøi ta coù theå ñoøi hoûi caùc luaät leä, nhöng moät caùch ñöông nhieân laø ngöôøi ta mau choùng tìm thaáy raèng mình ñoøi hoûi moät mình...
Hoûi: Thöa giaùo sö, coù ngöôøi noùi raèng söï ñau khoå trong tình yeâu ñaõ luoân luoân hieän höõu. Theá thì caùi gì phaân bieät söï ñau khoå trong tình yeâu trong xaõ hoäi taân tieán ngaøy nay?
Ñaùp: Toâi khoâng cho raèng söï ñau khoå yeâu thöông laø moät hieän töôïng chöa töøng coù, nhöng noù coù moät caùi gì ñoù chöa töøng coù, treân bình dieän phaåm chaát, trong kinh nghieäm taân tieán cuûa söï khoå ñau. Thí duï ngaøy nay söï khoå ñau yeâu thöông ñöôïc nhaän thöùc nhö laø moät kinh nghieäm ñe doïa söï toaøn veïn cuûa caùi toâi cuûa caùc caù nhaân, bôûi vì tình yeâu ñaõ coù moät vai troø ñeø beïp trong vieäc xaây döïng söï töï ñaùnh giaù mình trong caùc xaõ hoäi cuûa chuùng ta. Tình yeâu trao ban cho chuùng ta yù thöùc giaù trò cuûa chuùng ta.
Hoûi: Nhö theá noùi cho cuøng, ñoù laø ñieàu maø giaùo sö mieâu taû laø söï troài leân cuûa "thò tröôøng tình yeâu" coù phaûi theá khoâng?
Ñaùp: Vaâng. Söï thay ñoåi lôùn cuûa caùc cuoäc gaëp gôõ yeâu thöông laø keát quûa söï khoâng coù luaät leä cuûa chuùng, cuûa moät tieán trình "taùch rôøi" cuoäc gaëp gôõ yeâu ñöông khoûi caùc khung caûnh luaân lyù truyeàn thoáng ñieàu haønh noù. Ngöôøi ta ñaõ baét ñaàu ñöa ra moât söï caïnh tranh maïnh meõ lieân quan tôùi cuoäc gaëp gôõ yeâu ñöông. Khoâng phaûi taát caû moïi caù nhaân ñeàu coù cuøng caùc khaû naêng ñeå ñöông ñaàu vôùi söï caïnh tranh naøy. Söï töï do tính duïc gioáng nhö söï töï do kinh teá: noù toå chöùc, ñoùng khung vaø hôïp thöùc hoùa caùc baát ñoàng ñeàu.
Hoûi: Khoâng thaûo luaän noù trôû laïi giaùo sö cho thaáy raèng cuoäc caùch maïng tính duïc ñaõ khoâng duy trì caùc lôøi höùa cuûa noù. Taïi sao vaây?
Ñaùp: Chuû thuyeát nöõ quyeàn ñaõ vöùt boû caùc caáu truùc quyeàn bính maø khoâng ñuïng tôùi caùc haï taàng cô sôû. Trong xaõ hoäi phuï heä tröôùc heát ñaõ coù söï caân ñoái giöõa ñaøn oâng vaø ñaøn baø, bôûi vì caû hai phía ñeàu tìm laáy nhau. Trong cheá ñoä truyeàn thoáng aáy ngöôøi nam töï ñònh nghóa qua vieäc kieåm soaùt ñöôïc vieäc thöïc thi treân moät ngöôøi nöõ vaø treân con caùi vaø muoán truyeàn baù teân tuoåi cuûa mình. Ñoái vôùi caùc ngöôøi nam hoân nhaân raát thöôøng khi cuõng ñaõ laø hoaït ñoäng taøi chaùnh quan troïng nhaát cuoäc soáng cuûa hoï. Nhö theá ngaøy xöa ngöôøi nam muoán moät hoân nhaân vaø moät gia ñình cuõng nhö ngöôøi nöõ. Tình traïng naøy ñaõ trieät ñeå thay ñoåi vaøo haäu baùn theá kyû XX. Chuû thuyeát tö baûn ñaõ khieán cho nam giôùi ra khoûi gia ñình vaø ñaõ cho pheùp hoï kieám soáng ôû beân ngoaøi. Noù ñaõ khieán cho hoï ít leä thuoäc hôn vaøo laõnh vöïc rieâng tö. Theâm vaøo ñoù laø caùc hieäu quaû cuûa cuoäc caùch maïng tính duïc trong caùc thaäp nieân 1970. Nam giôùi töï do tieáp xuùc vôùi tính duïc maø khoâng qua hoân nhaân nöõa. Caùc thay ñoåi ñoù laø lyù do söï baát bình ñaúng, bôûi vì phuï nöõ tieáp tuïc öôùc mong coù con caùi vaø moät gia ñình oån ñònh. Theá roài coøn coù caùc yeáu toá khaùc khieán cho söï baát bình ñaúng aáy gia taêng nhö: söï kieän nam giôùi khoâng phaûi tuaân haønh ñoàng hoà sinh hoïc nhö nöõ giôùi, hoï ñaõ theo moät tính duïc haøng loaït ít daán thaân hôn treân bình dieän caûm xuùc, hoï coù khaû theå lôùn hôn trong vieäc löïa choïn caùc phuï nöõ treû hôn hay giaø hôn. Hoï coù quyeàn bính, bôûi vì quyeàn bính gaén lieàn vôùi moät khaû theå löïa choïn lôùn hôn.
Hoûi: Trong möùc ñoä naøo giaùo sö tin raèng coù theå noái lieàn luaân lyù ñaïo ñöùc vôùi söï söï töï do yeâu ñöông vaø töï do tính duïc?
Ñaùp: Toâi khoâng bieát, vaø khoâng phaûi bôûi vì toâi ñaõ khoâng suy tö ñieàu ñoù. Toâi gaëp khoù khaên tin raèng coù theå ñi tôùi moät thuyeát nhaân baûn thöù hai cuûa tình yeâu, nhö trieát gia Luc Ferry ñeà nghò. Ñieàu naøy bao haøm khaû theå thaùnh thieâng hoùa tha nhaân, nhöng chuùng ta laïi thieáu chính khaû theå naøy. Söï töï laäp, söï töï do, vieäc löïa choïn taïo ra moät caùi gì gioáng nhö chuû thuyeát töông ñoái cuûa caûm xuùc. Laøm sao coù theå haïn cheá tieán trình naøy, coù theå haïn cheá noù khoâng? Toâi khoâng bieát, bôûi vì khoâng theå veõ chaân dung cuûa söï töï do. Söï töï do tính duïc coù moät khía caïnh maø ngöôøi ta thöôøng khoâng muoán thaáy: ñoù laø ngöôøi ta vaät duïng hoùa tha nhaân. Tha nhaân trôû thaønh moät duïng cuï, moät phöông tieân cho khoaùi caûm cuûa toâi. Ñoù laø ñieàu maø trieát gia Kant caám chuùng ta laøm: ñoái xöû vôùi ngöôøi khaùc nhö laø moät phöông tieän. Ngoaøi ra noù khieán cho caùc nhaân ñöùc truyeàn thoáng nhö söï kieân trì, söï lieâm chính, khaû naêng hy sinh chính mình ... trôû thaønh khoù hôn. Weber laø nhaø xaõ hoäi hoïc ñaàu tieân ñaõ khieán cho chuùng ta nghi ngôø söï töï do taân tieán, baèng caùch noùi raèng noù cuõng laø moät caùi "cuõi saét". Quan nieäm cuûa oâng veà söï taân tieán coù moät caáu truùc theâ thaûm. Weber coù caûm töôûng raèng mình ñang maát ñi nhöõng ñieàu seõ khoâng theå naøo thu hoài ñöôïc nöõa vaø phaûi chòu vaäy thoâi.
Hoûi: Thöa giaùo sö Illouz, ñaâu laø vai troø cuûa caùc neàn luaân lyù, coù tính caùch toân giaùo hay ít coù tính caùch toân giaùo, trong vieäc tieáp tuïc hieäp nhaát luaân lyù ñaïo ñöùc vaø cuoäc soáng yeâu thöông?
Ñaùp: Toâi tin raèng moät cuoäc ñoái thoaïi giöõa taát caû caùc thaønh phaàn xaõ hoäi laø ñieàu noøng coát. Caùc thaønh phaàn xaõ hoäi: caùc ngöôøi uûng hoä nöõ quyeàn, caùc giôùi chöùc toân giaùo, caùc ngöôøi ñôøi caàn phaûi noùi vôùi hhau, ñoái thoaïi, trao ñoåi vôùi nhau. Nhö laø nhaø xaõ hoäi hoïc, vai troø cuûa toâi laø minh giaûi caùc töø cuûa cuoäc thaûo luaän, maø chuùng ta phaûi chuù yù trong xaõ hoäi daân söï. Toâi seõ khoâng bao giôø noùi raèng caùc neàn luaân lyù truyeàn thoáng khoâng coù gì ñeå ñem ñeán cho chuùng ta. Traùi laïi laø ñaøng khaùc.
(Avvenire 23-5-2013)
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)