Vai troø cuûa nöõ giôùi
trong xaõ hoäi Rwanda ngaøy nay
Vai troø cuûa nöõ giôùi trong xaõ hoäi Rwanda ngaøy nay.
Roma (Avvenire 17-04-2013; Vat. 13-05-2013) - Phoûng vaán baø Yolanda Mukagasana, coá vaán UÛy ban quoác gia Rwanda choáng dieät chuûng.
Vaøo thaùng 4 naêm 1994, töùc caùch ñaây 19 naêm, taïi Rwanda ñaõ xaûy ra moät trong caùc cuoäc dieät chuûng ñaãm maùu nhaát trong theá kyû XX. Trong caùc ngaøy töø muøng 5 thaùng 4 cho tôùi thaùng 7 naêm 1994 ñaõ coù khoaûng 1 trieäu ngöôøi bò saùt haïi moät caùch coù heä thoáng. May maén vaø mau choùng thì bò baén baèng moät vieân ñaïn vaøo ñaàu. nhöng thöôøng laø bò chaët cheùm baèng loaïi dao daøi pangas vaø bò ñaùnh cheát baèng gaäy hay chuøy coù gaén ñinh. Ña soá caùc naïn nhaân goác chuûng toäc Tutsi.
Tình traïng chia reõ giöõa hai chuûng toäc Tutsi vaø Hutu ñaõ coù töø thôøi xa xöa, nhöng ñaõ ñaëc bieät gia taêng trong thôøi Rwanda soáng döôùi chính quyeàn thöïc daân Ñöùc roài Bæ. Trieàu ñình Bæ ñaõ khieán cho tình traïng chia reõ naøy gia taêng khi taïo ra caùc theû caên cöôùc cho ngöôøi Tutsi vaø ngöôøi Hutu. Chuûng toäc Tutsi coù maãu ngöôøi thanh vaø cao raùo. Hoï ít hôn chuûng toäc Hutu chieám 85% toång soá daân, coù taàm möùc trung bình, vaø chuûng toäc Twa thieåu soá thaáp beù nhö ngöôøi Pigmei.
Xöa kia coù theå thay ñoåi töø chuûng toäc naøy sang chuûng toäc khaùc vaø thaønh laäp gia ñình vôùi nhau, maø khoâng coù vaán ñeà phaân bieät ñoái xöû.
Söï khaùc bieät giöõa ba chuûng toäc tuøy thuoäc nôi ñòa vò xaõ hoäi. Ngöôøi Tutsi thuoäc giôùi thöôïng löu thöôøng giaàu, coù nhieàu ñaát ñai vaø suùc vaät hôn ngöôøi Hutu soáng veà ngheà noâng. Coøn ngöôøi Twa laø giai taàng thaáp nhaát trong xaõ hoäi. Ai cuõng coù theå tieán thaân neáu coù khaû naêng. Nhöng cheá ñoä thöïc daân Bæ laïi nhaàm laãn coi caùc nhoùm naøy nhö caùc phaân chia kyø thò chuûng toäc vaø coù chính saùch ñoái xöû baát coâng, troïng ngöôøi Tutsi hôn ngöôøi Hutu.
Ngöôøi Tutsi ñöôïc öu ñaõi vaø trôû thaønh lôùp ngöôøi giaàu coù nhieàu quyeàn bính, trong khi ngöôøi Hutu ngheøo hôn phaûi chòu caùc thieät thoøi. Chính saùch cai trò cuûa ngöôøi Bæ khieán cho hoá saâu ngaên caùch giöõa hai chuûng toäc naøy gia taêng.
Taïi Rwanda cuõng nhö taïi Burundi ngöôøi Tutsi thuoäc giôùi thöôïng löu trong xaõ hoäi, coøn ngöôøi Hutu ña soá laø noâng daân.
Cuoäc dieät chuûng hoài naêm 1994 ñöôïc loàng khung trong boái caûnh tranh ñua giöõa hai chuûng toäc laøm ñaûo loän traät töï trong toaøn vuøng töø naêm 1962 vaø coøn tieáp tuïc sau cuoäc dieät chuûng. Ngoaøi Rwanda ra, caùc nöôùc laùng gieàng nhö Uganda ôû maïn baéc vaø Burundi ôû maïn nam, Congo Zair ôû maïn taây vaø Tanzania ôû maïn ñoâng, cuõng bò lieân luïy.
Naêm 1959 ngöôøi Hutu noåi daäy choáng cheá ñoä quaân chuû Tutsi vaø taøn saùt khoaûng 100,000 ngöôøi Tutsi, khieán cho nhieàu ngöôøi Tutsi phaûi di cö laùnh naïn sang Rurundi vaø Uganda. Cuoäc noåi loaïn naøy ñaõ daãn tôùi cuoäc tröng caàu daân yù naêm 1961 vaø neàn ñoäc laäp khoûi chính quyeán thöïc daân Bæ naêm 1962.
Naêm 1966 xaûy ra moät loaït caùc cuoäc ñaûo chaùnh do hai chuûng toäc chuû möu, vaø keát thuùc vôùi vieäc giôùi thöôïng löu Tutsi leân caàm quyeàn. Naêm 1972 ngöôøi Hutu ñaûo chaùnh, nhöng chính quyeàn Tutsi phaûn öùng maïnh vaø saùt haïi 200,000 ngöôøi Hutu. Naêm 1973 töôùng Juveùnal Habyarimana goác Hutu ñaûo chaùnh, vaø töø naêm 1975 thaønh laäp cheá ñoä ñoäc taøi. Tranh chaáp giöõa ngöôøi Tutsi vaø Hutu lan sang Burundi vaø caùc cuoäc ñuïng ñoä giöõa hai chuûng toäc laïi khieán cho haøng chuïc ngaøn ngöôøi bò thieät maïng. Tieáp ñeán laø moät chính quyeàn coù ña soá daân bieåu quoác hoäi laø ngöôøi Hutu. Nhöng quaân ñoäi laïi do ngöôøi Tutsi chæ huy vaø kieåm soaùt ñaõ gaây ra cuoäc noäi chieán khieán cho 1 trieäu ngöôøi phaûi di cö laùnh naïn sang caùc nöôùc laùng gieàng. Naêm 1990 Maët traän aùi quoác Rwanda laø nhoùm chính trò quaân ñoäi phaùt xuaát töø nhöõng ngöôøi Tutsi tò naïn beân Uganda toå chöùc ñaûo chaùnh beân Rwanda, vaø laøm naûy sinh ra moät traän noäi chieán khaùc, keát thuùc vôùi cuoäc dieät chuûng naêm 1994 vaø bieán coá Maët traän aùi quoác Rwanda cuûa ngöôi Tutsi leân caàm quyeàn. Nhöng ngöôøi Hutu chaïy sang tò naïn beân Congo Zair bò ngöôøi Tutsi saùt haïi haøng loaït naêm 1996. Vaø nöôùc Tanzania bò toá caùo laø ñaõ bao che caùc löïc löôïng noåi loaïn Hutu.
Trong thôøi kyø xaûy ra vuï dieät chuûng naêm 1994 ngöôøi Hutu chieám ña soá daân vaø hai nhoùm Hutu chính coù traùch nhieäm trong cuoäc taøn saùt naøy laø Interahamwe vaø Impuzamugambi.
Sau ñaây chuùng toâi xin göûi tôùi quùy vò vaø caùc baïn moät soá nhaän ñònh cuûa baø Yolanda Mukagasana, coá vaán UÛy ban quoác gia Rwanda choáng dieät chuûng, veà vai troø cuûa nöõ giôùi trong hieän tình xaõ hoäi nöôùc naøy.
Baø Mukagasana ñaõ maát choáng vaø ba con trong cuoäc dieät chuûng, vaø töø 19 naêm qua baø laø moät chöùng nhaân khoâng meät moûi choáng laïi chuû thuyeát choái boû caùc quyeàn cuûa con ngöôøi. Baø cuõng laø ngöôøi haêng say tranh ñaáu cho caùc quyeàn cuûa nöõ giôùi vaø treû em, vaø cuõng maïnh meõ toá caùo caùc baát coâng cuûa coäng ñoaøn quoác teá. Trong soá caùc saùch baèng tieáng YÙ cuûa baø coù cuoán "Caùi cheát ñaõ khoâng muoán toâi" (1998) vaø "Caùc veát thöông cuûa söï thinh laëng" (2008), vieát veà cuoäc dieät chuûng noùi treân.
Ngaøy 18 thaùng 4 naêm 2013 baø ñaõ cuøng vôùi baø Fernanda Contri khai maïc ñaïi hoäi "Lòch söû taïi quaûng tröôøng" laàn thöù IV taïi Genova, taây baéc Italia, veà ñeà taøi "Caùc quyeàn daân söï vaø naïn baïo haønh phuï nöõ".
Hoûi: Thöa baø Yolanda, trong cuoäc dieät chuûng taïi Rwanda, trong moät caùch theá naøo ñoù, phuï nöõ ñaõ laø "naïn nhaân" hôn cuûa nam giôùi, coù ñuùng theá khoâng?
Ñaùp: Moät naïn nhaân thì luoân luoân laø moät naïn nhaân vaø ñoái vôùi toâi khoâng theå ñöa ra caùc so saùnh. Khoâng theå naøo dieãn taû ñöôïc caùc khoå ñau cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ cheát maø tröôùc khi cheát haàu nhö hoï luoân luoân bò tra taán, cuõng nhö nhöõng khoå ñau cuûa nhöõng ngöôøi coøn soáng soùt, vaø cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ chöùng kieán caùc baïo löïc khoâng theå taû ñöôïc ñoù. Caùc treû em moà coâi ñaõ chöùng kieán caûnh meï cuûa chuùng bò tra taán tình duïc. Laøm sao maø chuùng ta coù theå ñöa ra moät naác thang dieãn taû khoå ñau ñöôïc? Nhöng coù moät söï kieän ñoù laø caùc phuï nöõ, caùc thieáu nöõ vaø beù gaùi ñaõ bò haõm hieáp haøng loaït, vaø nhieàu ngöôøi soáng soùt bò maéc beänh SIDA, vaø hieän nay hoï phaûi soáng trong caûnh beänh taät vaø baàn cuøng. Nhöng coøn teä hôn theá nöõa, vì ngöôøi ta coá yù huûy dieät phaåm giaù con ngöôøi nôi nöõ giôùi, vì nöõ giôùi mang nhaân loaïi trong loøng mình chín thaùng. Vieäc haõm hieáp nöõ giôùi ñaõ ñöôïc duøng nhö moät khí giôùi dieät chuûng.
Hoûi: Coù moät laàn baø ñaõ noùi raèng caùc ngöôøi hieáp daâm ñaõ ñöôïc ñoái xöû toát hôn caùc naïn nhaân cuûa hoï, vì trong tuø hoï ñöôïc saên soùc thuoác men choáng beänh SIDA. Nhö vaäy ngöôøi ta ñaõ thöïc thi coâng lyù naøo cho nöõ giôùi chöa?
Ñaùp: Coù ñuùng thaät laø Toøa aùn hình söï quoác teá cho Rwanda saên soùc thuoác men cho caùc ngöôøi ñaõ haõm hieáp phuï nöõ bò nhoát trong caùc nhaø tuø beân Tanzania, vaø caùc toå chöùc phi chính quyeàn lo laéng cho nhöõng ngöôøi Rwanda phaïm cuøng toäi hieáp daâm nöõ giôùi, trong khi caùc naïn nhaân ñaõ khoâng nhaän ñöôïc söï saên soùc thuoác men naøo. Phu nhaân toång thoáng cuûa chuùng toâi laø baø Jeannette Kagame, ñaõ lo laéng cho vaán ñeà beänh SIDA; vaø hieän nay chuùng toâi coù nhieàu chieán dòch phoøng ngöøa beänh lieät khaùng, nhaát laø trong caùc tröôøng hoïc. Ngöôøi treû töï nguyeän ñi thöû nghieäm xem hoï coù maéc beänh khoâng, vaø moïi beänh nhaân SIDA ñeàu ñöôc saên soùc thuoác men. Tuy nhieân, nöôùc Rwanda khoâng theå moät mình lo laéng cho caùc naïn nhaân soáng soùt moät caùch thoûa ñaùng, caû khi chính quyeàn daønh hôn 5% toång soá ngaân saùch quoác gia cho vaán ñeà naøy. Caùc nhu caàu thì khoång loà, vì bao goàm nhieàu laõnh vöïc: naøo laø choã aên ôû cho caùc beänh nhaân, vieäc giaùo duïc con caùi hoï, caùc chöõa trò saên soùc thuoác men vv... Veà phía mình coäng ñoàng quoác teá ñaõ töø choái boài thöôøng cho caùc naïn nhaân, maëc duø hoï cuõng coù phaàn traùch nhieäm cuûa mình. Vì theá caùc ngöôøi soáng soùt sau cuoäc dieät chuûng ñaõ tìm caùch toå chöùc thaønh laäp caùc hieäp hoäi töông trôï laãn nhau.
Hoûi: Thöa baø Yolanda, coù göông cuûa caùc phuï nöõ ñaõ huy ñoäng nhau ñeå cuøng nhau ñöông ñaàu vôùi caùc haäu quûa cuûa baïo löïc vaø thuø haän taïi Rwanda hay khoâng?
Ñaùp: Khoâng phaûi chæ coù caùc phuï nöõ hieäp löïc vôùi nhau ñeå ñöông ñaàu vôùi caùc haäu quûa thôøi haäu dieät chuûng, maø hoï coøn tích cöïc tham gia vaøo ñôøi soáng chính trò cuûa ñaát nöôùc vaø vaøo trong caùc cô caáu coù thaåm quyeàn quyeát ñònh nöõa. Keát quûa laø ngaøy nay taïi Rwanda, khoâng theå laøm gì maø khoâng coù nöõ giôùi. 52 treân toång soá 80 daân bieåu quoác hoäi laø phuï nöõ. Chuùng toâi coù nhieàu boä tröôûng laø phuï nöõ cuõng nhö caùc doanh thöông, trong laõnh vöïc coâng coäng cuõng nhö tö nhaân. Khi ngöôøi ta ñaõ xuoáng tôùi ñaùy vöïc thì chæ coøn coù hai söï löïa choïn: ôû laïi ñoù hay leo leân cao, bôûi vì khoâng theå xuoáng thaáp hôn ñöôïc nöõa. Nhöng caùc veát thöông beân trong thì vaãn coøn chaûy maùu, vaø toâi nghó raèng chuùng seõ coøn chaûy maùu coøn laâu.
Hoûi: Thöa baø, taïi sao baø laïi quyeát ñònh trôû veà soáng beân Rwanda?
Ñaùp: Toâi yeâu ñaát nöôùc toâi, vaø noù laø taát caû nhöõng gì toâi coù ngaøy hoâm nay. Ngoaøi ra chaát lieäu caàn thieát cho coâng vieäc cuûa toâi laø ôû ñaây. Vaø toâi nghó raèng ngöôøi daân Rwanda caàn ñeán toâi hôn laø nhöõng ngöôøi ngoaïi quoác, vaø toâi cuõng caàn ñeán hoï ñeå taùi xaây döïng cho nhau.
Hoûi: Baø naém vai troø naøo trong UÛy ban quoác gia Rwanña choáng dieät chuûng?
Ñaùp: Toâi laø coá vaán cuûa vò thö kyù cuûa UÛy ban naøy trong vieäc baûo veä nhöõng ngöôøi coøn soáng soùt lieân quan tôùi taát caû moïi laõnh vöïc: giaùo duïc caùc treû em moà coâi, lo laéng saên soùc söùc khoûe, nhaø cöûa, choã aên ôû vaø vaán ñeà coâng lyù cho caùc em vv... Toâi tieáp ñoùn caùc em ñeán tìm toâi trong vaên phoøng, nhöng raát thöôøng khi toâi di chuyeån vaø ñeán caùc vuøng queâ ñeå tìm hieåu vaø taän maét chöùng kieán tình traïng soáng cuûa caùc naïn nhaân coøn soáng soùt vaø töôøng trình cho UÛy ban.
Hoûi: Treân bình dieän coâng lyù quoác teá, ngöôøi ta coù ñöa ra caùc bieän phaùp chuyeân bieät naøo chöa ñeå baûo ñaûm cho caùc quyeàn lôïi cuûa caùc phuï nöõ naïn nhaân cuûa naïn baïo haønh taïi Rwanda?
Ñaùp: Theo nhö ñieàu toâi bieát, ñaõ khoâng coù bieän phaùp naøo ñöôïc coäng ñoàng quoác teá ñöa ra ñeå baûo ñaûm cho caùc quyeàn cuûa nöõ giôùi, naïn nhaân cuûa baïo löïc cuõng nhö cuûa caùc ngöôøi coøn soáng soùt sau cuoäc dieät chuûng. Caû ngay taïi toøa aùn quoác teá caùc ngöôøi soáng soùt cuõng khoâng coù quyeàn coù caùc traïng sö nöõa. Hoï bò giaûn löôïc xuoáng haøng nhaân chöùng vaø ñieàu naøy ñaõ taøn phaù hoï.
Hoûi: Coøn nhöõng gì caàn phaûi laøm taïi Rwanda nöõa thöa baø?
Ñaùp: Taát caû. Raát nhieàu treû moà coâi ñaõ boû hoïc, vì thieáu phöông tieän, caùc nôi taïm truù xaây caát voäi vaøng ñang hö naùt. Vaø coù raát nhieàu ngöôøi ñaõ bò taøn taät vì caùc baïo haønh ñaõ phaûi gaùnh chòu; vaø yù thöùc heä dieät chuûng coøn ñang ñe doïa caùc ngöôøi soáng soùt, bôûi vì coøn coù nhieàu ngöôøi khöôùc töø quyeàn soáng cuûa ngöôøi khaùc, ñaëc bieät beân Taây Phöông, nôi thoáng trò söï khoâng tröøng phaït caùc tay toäi phaïm ñaõ gaây ra caûnh dieät chuûng aáy, nhaát laø taïi Phaùp. Taát caû moïi ngöôøi caàn phaûi cuøng nhau chieán ñaáu, khoâng daønh choã cho caùc keû ñaõ khoâng hoái loãi veà ñieàu aùc hoï ñaõ laøm.
(Avvenire 17-4-2013)
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)