Cuoäc khuûng hoaûng luaân lyù
cuûa neàn vaên minh taây aâu
Cuoäc khuûng hoaûng luaân lyù cuûa neàn vaên minh taây aâu.
Roma (Avvenire 31-10-2012; Vat. 19-11-2012) - Phoûng vaán oâng Mario Tronti chính trò gia vaø giaùo sö Vittorio Possenti.
Trong caùc ngaøy vöøa qua caùc oâng Pietro Barcelona, Paolo Sorbi, Mario Tronti vaø Giuseppe Vacca, ñaõ cho xuaát baûn cuoán saùch töïa ñeà "Khaån tröông nhaân chuûng hoïc: cho moät lieân minh môùi giöõa caùc tín höõu vaø nhöõng ngöôøi khoâng tín ngöôõng". Cuoán saùch goàm caùc ñoùng goùp suy tö phaùt xuaát töø böùc thö ngoû, maø boán ngöôøi ñaõ cho ñaêng treân nhaät baùo Töông Lai, cô quan ngoân luaän chính thöùc cuûa Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Italia, soá ra ngaøy 10 thaùng 10 naêm 2011. Laù thö keâu goïi ñoái thoaïi giöõa ñaûng Daân Chuû vaø theá giôùi coâng giaùo, khôûi haønh töø caùc vaán ñeà noùng boûng nhaát cuûa laõnh vöïc luaân lyù sinh hoïc vaø nhaân chuûng hoïc, ñaõ ñöôïc Ñöùc Giaùo Hoaøng Bieån Ñöùc XVI ñeà caäp tôùi trong giaùo huaán cuûa ngöôøi.
Sau ñaây chuùng toâi xin göûi tôùi quùy vò moät soá nhaän ñònh cuûa oâng Mario Tronti, chính trò gia vaø giaùo sö Vittorio Possenti. OÂng Mario Tronti laø moät trong caùc ngöôøi cha cuûa phong traøo coâng nhaân Italia, hoaït ñoäng trong laõnh vöïc chính trò vaø trí thöùc, vaø naêm 1992 ñaõ trôû thaønh thöôïng nghò só ñaûng Daân Chuû caùnh taû. OÂng cuõng töøng laø giaùo sö trieát hoïc luaân lyù vaø trieát hoïc chính trò ñaïi hoïc Siena, trung baéc Italia, vaø laø taùc giaû nhieàu saùch nhö "Coâng nhaân vaø tö baûn" (1966), "Söï töï trò cuûa nhaø chính trò" (1977), "Chính trò chieàu taø" (1998) vaø "Töø thaùi cöïc coù theå" (2011). Ngoaøi ra, oâng cuõng coäng taùc vôùi nhieàu nguyeät san nhö "Taàng lôùp coâng nhaân" vaø "Phoøng thí nghieäm chính trò". Ñaëc thaùi cuûa oâng laø daán thaân trong cuoäc ñoái thoaïi giöõa truyeàn thoáng maùc xít vaø caùc tö töôûng gia thuoäc nhieàu khuynh höôùng khaùc nhau, trong ñoù coù Ernst Juenger vaø Carl Schmitt.
OÂng Vittorio Possenti laø giaùo sö trieát lyù chính trò ñaïi hoïc Venezia baéc Italia, chuyeân veà trieát lyù sieâu hình vaø duy baûn vò. Laø nhaø trí thöùc coâng giaùo noåi tieáng, oâng laø thaønh vieân cuûa UÛy ban luaân lyù sinh hoïc Italia, cuûa Haøn laâm vieän Khoa hoïc toøa thaùnh, vaø cuûa Haøn laâm vieän toøa thaùnh Thaùnh Toma. OÂng cuõng laø taùc giaû cuûa nhieàu saùch nhö: "Giöõa söï tuïc hoùa vaø Kitoâ giaùo môùi" (1986), "Vöôït ngoaøi thuyeát duy quang luaän" (1992), "Thieân Chuùa vaø söï döõ" (1995), "Chuyeán haûi haønh thöù ba: chuû thuyeát hö voâ vaø sieâu hình hoïc" (1998), "Nguyeân lyù - Baûn vò con ngöôøi" (2006), vaø "Chuû thuyeát hö voâ phaùp lyù" (2012).
Hoûi: Thöa giaùo sö Tronti, nhaân chuûng hoïc laø vaán ñeà "voâ thôøi gian". Vaäy taïi sao giaùo sö laïi coi noù laø "Söï khaån tröông"?
Ñaùp: Chính hoaøn caûnh ngaøy nay thuùc ñaåy chuùng toâi ñeà caäp tôùi caùc vaán ñeà nhaân chuûng hoïc vôùi moät söï saâu ñaäm tröôùc ñaây chöa ñöôïc bieát tôùi. Caøng ngaøy ngöôøi ta caøng coù caûm töôûng ñang soáng trong trung taâm cuûa moät cuoäc khuûng hoaûng khoâng chæ laø kinh teá taøi chaùnh, nhöng coøn lieân quan tôùi caùc raøng buoäc xaõ hoäi vaø ñang trôû thaønh moät cuoäc khuûng hoaûng cuûa neàn vaên minh, baét buoäc chuùng ta phaûi tính soå vôùi caùc tieán trình vaên minh hoùa cuûa quùa khöù. Toâi ñaëc bieät nghó tôùi caùc hình thöùc thaùi quùa cuûa söï tuïc hoùa, ñaõ boû rôi con ngöôøi cho chính noù, vaø khieán cho caùc töông quan cuûa con ngöôøi trôû thaønh toài teä. Ñoù laø söï khaån tröông maø chuùng toâi ñaõ noùi ñeán trong böùc thö ngoû.
Hoûi: Vaäy thì laøm theá naøo ñeå thoaùt ra khoûi tình traïng naøy thöa giaùo sö?
Ñaùp: Caàn phaûi laøm cho caùc neàn vaên hoùa vaø caùc nhaäy caûm khaùc nhau giao thoa vôùi nhau trôû laïi, vaø nhaát laø phaûi dôøi söï chuù yù tôùi caùc ñeà taøi maø giôùi coâng nhaân vaãn laøm töø laâu, sang phía taû, laø phía ñaõ boû beâ lô laø vôùi caùc ñeà taøi naøy töø quùa laâu.
Trong caùc nghieân cöùu cuûa mình, toâi ñaõ luoân luoân quy chieáu veà lyù thuyeát vaø trieát hoïc chính trò. Vaø trong caùc thaäp nieân cuoái naøy, nhôø moät soá kinh nghieäm, toâi ñaõ hieåu ra raèng khoâng theå giaûi quyeát cuoäc khuûng hoaûng chính trò vôùi caùc lyù leõ cuûa chính trò. Töø ñoù toâi baét ñaàu chuù yù tôùi neàn thaàn hoïc chính trò.
Hoûi: Thöa giaùo sö Possenti, giaùo sö nghó sao veà ñieàu naøy?
Ñaùp: Ñuùng vaäy, ngaøy nay coù moät cuoäc khuûng hoaûng khaån tröông, nhöng noù ñaõ baét ñaàu tröôùc caùc hieän töôïng maø chuùng ta ñang soáng. Trong moät giai ñoaïn naøo ñoù nhaân loaïi ñaõ tìm caùch xaây döïng caùc lyù do söï chung soáng cuûa mình treân moät loaïi thoûa thuaän xaõ hoäi vaø kieåm soaùt luaân lyù, ñaït ñieåm cao trong Tuyeân ngoân veà nhaân quyeàn. Moät chöùng taù quan troïng cuûa söï kieän naøy ñaõ laø dieãn vaên, maø trieát gia kieâm tö töôûng gia ngöôøi Phaùp Jacques Maritain ñaõ ñoïc taïi thaønh phoá Meâhicoâ naêm 1947, nhaân ñaïi hoäi khoaùng ñaïi ñaàu tieân cuûa toå chöùc UNESCO. OÂng noùi raèng maëc duø coù caùc khaùc bieät hieän dieän sau theá chieán, vaãn coù theå ñi ñeán moät thoûa thuaän cuï theå lieân quan tôùi caùc giaù trò neàn taûng, döïa treân yù nieäm veà phaåm giaù con ngöôøi. Trong 60 naêm qua giaû thieát do trieát gia Maritain thieát ñònh vaø treân thöïc teá ñaõ ñöôïc Baûn tuyeân ngoân nhaân quyeàn thöøa nhaän, ñaõ bò giaûm thieåu ít nhaát moät phaàn. Ngaøy nay chuùng ta bò boù buoäc phaûi ghi nhaän söï thaát baïi trong noã löïc xaây döïng moät neàn luaân lyù ñaïo ñöùc coâng coäng, döïa treân caùc yeáu toá thuoäc loaïi luaân lyù chính trò trieät ñeå. Neáu thöïc söï muoán tìm moät maãu soá chung toái thieåu, caàn phaûi lui laïi ñaøng sau, vaø chöùng thöïc treân bình dieän nhaân chuûng hoïc, laø bình dieän duy nhaát coù theå coáng hieán moät neàn taûng ñaùng tin caäy giuùp ñöông ñaàu vôùi caùc vaán naïn lôùn hieän nay.
Hoûi: Giaùo sö coù theå cho vaøi thí duï khoâng?
Ñaùp: Tröôùc heát laø laõnh vöïc kinh teá. Töø thôøi toång thoáng Ronald Reagan vaø baø thuû töôùng Margueret Thatcher noù ñaõ hoaït ñoäng qua vieäc tuyeät ñoái côûi troùi cho caùc ñoøn baåy taøi chaùnh, baèng caùch bieán caû chính trò thaønh moät keû tuøy thuoäc cheá ñoä tö baûn taøi chaùnh. Nhöng vaùn baøi ñònh ñoaït laø trong vieäc quaûn lyù cuoäc soáng sinh hoïc chính trò, trong ñoù ngöôøi ta ñoái chieáu vôùi moät söï tieán boä khoa hoïc kyõ thuaät, maø caû luaân lyù ñaïo ñöùc xem ra cuõng khoâng ñuû khaû naêng kieåm soaùt. Khi chuùng ta phaûi thieát ñònh ñoái xöû vôùi phoâi thai nhö theá naøo, tröôùc heát chuùng ta phaûi thieát ñònh xem mình ñang ñöùng tröôùc moät cuïc teá baøo hay moät baûn vò con ngöôøi. Tuøy theo laäp tröôøng nhaân chuûng hoïc maø chuùng ta coù, caùc haäu quûa luaân lyù raát khaùc nhau, laïi coøn xung khaéc vôùi nhau nöõa laø ñaøng khaùc.
Hoûi: Nhöng chính trong caùc vaán ñeà naøy caùnh taû ôû Italia ñaõ thôø ô trong thôøi gian raát laâu, coù ñuùng theá khoâng thöa giaùo sö Tronti?
Ñaùp: Hôn laø tröôøng hôïp cuûa Italia toâi thaáy coù moät söï quïy luïy baàu khí thoáng trò cuûa toaøn Taây phöông. Quan nieäm veà "con ngöôøi kinh teá" khoâng thoâi ñaõ giaûm thieåu moät nöûa con ngöôøi roài. Phong traøo coâng nhaân ñaõ ñeà nghò giaûi thoaùt giôùi coâng nhaân khoûi caùc maùy moùc. Giôø ñaây vôùi quan nieäm veà "con ngöôøi kyõ thuaät", söï noâ leä laïi coøn tinh vi hôn, khieán cho tính caùch nhaân baûn laïi caøng giaûm thieåu hôn nöõa. Trong khi ñoù thì caùc yù thöùc heä phaân taùn, vaø chuùng ta tin raèng mình soáng sau khi caùc caâu chuyeän lôùn keát thuùc; vaø chuùng ta ñaõ quen vôùi moät caâu chuyeän raát tieác ñaõ coù töø laâu: ñoù laø caâu chuyeän cho raèng theá giôùi khoâng theå bieán ñoåi ñöôïc vaø con ngöôøi phaûi haïn cheá chaáp nhaän tình traïng coù saün ñoù. Haäu quûa laø coù moät taâm tình baøi yù thöùc heä, con ñeû cuûa vaøi aûo töôûng naøo ñoù cuûa thaäp nieân 1960. Löông taâm con ngöôøi thay ñoåi, nhöng chæ trong moät caùch thöùc baûn naêng, theo caùc höôùng daãn cuûa caùc neàn vaên hoùa tuyeät ñoái vaø giaûi phoùng giaû taïo, theo ñoù chæ coù quyeàm lôïi cuûa taäp theå chöù khoâng coù quyeàn lôïi cuûa caù nhaân. Phe taû ñaõ khoâng bao giôø coù khaû naêng nhaän ra söï laïc höôùng naøy: khi xoùa boû giôùi haïn, noù cuõng khieán cho moïi töông quan vôùi taäp theå trôû thaønh hö khoâng. Chính vì söï baát löïc ñoù maø phe taû Italia ngaøy nay khoâng coøn coù theå nhaän ra mình treân bình dieän ngöôøi daân thöôøng nöõa. Noù ñöôïc taàng lôûp trung bình chaáp nhaän, nhöng ñaõ ñaùnh maát ñi söï tieáp xuùc vôùi caùc neàn vaên hoùa bình daân coøn soáng taïi Italia.
Hoûi: Thöa giaùo sö Possenti, giaùo sö coù ñoàng yù vôùi nhöõng nhaän xeùt cuûa giaùo sö Tronti hay khoâng?
Ñaùp: Toâi hoaøn toaøn ñoàng yù vôùi phaân tích naøy, ñaëc bieät laø caùc nhaän xeùt veà söï kieän thieáu chieàu kích bình daân cuûa theá giôùi chính trò Italia. Baét ñaàu töø thaäp nieân 1980 ñaõ coù caùc tieán trình khaùc nhau daãn ñöa tôùi caùc caét chaët ñau ñôùn ñoái vôùi caùc neàn vaên hoùa cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân Italia. Noùi chung, ngöôøi ta ñaõ ñaùnh maát ñi yù thöùc veà söï tuøy thuoäc chung, moät phaàn cuõng vì caùc phöông tieän truyeàn thoâng xaõ hoäi taán coâng, laøm maát ñi nhieàu ñieåm quy chieáu truyeàn thoáng. Quaûng tröôøng coâng coäng troáng roãng ñi moät soá caùc giaû thieát hieän sinh vaø bò thoáng trò bôûi moät dieãn vaên roãng tueách, ít chuù yù tôùi cuoäc soáng thöïc teá cuûa con ngöôøi vaø cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi. Raát tieác, nhö giaùo sö Tronti ñaõ nhaän xeùt, neàn chính trò khoâng döïa treân chính mình, vaø thay vì lo cho coâng ích thì laïi laø thaùi ñoä traâng traùo khoâng bieát xaáu hoå, khieán cho ngöôøi ta haàu nhö nuoái tieác thôøi xaûy ra caùc vuï gian tham hoái loä. Nhöng ñaây cuõng laø moät haäu quûa cuûa taâm thöùc thoâng thöôøng, theo ñoù chæ coù caù nhaân baây giôø vaø ôû ñaây laø quan troïng, coøn ngöôøi ta boû heát moïi lo laéng ñoái vôùi caùc ngöôøi khaùc vaø ñoái vôùi ngaøy mai.
Hoûi: Nghóa laø coù moät söï lieân minh saét theùp giöõa sa maïc caùc yù thöùc heä vaø söï tuïc hoùa ñang lan traøn, coù phaûi theá khoâng thöa giaùo sö?
Ñaùp: Vaâng, vôùi moät yù thöùc traùch nhieäm chính xaùc cuûa neàn vaên hoùa caáp tieán ca tuïng caù nhaân vôùi muïc ñích baûo veä caùc quyeàn lôïi, nhöng laïi khoâng phaân bieät giöõa caùc quyeàn lôïi, caùc yeâu saùch vaø caùc öôùc mong. Phe taû ñaõ ñeå cho mình bò oâ nhieãm bôûi thaùi ñoä naøy, baèng caùch baùm víu vaøo vieäc baûo veä caùc quyeàn lôïi nhöng laïi lô laø moïi quy chieáu veà boån phaän. Ngoaøi ra, caû neàn vaên hoùa töï do cuõng ñaõ cho thaáy söï thieáu soùt cuûa noù, khi chæ taäp trung vaøo quyeàn töï do. Ñoù laø ñieàu toát roài, nhöng khoâng phaûi laø taát caû. Chaúng haïn quyeàn coù coâng aên vieäc laøm khoâng phaûi laø moät quyeàn töï do, cuõng khoâng phaûi laø quyeàn soáng. Chính treân neàn taûng naøy cuûa thöïc taïi caàn phaûi suy tö trôû laïi nhöõng ñieàu maø toâi thích goïi laø "caùc nguyeân taéc khoâng theå khöôùc töø ñöôïc", laø neàn taûng hoïc thuyeát xaõ hoäi cuûa Giaùo Hoäi.
Hoûi: Thöa giaùo sö Tronti, coù phaûi ñaây cuõng laø caùc nguyeân taéc ñöôïc taùn ñoàng bôûi caùc ngöôøi "maùc xít chaáp nhaän giaùo huaán cuûa Ñöùc Thaùnh Cha Bieån Ñöùc XVI" kyù teân trong böùc thö ngoû ñaêng treân nhaät baùo Avvenire hoài naêm ngoaùi hay khoâng?
Ñaùp: Ngoaøi kieåu goïi raát laø nhaø baùo vaø höõu hieäu treân ñaây maø toâi chaáp nhaän, coøn coù yù muoán cuûa chuùng toâi nhaéc tôùi moät yù töôûng phe taû maïnh meõ, yù thöùc veà caùc lyù do vaø coù khaû naêng ñoái chieáu vôùi caùc neàn vaên hoùa khaùc nhau.
Lieân quan tôùi Ñöùc Giaùo Hoaøng Bieån Ñöùc XVI, maø ngöôøi ta thöôøng cho laø "baûo thuû", thì ñaây laø moät caùch hieåu hoaøn toaøn sai laàm veà giaùo huaán cuûa ngaøi. Ñieåm chính nôi Ñöùc Ratzinger laø chieàu kích coâng coäng cuûa kinh nghieäm ñöùc tin. Thay vì haøi loøng vôùi caùc ñieàu taàm thöôøng chung chung, caùc neàn vaên hoùa phe taû phaûi naâng mình leân cao tôùi möùc ñoä naøy vaø chaáp nhaän ñoái choïi treân laõnh vöïc cuûa caùc "nguyeân taéc baát khaû nhöôïng". Nhöng vaán ñeà ñeán töø xa laém vaø noù ñaõ baét ñaàu ngay trong tö töôûng cuûa Karl Marx roài. Tuy nhieân thôøi gian caøng qua ñi, ngöôøi ta lai caøng nhaän ra raèng baát cöù kinh nghieäm bieán ñoåi thöïc taïi naøo cuõng khoâng theå taùch rôøi khoûi yeáu toá tinh thaàn hieän dieän trong moãi ngöôøi. Theo nhö toâi thaáy, coù moái daây noái keát raát chaët cheõ giöõa söï sieâu vieät vaø caùch maïng, mieãn laø hieåu töø caùch maïng trong chieàu kích roäng raõi cuûa noù.
Hoûi: Coøn vôùi giaùo sö Possenti thì sao?
Ñaùp: Trong Thoâng ñieäp "Spe salvi" Ñöùc Thaùnh Cha Bieån Ñöùc XVI ñaõ môøi goïi duyeät xeùt laïi caùc bieán coá cuûa caùc theá kyû cuoái cuøng nhö coá gaéng xaây döïng moät "vöông quoác cuûa con ngöôøi", trong ñoù khoâng coøn coù moät nieàm hy voïng kieåu ñoái thaàn nöõa. Hoài theá kyû thöù XIX phong traøo chuû nghóa xaõ hoäi ñaõ löïa choïn baèng caùch chaáp nhaän chuû nghóa duy vaät lòch söû cuûa Marx vaø Engels nhö baûo ñaûm khoa hoïc, nghóa laø nhö lyù thuyeát giaûi quyeát maàu nhieäm cuûa lòch söû. AÛo töôûng naøy ngaøy nay buoäc chuùng ta phaûi soáng trong moät caùnh ñoàng thöïc taïi raát haïn heïp, trong ñoù chæ coù caùc heä thoáng maùy moùc deã ñieàu khieån laø coù giaù trò maø thoâi, nhö heä thoáng maùy moùc bieán ñoåi luaân lyù kinh teá thaønh luaân lyù ñaïi ñoàng. Ñeå vöôït thaéng quan nieäm caét ngaén naøy cuûa con ngöôøi vaø cuûa xaõ hoäi caàn phaûi môû ra trôû laïi nhieàu caùnh cöûa vaø nhieàu khoâng gian. Vaø ôû ñieåm naøy thì moät neàn luaân lyù ñaïo ñöùc ñöôïc chia seû khoâng ñuû nöõa. Caàn phaûi coù moät chuû thuyeát nhaân baûn ñöôïc chia seû. Moät neàn nhaân chuûng hoïc coù muïc ñích thaéng vöôït söï khaån tröông.
(Avvenire 31-10-2012)
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)