Giaùo xöù Tam Toøa
haønh trình gian khoå cuûa Ñöùc Tin
Giaùo xöù Tam Toøa, haønh trình gian khoå cuûa Ñöùc Tin.
Nguyeãn Ñöùc Cung (New Jersey August 08, 2009)
Trong taùc phaåm Thieân Chuùa vaø Traàn Theá, Ñöùc Giaùo Hoaøng Bieån-Ñöùc XVI ñaõ vieát raèng: "Ñöùc tin laø moät con ñöôøng. Bao laâu coøn soáng, ta coøn treân ñöôøng, vaø vì vaäy, ñöùc tin vaãn luoân bò ñe doïa vaø bò cheøn eùp... Ñöùc tin chæ coù theå tröôûng thaønh, khi trong moïi giai ñoaïn cuoäc soáng noù ñuû söùc chaáp nhaän vaø chòu ñöïng söùc maïnh cuõng nhö söï o eùp cuûa khoâng tin, cuoái cuøng vöôït thaéng chuùng, ñeå laïi böôùc ñi tieáp treân moät ñoaïn ñöôøng môùi." [1] Lôøi daïy cuûa vò giaùo hoaøng thaàn hoïc gia soá moät treân theá giôùi quaû thaät ñaõ loät taû ñöôïc giaù trò sinh ñoäng cuûa ñöùc tin ñoái chieáu vôùi cuoäc soáng cuûa ngöôøi tín höõu Coâng Giaùo Vieät Nam noùi chung vaø ngöôøi giaùo daân Tam Toøa noùi rieâng keå töø khi Tin Möøng ñöôïc truyeàn baù treân ñaát nöôùc Vieät Nam.
Caùch ñaây gaàn boán theá kyû, naêm 1643, khi haït gioáng ñöùc tin Coâng Giaùo ñöôïc linh muïc Ñaéc-Loä (Alexandre De Rhodes) gieo vaõi treân vuøng ñaát huyeän Leä-Thuûy thuoäc phía nam cuûa tænh Quaûng Bình, moät soá ñòa danh nhö Ñaïi-Phong (hay Keû Ñôïi), Myõ Höông, Myõ Phöôùc, Xuaân Hoài, Saùo Caùt, Saùo Buøn roài Tam Toøa ñaõ trôû neân quen thuoäc trong lòch söû giaùo hoäi Coâng Giaùo Vieät Nam vì ñoù laø nhöõng cöù ñieåm cuûa ñöùc tin, nhöõng caùi noâi saûn sinh ngöôøi Coâng Giaùo vaø cuõng laø nhöõng tröôøng hôïp lòch söû ngöôøi giaùo daân duøng maïng soáng ñeå chöùng minh cho Söï thaät vaø Coâng lyù. Caùc tö lieäu lieân quan tôùi nhöõng cuoäc haønh trình gian khoå cuûa Ñöùc Tin phaùt xuaát do nhöõng bieán ñoäng thôøi cuoäc töø giaùo xöù Myõ Höông qua Saùo Buøn ñeán Tam Toøa xuyeân suoát nhieàu trieàu ñaïi lòch söû, ngaøy nay vaãn coøn laø nhöõng tö lieäu khaû chöùng ñeå ngöôøi giaùo daân Tam Toøa coù theå soáng, caûm nghieäm vaø vieát tieáp trang söû ñöùc tin cuûa mình.
1.- Haønh trình ñöùc tin töø Macao ñeán Ñaïi Vieät.
Söï truyeàn baù ñaïo Coâng Giaùo ôû Ñaïi Vieät trong nhöõng naêm ñaàu theá kyû XVII lieân heä ñeán hoaït ñoäng cuûa Doøng Teân ñaët truï sôû taïi Macao (hay AÙo Moân) ñeå ñieàu khieån chöông trình laøm vieäc cuûa doøng naøy taïi Trung Hoa vaø Nhaät Baûn luùc baáy giôø. Doøng Teân töùc laø doøng tu mang teân Ñöùc Chuùa Gieâsu (Socieùteù des Jeùsuites) do Thaùnh Ignatius Loyola thaønh laäp ôû Paris naêm 1534. goïi laø Doøng Teân vì kî huùy sôï phaïm ñeán teân Chuùa Gieâsu. Doøng naøy ñöôïc söï baûo trôï cuûa Boà Ñaøo Nha do söï phaân coâng cuûa Roâma theo tinh thaàn cuûa hieäp öôùc Tordesillas naêm 1494 vaø saùng kieán truyeàn ñaïo taïi Ñaïi Vieät baét nguoàn töø nhieàu bieán coá. [2]
Tröôùc heát töø khi vua Leâ Theá-Toâng (1573-1599) haõy coøn nhoû tuoåi, baø chò cuûa vua laø coâng chuùa Mai Hoa tuïc goïi laø baø chuùa Cheøm [3] giöõ quyeàn nhieáp chính ñaõ coù lieân laïc vôùi ngöôøi Boà ôû Macao ñeå nhôø giuùp ñôõ muïc ñích laø gaây döïng theá löïc choáng laïi söï khuynh loaùt cuûa Trònh Tuøng. Baø cho môøi caùc thöøa sai ngöôøi Boà ñeán Thaêng Long ñeå truyeàn ñaïo nhöng luùc baáy giôø Macao chöa coù thöøa sai neân ñaõ khoâng ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu naøy. Baø cho ngöôøi sang taän Goa cuõng vôùi muïc ñích ñoù nhöng Giaùm muïc ôû Goa ñaõ giôùi thieäu söù giaû veà Macao vì vuøng ñaát Ñaïi Vieät thuoäc khu vöïc truyeàn giaùo cuûa caùc thöøa sai Doøng Teân ôû Macao. Giaùo só Ordonez de Cevallos, ngöôøi Taây Ban Nha, ñeán Ñaïi Vieät, gaëp Leâ Theá-Toâng vaø coâng chuùa Mai Hoa naêm 1591. Coâng chuùa coù caûm tình vôùi giaùo só naøy, ngoû yù muoán keát hoân cuøng oâng nhöng oâng cho bieát linh muïc khoâng theå laäp gia ñình. Baø chuùa naøy xin trôû laïi ñaïo Coâng Giaùo vaø laáy teân thaùnh laø Maria, tieáng Vieät laø Mai Hoa, coù laäp moät nhaø tu kín ôû An Tröôøng (Thanh Hoùa).
Macao hay coøn goïi laø AÙo moân, cuõng coù teân A-Ma-Kao naêm 1555 laø moät laøng nhoû ngöôøi Boà caát taïm maáy nhaø tranh ñeå laøm traïm chuyeån dòch haøng hoùa cho ngöôøi Taøu ôû tænh Quaûng Ñoâng. Chung quanh Macao laø khu vöïc hoaønh haønh cuûa boïn troäm cöôùp löu manh vaø nhôø söï yeâu caàu cuûa quan traán Quaûng Ñoâng, ngöôøi Boà ñaõ deïp yeân ñöôïc boïn cöôùp vaø trong ít naêm lôïi duïng ñaây laø moät khu vöïc deã ñi laïi vaø kín gioù cho taøu beø, ngöôøi Boà ñaõ bieán vuøng naøy thaønh moät khu thöông maïi saàm uaát. Ngöôøi Boà duøng Macao laøm traïm lieân laïc trung gian giöõa Trung Hoa vôùi Nhaät Baûn vaø giöõa Trung Hoa vôùi phöông Taây. Ngöôøi Trung Hoa cho Boà Ñaøo Nha thueâ Macao, traû coáng vaät vaø chaáp nhaän söï can thieäp vaøo ñoù cuûa chính quyeàn Trung Hoa [4]. Naêm 1578, Ñaïi Vieät laïi cöû moät phaùi ñoaøn ñeán Macao muïc ñích vaän ñoäng xin caùc thöøa sai ñeán giaûng ñaïo. Giaùm muïc Carneiro ôû ñaây nhôø linh muïc Pedro d'Alfaro qua Baéc Vieät giaûng ñaïo nhöng cha naøy khoâng ñi ñöôïc vì ñang baän lo xaây tu vieän ôû Phi Luaät Taân. Veà sau ngaøi bò ngöôøi Boà truïc xuaát vaø treân ñöôøng veà Goa ñeå khieáu naïi thì bò maát ôû bôø bieån Bình Ñònh.
Sau ñoù linh muïc Giovanni Battista de Pesaro, ngöôøi YÙ thay theá cha Alfaro môû tröôøng daïy giaùo lyù cho caùc thanh nieân Taøu, Nhaät vaø Vieät, coù göûi taëng Maïc Maäu Hôïp moät böùc hoïa veà ngaøy phaùn xeùt vaø moät laù thö xin vaøo Baéc Vieät ñeå giaûng ñaïo. Maïc Maäu Hôïp raát vui möøng cho pheùp caùc thöøa sai ñeán giaûng ñaïo, chuû taâm laø keùo ngöôøi Boà veà phe cuûa oâng muïc ñích choáng laïi theá löïc cuûa nhaø Leâ ngaøy caøng trôû neân maïnh. Nhöng ruûi thay, cha Pesaro khoâng sang Ñaïi Vieät ñöôïc vì phaûi trôû veà AÂu chaâu vaø töø traàn ôû Naples (YÙ).
Vieäc caùc thöøa sai Doøng Teân ñeán truyeàn giaùo ôû Ñaïi Vieät xuaát phaùt töø lyù do ñaïo Coâng Giaùo luùc baáy giôø bò baùch haïi raát döõ doäi ôû Nhaät Baûn neân moät soá giaùo daân phaûi tìm caùch troán ñi, nhieàu ngöôøi ñeán Hoäi An (Quaûng Nam) vaø ñònh cö ôû ñaáy. Nhieàu tö lieäu cho bieát lyù do caám ñaïo taïi Nhaät Baûn laø do söï tranh thöông giöõa caùc laùi buoân Hoøa Lan theo Tin Laønh vaø caùc thöông nhaân Boà theo Coâng Giaùo neân ñaõ tìm caùch aûnh höôûng treân caùc laõnh chuùa Nhaät, gaây nghi ngôø hoang mang roài xui giuïc caùc laõnh chuùa ra chæ thò caám ñaïo. Thöông nhaân Hoøa Lan ñaõ noã löïc tuyeân truyeàn ñeå laõnh chuùa Nhaät tin raèng caùc thöøa sai laø tay chaân ñeá quoác Boà, lôïi duïng danh nghóa truyeàn giaùo ñeå do thaùm vaø toå chöùc noäi coâng cho vieäc thoân tính nöôùc Nhaät cuûa hoaøng ñeá Boà trong töông lai [5]. Tuy nhieân, caàn nhaän thaáy roõ raèng caùc laõnh chuùa Nhaät vaø caùc nhaø truyeàn giaùo Doøng Teân ñaët quan heä treân nguyeân taéc raát roõ reät: trao ñi ñoåi laïi: "cho quyeàn giaûng ñaïo mieãn laø ñöùng laán tôùi chính trò, vaø caùc giaùo só phaûi giuùp caùc laõnh chuùa suùng oáng, caùch ñoùng thuyeàn, trang bò caùc duïng cuï ñi bieån; nhôø vaäy maø thöông thuyeàn Nhaät baûn coù theå ñi cuøng khaép Ñoâng Nam AÙ: Ñaøi Loan, Phi Luaät Taân, Nam Döông vaø Vieät Nam (Haûi Phoøng, Phoá Hieán, Hoäi An, Ñaø Naüng...) Laõnh chuùa Mobugana (1534-1582) laïi duøng ñaïo môùi ñeå choáng ñoái laïi nhöõng giaùo phaùi Phaät giaùo maø oâng ñang muoán khuynh ñaûo. Laõnh chuùa Hideyoshi (1536-1598) tuy ra leänh gieát 26 ngöôøi Kitoâ giaùo, nhöng vaãn ñeå cho thöông thuyeàn Boà Ñaøo Nha buoân baùn ôû Nagasaki. Söï ñoá kî giöõa ngöôøi Hoøa Lan theo Theä phaûn vaø ngöôøi Boà theo Coâng giaùo cuõng ñöôïc caùc laõnh chuùa lôïi duïng ñeå chia reõ ngöôøi Taây phöông vôùi nhau. Ñeán thôøi Tokugama Ieyasu (1543-1616), khi caùc laõnh chuùa thaáy coù theå giao thieäp thaúng vôùi caùc vua chuùa vaø caùc nhaø caàm quyeàn vuøng Ñoâng Nam AÙ (keå caû Phi Luaät Taân cuûa Y Pha Nho), khoâng caàn söï moâi giôùi cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo nöõa, vaø coù leõ moïi kyõ thuaät ñi bieån ñaõ bieát heát roài, hoï môùi caám ñaïo. Ñeán cuoái theá kyû thöù 17, hoï thaúng tay ñuoåi nhöõng ngöôøi Nhaät theo ñaïo ñi Macao vaø Phi Luaät Taân, vaø taøn saùt nhöõng ngöôøi ôû laïi Nhaät maø khoâng chòu boû ñaïo. Chính saùch lôïi duïng, hoïc hoûi Taây phöông ñeå laáy lôïi cho mình baét ñaàu töø caùc laõnh chuùa qua tôùi Minh Trò vaø coù theå noùi cho tôùi ngaøy nay caùc nhaø caàm quyeàn Nhaät vaãn tieáp tuïc noi theo." [6] Söï xuaát hieän cuûa caùc giaùo só ngoaïi quoác ôû Ñaøng Trong, kieán thöùc uyeân baùc vaø tinh thaàn thöông yeâu haøi hoøa cuûa hoï ñoái vôùi daân chuùng vaø nhaø caàm quyeàn ñaõ laøm naûy sinh nhieàu phöông caùch xöû trí.
Trong taùc phaåm Xöù Ñaøng Trong, Lòch söû kinh teá - xaõ hoäi Vieät Nam theá kyû 17 vaø 18, Li Tana daãn laïi yù kieán cuûa Boxer khi tin raèng "maëc duø, töï thaâm taâm, thuø gheùt vieäc truyeàn baù ñöùc tin Kitoâ giaùo trong laõnh thoå cuûa mình, hoï Nguyeãn cuõng ít nhieàu nhaém maét laøm ngô tröôùc söï coù maët cuûa caùc thöøa sai Coâng giaùo Roâma vôùi muïc ñích laø coù ñöôïc suùng vaø ñaïi baùc töø Macao." [7] ÔÛ ñaây ngöôøi ta tìm thaáy moät söï ñoàng nhaát trong chính saùch ñoái vôùi giaùo só ngoïaïi quoác cuûa caùc laõnh chuùa Nhaät Baûn vaø chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong hay chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi laø muoán canh taân quaân ñoäi ñeå tranh giaønh quyeàn chính trò maø vuõ khí laø caùi hoï nghó ñeán tröôùc tieân.
Ñoái vôùi caùc vò thöøa sai, muïc ñích cuûa hoï tôùi Ñaïi Vieät laø ñeå truyeàn giaùo, laø mang aùnh saùng ñöùc tin ñeán cho ngöôøi daân xöù naøy, cho neân hoï ñaõ coá gaéng laøm baát cöù caùi gì trong khaû naêng cuûa mình ñeå ñöôïc pheùp ôû laïi maø giaûng ñaïo. Ngoaøi vieäc nhôø caùc giaùo só tìm mua caùc vuõ khí toái taân, yù ñònh cuûa caùc chuùa Nguyeãn coøn boäc loä trong caùc muïc tieäu khaùc nhö naêm 1686 chuùa Hieàn duøng quyeàn mình buoäc Bartholomeâoâ da Costa thaày thuoác rieâng cuûa chuùa luùc ñoù ñang chuaån bò veà laïi AÂu chaâu, phaûi töø Macao trôû laïi Ñaøng Trong ñeå coi soùc söùc khoûe cho chuùa. Antonio de Arnedo naêm 1704 vaø De Lima naêm 1724 ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Chu thu duïng ñeå daïy oâng toaùn vaø thieân vaên. Voõ vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738-1765) ñaõ duøng Neugebauer vaø Diebert vaø sau khi nhöõng ngöôøi naøy qua ñôøi naêm 1745, Slamenski vaø Koffler ñöôïc ñieàn vaøo choã hoï. Naêm 1752, chuùa söû duïng thöøa sai Doøng Teân Xavier de Moteiro, nhaø hình hoïc vaø Jean de Loureira, baùc só.
Taïi Nhaät Baûn töø naêm 1596, ñaõ coù tình traïng baùch haïi Thieân Chuùa giaùo. Tröôùc kia ôû Nhaät coù khoaûng 123 giaùo só theo ñuoåi coâng cuoäc truyeàn giaùo nhöng nay chæ coøn khoaûng 30 ngöôøi ôû laïi, ña soá khaùc phaûi buoäc trôû veà AÙo Moân. Trong luùc hoï chôø ñôïi thì moät thöông gia Boà, Ferdinado a Corta ñem ñeán cho hoï moät ñeà nghò thích hôïp vôùi loøng haêng haùi cuûa hoï: sang Ñaïi Vieät truyeàn giaùo. Vaø hoï nhaän [8]. Naêm 1615, hai giaùo só Doøng Teân Francisco Buzomi vaø Diego Carvalho ñeán Nam Haø, caäp beán Ñaø-Naüng cuøng vôùi moät soá ngöôøi giuùp vieäc goàm moät Boà vaø hai Nhaät. Cha Buzomi lo hoïc tieáng Vieät, tìm nôi laäp truï sôû, khôûi ñaàu coâng cuoäc giaûng ñaïo. Cuoái naêm ñoù con soá tín höõu leân 300. Khi Carvalho ñi thì coù Anreâ Fernandez ñeán, roài naêm 1617 theâm coù Francisco Barretto vaø Francisco di Pina. Veà sau theâm coù Christoforo Borri laø moät nhaø baùc hoïc ñeán giuùp, naêm 1622 rôøi Vieät Nam veà AÂu chaâu. Naêm 1624, cha Buzomi coù theâm 7 coäng söï vieân ñeán giuùp trong soá ñoù coù cha Alexandre de Rhodes.
2.- Ñöùc tin nôû hoa ôû Ñaøng Trong vaø nhu caàu ñaøo taïo lôùp caùn boä truyeàn giaùo.
Moät trong nhöõng vò thöøa sai coù coâng nhaát ñoái vôùi ñaïo Coâng giaùo taïi Vieät Nam vaø ñoái vôùi neàn vaên hoùa daân toäc coù theå noùi ñoù laø linh muïc Alexandre de Rhodes (Ñaéc Loä).
Cha Ñaéc-Loä sinh ngaøy 15.3.1593 thuoäc giaùo xöù thaùnh Mañaleâna taïi Avignon, thuoäc laõnh thoå cuûa Toøa Thaùnh töø naêm 1348-1791, do ñoù cha Ñaéc-Loä vaø gia ñình laø coâng daân döôùi quyeàn Ñöùc Giaùo Hoaøng, mang quoác tòch Toøa Thaùnh (sujet du Pape). Coù tö lieäu cho ngaøi thuoäc goác Do Thaùi nhöng coù taùc giaû nhö Dr. L. Gaide trong baøi Quelques renseignements sur la famille du P. A. De Rhodes ñaêng trong Bulletin des Amis du Vieux Hueù, cho bieát ngaøi goác Taây Ban Nha. Theo Ameù Chezaud, doøng Teân, trong baøi "Alexandre de Rhodes töø traàn (Ñoã Quang Chính phieân dòch vaø chuù thích), "khoâng coù daáu chæ Rhodes thuoäc doøng doõi Do Thaùi nhö ngöôøi ta töôûng. Haõy cöù taïm nhaän cho Rhodes coù nguoàn goác Do Thaùi#" [9] Thaân sinh laø cuï Bernadin II de Rhodes, moät quan chöùc giaøu coù, laøm baïn ñôøi cuøng Francoise de Raphaelis, ngaøy 10.9.1590, coù 8 ngöôøi con maø Rhodes laø con thöù hai.
Töø luùc 7 tuoåi theo hoïc ôû Colleøge d'Avignon vôùi caùc cha Doøng Teân neân theo ôn goïi taïi ñaây vaø vaøo nhaø taäp Doøng Teân taïi Roâma. Thuï phong linh muïc naêm 1618, ngaøi ñöôïc beà treân cho pheùp ñi truyeàn giaùo taïi Nhaät Baûn. Ngaøy 29.5.1623, De Rhodes ñaët chaân tôùi AÙo Moân (Macao) chôø dòp thuaän tieän ñeå vaøo Nhaät nhöng tình hình ôû Nhaät luùc baáy giôø voâ cuøng khoù khaên vì quoác gia naøy ñang ban haønh leänh caám ñaïo gaét gao do töôùng quaân Phong Thaàn Tuù Caùt (Hideyoshi) khôûi ñaàu töø 1587, roài ñeán töôùng quaân Ñöùc Xuyeân Tuù Trung (Ieyasu) naêm 1614 laøm cho giaùo hoäi non treû xöù Thaùi Döông Thaàn Nöõ trôû neân tan taùc. ÔÛ Nhaät Baûn luùc ñoù caùc cha thöøa sai chöa bieát toå chöùc heä thoáng "thaày giaûng" ngöôøi baûn xöù neân moät khi caùc giaùo só ngoaïi quoác, bò gieát, bò baét hoaëc bò truïc xuaát, thì giaùo daân trôû neân nhö raén maát ñaàu. Tröôøng hôïp Ñaïi Vieät sau naøy laïi khaùc vì caùc thöøa sai ñaõ bieát ruùt kinh nghieäm ôû xöù Phuø Tang.
Ngaøy 7.12.1624 ñoaøn giaùo só Doøng Teân goàm coù Antonio de Fontis, Gaspar Luis, Alex. De Rhodes, Hieronimo Majorica döôùi söï höôùng daãn cuûa linh muïc Gabriel de Mattos ñeán Hoäi An. Hoïc ngoân ngöõ baûn xöù trong 6 thaùng, cha Ñaéc-Loä ñaõ giaûng ñöôïc tieáng Vieät vaø sau 18 thaùng ngaøi ñöôïc goïi veà AÙo-Moân ñeå ñi giaûng ñaïo ôû Baéc-Kyø.
Vuøng nam soâng Gianh luùc baáy giôø do giaùo só Buzomi phuï traùch truyeàn giaùo keå töø naêm 1615.
Ngaøy 19.3.1627 linh muïc Ñaéc Loä ñeán cöûa Baïng (Thanh Hoùa) roài ra Keû Chôï, gaëp Trònh Traùng luùc oâng naøy ñang chuaån bò ñem quaân vaøo ñaùnh Nam Haø. Ñeán cuoái naêm 1627, caùc giaùo só ôû Haø noäi röûa toäi ñöôïc 1.200 ngöôøi goàm chò cuûa chuùa vaø gia quyeán, teân thaùnh Monica. Moät baø khaùc laø vôï Trònh Tuøng cuõng vaøo ñaïo, teân thaùnh Catarina vôùi 200 nhaø sö. Naêm 1628 coù theâm 2.000, naêm sau theâm 3.500.
Sau khi xuaát quaân ñi ñaùnh Chuùa Nguyeãn thaát lôïi trong cuoäc ra quaân laàn thöù nhaát, Trònh Traùng laïi thaáy muøa buoân ñaõ qua maø khoâng thaáy taøu naøo tôùi Baéc Haø, neân ñaõ ra leänh truïc xuaát cha Ñaéc-Loä vaøo Nam Haø cuoái thaùng 3 naêm 1629. Ñoaøn ngöôøi bò truïc xuaát goàm cha Ñaéc-Loä, cha Pedre Marquez vaø hai ngöôøi Vieät laø Inhaxu Nhuaän vaø moät quaân nhaân ñaõ giaûi nguõ coù teân Antoân laøm nhieäm vuï lieân laïc.
Khi cha Ñaéc-Loä bò Trònh Traùng toáng xuaát vaøo Boá Chính thì ôû ñaáy cha ñaõ gaëp laïi nhöõng ngöôøi Coâng Giaùo maø cha ñaõ röûa toäi tröôùc ñoù hai naêm (1627). Ñaát Boá Chính luùc baáy giôø chia laøm hai: Baéc Boá-Chính töø Ñeøo Ngang vaøo tôùi baéc soâng Gianh - nguoàn Son do töôùng Nguyeãn Khaéc Kham laøm tri chaâu, Nam Boá-Chính töø phía nam soâng Gianh - nguoàn Son vaøo tôùi soâng Nhaät Leä do töôùng Nguyeãn Tòch laøm tri chaâu.
Theo linh muïc Henri Albi thôøi ñieåm cuoäc toáng xuaát noùi treân laø ngaøy 31-3-1629, linh muïc Ñaéc-Loä cho bieát ñoaøn coù 37 ngöôøi keå caû vieân thuyeàn tröôûng, thuyeàn gheù Keû Bôø roài Keû No gaàn Cöûa Baïng. Treân ñöôøng Keû Baïng - Cöûa chuøa, Ñaéc-Loä gaëp hai quaân binh ñaõ chòu pheùp röûa tröôùc ñaây taïi Keû Chôï laø Simon vaø Anreâ. Hoï ñem gia quyeán vaø baïn höõu ñeán xin cha röûa toäi.
Ngaøy 15-4-1629, linh muïc Ñaéc-Loä vaø phaùi ñoaøn ñeán Baéc Boá Chính vaø ñöôïc giao cho quan tri chaâu laø töôùng Nguyeãn Khaéc Kham. OÂng naøy ñoái xöû raát töû teá vôùi ngaøi. Linh muïc tranh thuû rao giaûng phuùc aâm ôû chôï Phan Long cuõ töùc Ba-Ñoàn sau naøy, thaønh laäp moät coäng ñoaøn goàm 27 giaùo daân taïi vuøng baéc Quaûng bình roài trôû ra Ngheä An veà laïi Keû Chôï. ÔÛ ñaây linh muïc khoâng gaëp ñöôïc Trònh Traùng vì chuùa coá yù laùnh maët neân coù taøu Boà ñeán cha leân ñöôøng trôû veà AÙo Moân vaø 10 naêm sau trôû laïi Nam Haø khi linh muïc Buzomi giaø yeáu, ngaõ beänh vaø maát taïi AÙo Moân. Giaùo daân ôû Nam Haø luùc baáy giôø ñaõ coù khoaûng 12.000 ngöôøi do coâng lao to lôùn cuûa cha Buzomi. Vieát veà linh muïc Buzomi, cha Ñaéc-Loä cho bieát: "Buzomi ñaõ soáng thaùnh thieän, laøm vieäc khoâng bieát chaùn, baïo daïn tröôùc gian nguy, cöông quyeát thi haønh ñieàu ñaõ ñònh. Ngöôøi ñaõ thaønh coâng moät caùch myõ maõn vì khi ngöôøi ñaët chaân leân ñaát Nam Haø, chæ coù maáy ngöôøi theo ñaïo Thieân Chuùa, vaäy maø ngöôøi ñaõ ñeå laïi ít ra cuõng 12.000 tín höõu." [10] Baïo daïn tröôùc gian nguy laø ñöùc tính cuûa baäc laõnh ñaïo tinh thaàn thieát töôûng cuõng laø taám göông ñaùng baét chöôùc cuûa ngöôøi Coâng Giaùo Vieät Nam ngaøy nay tröôùc moïi keû thuø cuûa toân giaùo.
Cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa cha Ñaéc-Loä ñaõ ñeå laïi raát nhieàu ñieàu caàn hoïc hoûi nhöng ôû ñaây chuùng ta seõ nhaéc ñeán moät vaán ñeà quan troïng ñoù laø thieát laäp heä thoáng thaày giaûng töùc laø ñaøo taïo caùn boä truyeàn giaùo ñeå noái tieáp coâng taùc muïc vuï khi caùc giaùo só vaéng maët.
Trong saùch Ngöôøi chöùng thöù nhaát, taùc giaû Phaïm Ñình Khieâm ñaõ cho bieát tình hình ñaïo Coâng Giaùo ôû Ñaøng Trong vaø nhu caàu phaûi coù theâm coäng söï vieân ngöôøi baûn xöù trong theá kyû XVII nhö sau: "Khi ñaïo caøng truyeàn roäng ra, thì luaät-leä caøng nghieâm-minh chaët cheõ, vieäc phong chöùc thaùnh caøng khoù khaên hôn. Ñoái vôùi caùc nhaø truyeàn giaùo ôû giöõa daân ngoaïi trong theá kyû XVII, vaán ñeà naøy thaät phöùc-taïp. Khoâng coù quyeàn truyeàn chöùc thaùnh, khoâng coù phöông-tieän ñaøo-taïo ngay caùc linh-muïc theo nhöõng luaät-leä vaø ñieàu kieän ñaõ qui-ñònh saün, caùc vò naøy, do nhu-caàu thuùc-baùch, ñaõ taïo ra moät giaûi-phaùp trung-gian maø ñeán nay vaãn coøn caàn-thieát: ñoù laø caùc "Thaày giaûng" löïa choïn ngay trong soá caùc giaùo-höõu taïi ñòa-phöông ñeå tham gia nhieäm-vuï truyeàn-giaùo." [11] Thaät ra cô cheá "Thaày giaûng" töø theá kyû XVI ñaõ coù taïi Nam Myõ, vaø taïi chaâu AÙ, cuï theå laø taïi AÁn Ñoä chính thaùnh Phanxicoâ Xavie ñaõ aùp duïng höõu hieäu taïi AÁn Ñoä. Phöông saùch naøy cuõng ñaõ ñöôïc Toøa Thaùnh Roâma khuyeán khích vaø naêm 1567, thaùnh Phanxicoâ Borgia ñaõ göûi chæ thò cho caùc giaùo só Doøng Teân.
Taïi Nam Haø, tröôùc ñoù, linh muïc Buzomi vaø caùc giaùo só hoaït ñoäng coâng taùc truyeàn giaùo beân caïnh ngaøi ñaõ duøng ngöôøi giaùo daân Vieät Nam coäng taùc vaøo caùc chöông trình truyeàn giaùo, cuõng goïi hoï laø "Thaày giaûng" nhöng chöa coù ñaët ra caùc ñieàu leä veà toå chöùc ñoaøn theå, khaán höùa, chöùc vò roõ raøng. Trong thôøi gian giaûng ñaïo ôû Baéc Vieät töø 1627 ñeán 1630 chaéc coù leõ linh muïc Ñaéc-Loä coù lieân laïc vôùi cha Buzomi ôû Nam Haø neân taïi ñaây ngaøi cuõng thaønh laäp cô cheá "Thaày giaûng" vôùi caùc vò noåi tieáng nhö An-toân vaø Phan-xi-coâ, tröôùc laø tu só Phaät giaùo, Y-nha-xoâ vaø An-reâ v.v...
Vôùi cha Ñaéc-Loä, ruùt kinh nghieäm chung cuûa giaùo hoäi Coâng Giaùo taïi Nhaät Baûn, khi ñaïo bò baùch haïi, caùc giaùo só phaûi troán traùnh, hoaëc taûn maùc nôi khaùc, giaùo daân trôû neân nhö raén maát ñaàu cho neân ngaøi raát chuù troïng vieäc ñaøo taïo caùc taàng lôùp "thaày giaûng" cho giaùo hoäi Vieät Nam.
Coù hai nguyeân taéc ñöôïc aùp duïng trong vieäc ñaøo taïo "Thaày giaûng": thöù nhaát, ñaøo taïo nhaân ñöùc ñeán baäc anh-duõng vaø thöù hai, môû roäng trí thöùc, naâng cao trình ñoä vaên hoùa cuûa ngöôøi toâng ñoà. Taát caû chæ nhaèm muïc ñích vì "söï vinh quang lôùn lao cuûa Thieân Chuùa" (Ad majorem Dei gloriam) nhö toân chæ cuûa Doøng Teân. Ngoaøi taám loøng nhieät thaønh, kieán thöùc uyeân baùc baøy toû trong caùc cuoäc thuyeát giaûng haèng ngaøy vaø loøng ñaïo ñöùc tuyeät vôøi cuûa cha Ñaéc-Loä, caùc thaày giaûng coøn ñöôïc thaám nhuaàn caùc taøi lieäu caên baûn goàm moät soá saùch do caùc giaùo só Doøng Teân in ôû Ñaøng Ngoaøi. [12] Trong coâng taùc truyeàn giaùo ôû AÙ chaâu, caùc linh muïc Doøng Teân duø ôû Trung Hoa, Ñaïi Vieät hay AÙo Moân ñeàu thöôøng xuyeân lieân laïc vôùi nhau theo heä thoáng cuûa doøng. Naêm 1584, moät cuoán giaùo lyù ñaàu tieân baèng chöõ Haùn ñöôïc xuaát baûn do linh muïc Ruggieri, Doøng teân, bieân soaïn. Cuoán ñoù veà sau ñöôïc giaùo só Lôïi Maõ Ñaäu (Mateo Ricci) boå sung nhieàu taøi lieäu vaø bieân soaïn laïi thích hôïp vaø ñaày ñuû hôn, trong chín naêm lieàn, luùc coøn ôû Trieàu chaâu (Quaûng Ñoâng) naêm 1594, aán haønh taïi Baéc Kinh naêm 1603, goïi teân laø Thieân Chuùa thöïc nghóa. Ngoaøi ra linh muïc Mateo Ricci coøn soaïn theâm caùc cuoán Giao höõu luaän, Thieân Chuùa giaùo yeáu, Kyø nhaân thaäp thieân. Caùc taùc phaåm ñoù ñaõ taïo ñöôïc aûnh höôûng lôùn lao trong giôùi só phu Trung Hoa neân chaéc chaén linh muïc Ñaéc-Loä cuõng phaûi thöøa höôûng ñöôïc gia taøi vaên hoùa ñoù. Nhö vaäy dó nhieân caùc "Thaày giaûng" cuõng ñöôïc höôûng theâm boång loäc cuûa tri thöùc.
Ngoaøi caùc tö lieäu giaûng daïy ñoù ra, caùc thaày giaûng coøn ñöôïc söû duïng caùc saùch do cha Ñaéc-Loä tröôùc taùc nhö cuoán Pheùp giaûng taùm ngaøy cho keû muaán chòu pheùp röûa maø beaøo (vaøo) ñaïo thaùnh Ñöùc Chuùa Blôøi (Trôøi, Lôøi) , saùch Suy ngaém söï Thöông khoù Chuùa Gieâ-su hoaëc quyeån tieåu söû Chuùa Gieâ-su baèng thô noâm do baø coâng chuùa Catarina, em chuùa Trònh Traùng soaïn.
Trong Ngöôøi chöùng thöù nhaát, Phaïm Ñình Khieâm cho bieát theâm: "Ngoaøi vieäc tu luyeän nhaân ñöùc vaø hoïc taäp giaùo lyù baèng quoác ngöõ, chöõ noâm vaø chöõ haùn, caùc thaày giaûng laïi tieáp tuïc hoïc caùc khoa kinh söû coå ñieån, vöøa ñeå boài boå vaên hoùa truyeàn thoáng vöøa ñeå ruùt ôû ñoù nhöõng lyù-luaän thích öùng ñeå aùp duïng vaøo khoa minh-giaùo. Veà moân hoïc naøy trong ñoaøn thaày giaûng coù saün moät giaùo-sö taøi ba laø thaày giaûng I-nha-xoâ, moät vò sinh-ñoà vaø cöïu quan ôû Chính Dinh." [13] Ngaøy 31 thaùng 7 naêm 1643, leã thaùnh Inhaxoâ Loâyoâla quan thaày Doøng Teân, linh muïc Ñaéc Loä toå chöùc leã tuyeân khaán cho 10 thaày giaûng do ngaøi ñaøo taïo ñöùng ñaàu laø Thaày I-nha-xoâ trong moät buoåi leã raát long troïng taïi nhaø thôø Hoäi-An. Trong leã ñoù, caùc "Thaày giaûng" tuyeân theä suoát ñôøi phuïng söï Hoäi Thaùnh, khoâng bao giôø laáy vôï, vaø seõ vaâng lôøi caùc cha doøng ñeán giaûng ñaïo trong nöôùc hoaëc nhöõng vò thay maët caùc Cha. Nhoùm thaày giaûng naøy ñöôïc chia ra hai nhoùm nhoû moät goàm 5 vò do thaày Ñamasoâ daãn ñaàu töø Hoäi-an ñi hoaït ñoäng veà phía nam tôùi Phuù Yeân, nhoùm thöù hai goàn 5 vò do Thaày Inhaxoâ caàm ñaàu hoaït ñoäng töø Hoäi-an höôùng veà baéc ra tôùi Ñeøo Ngang. Ñaëc bieät trong nhoùm "Thaày giaûng" cuûa cha Ñaéc-Loä coù thaày giaûng Anreâ Phuù Yeân sau ñoù ñöôïc phuùc töû ñaïo vaø laø vò thaùnh töû ñaïo tieân khôûi cuûa Vieät Nam.
Trôû laïi ñòa baøn hoaït ñoäng cuûa coâng taùc truyeàn giaùo, khoaûng thaùng 7 naêm 1643, linh muïc Ñaéc-Loä ñaõ töøng ñeán laøng Ñaïi-Phong (töùc Keû Ñôïi), huyeän Leä-Thuûy, Quaûng Bình, laøm pheùp röûa cho 300 giaùo daân ñaõ ñöôïc caùc thaày giaûng toå chöùc saün tröôùc ñoù. Thôøi gian veà sau caùc hoï ñaïo khaùc ñöôïc thaønh laäp goàm Ñaïi Phong, Trung Quaùn, Dinh Möôøi vaø Ñoäng Haûi (tieàn thaân cuûa Saùo Buøn vaø Tam Toøa) ñaõ ñöôïc linh muïc Loârensoâ Laâu töôøng trình caùc hoaït ñoäng veà Toøa Thaùnh Roâma thaùng 12 naêm 1692.
3.- Giaùo xöù Tam Toøa, thöû thaùch ñöùc tin qua tröôøng kyø lòch söû.
Haønh trình gian khoå vì ñöùc tin cuûa giaùo xöù Tam Toøa coù quan heä höõu cô vôùi caùc cô caáu tieàn thaân cuûa noù laø giaùo xöù Ñoäng Haûi hay hoï Luõy, giaùo xöù Ñaïi Phong, giaùo xöù Myõ Höông, Saùo Buøn trong boái caûnh chính trò laø nhöõng cuoäc bieán ñoäng do phong traøo Vaên Thaân taïi tænh Quaûng Bình taùc ñoäng sau bieán coá kinh ñoâ thaát thuû ngaøy 23 thaùng 5 naêm aát daäu (1885).
Hôn moät thaäp kyû tröôùc ñoù taïi Ngheä Tónh (naêm 1874) ñaõ xuaát phaùt phong traøo Vaên Thaân coù lieân heä ñeán quaù trình lòch söû cuûa ñaïo Coâng Giaùo taïi Vieät Nam voán cuõng ñaõ ñöôïc giôùi söû hoïc nhieàu laàn ñeà caäp tôùi.
Trong Vieät Nam Söû Löôïc, cuï Traàn Troïng Kim coù vieát raèng: "Nguyeân luùc baáy giôø daân trong nöôùc ta chia ra laøm hai phaùi: beân löông, beân giaùo; hai beân vaãn khoâng öa nhau. Ñeán khi xaûy ra vieäc ñaïi-uùy Francis Garnier laáy Haø-noäi, boïn só-phu ôû maïn Ngheä-Tónh thaáy giaùo-daân coù nhieàu ngöôøi theo giuùp oâng aáy, thì laáy laøm töùc giaän laém, beøn ruû nhau noåi leân ñaùnh phaù. Thaùng gieâng naêm giaùp-tuaát (1874), laø naêm Töï-ñöùc thöù 27, ñaát Ngheä-an coù hai ngöôøi tuù-taøi laø Traàn Taán vaø Ñaëng Nhö Mai hoäi-taäp caû caùc vaên-thaân trong haït, roài laøm moät baøi hòch goïi laø "Bình-taây saùt taû", ñaïi-löôïc noùi raèng: "Trieàu-ñình daãu hoøa vôùi Taây maëc loøng, só-phu nöôùc Nam vaãn khoâng chòu, vaäy tröôùc nhaát xin gieát heát giaùo-daân, roài sau ñaùnh ñuoåi taây cho heát, ñeå giöõ laáy caùi vaên-hoùa cuûa ta ñaõ hôn 1000 naêm nay, v.v." Boïn Vaên-thaân caû thaûy ñoä non ba nghìn ngöôøi, keùo nhau ñi ñoát phaù nhöõng laøng coù ñaïo. Nöôùc ta maø khoâng chòu khai-hoùa ra nhö caùc nöôùc khaùc laø cuõng bôûi boïn só-phu cöù giöõ thoùi cuõ, khoâng chòu theo thôøi theá maø thay ñoåi. Nay söï suy-nhöôïc cuûa mình ñaõ sôø sôø ra ñaáy, theá maø vaãn cöù khoâng chòu môû maét ra maø nhìn, laïi vì söï töùc-giaän moät luùc maø laøm vieäc noâng-noåi caøn-rôõ, ñeå cho thieät-haïi theâm, nhö theá thì caùi toäi-traïng cuûa boïn só-phu ñoái vôùi nöôùc nhaø chaúng to laém ru!" [14]
Baøi hòch ñoù coù teân goïi "Hòch keâu goïi khôûi nghóa cuûa Vaên Thaân" nhöng vì caên cöù vaøo noäi dung chuû yeáu noùi hai vieäc laø gieát Ñaïo vaø ñaùnh Taây neân goïi taét laø hòch "bình Taây saùt Taû", vôùi moät ñoaïn trích daãn nhö sau:
"Ñaây, caùc baïn, lôøi theà cuûa chuùng ta!
"Chuùng ta ñoàng ñöùng leân choáng keû thuø chung!
"Nhaø nho chuùng ta, theo truyeàn thoáng ñaáu tranh cao quyù, chuùng ta taïm gaùc buùt nghieân ñeå caàm laáy khí giôùi.
"Hoâm nay, hôõi caùc baïn, haõy chieán ñaáu cho Coâng lyù !
"Haõy quyeát taâm ra baõi chieán tröôøng.
"Coâng lyù ôû veà phía ta. Chuùng ta theà töû chieán vôùi keû thuø. Thöïc hieän caùc nguyeän voïng cao quyù cuûa chuùng ta.
"Chuùng ta coù leõ phaûi, cho neân chuùng ta laø ngöôøi baát khaû chieán baïi. Khi chuùng ta ñöùng leân, coâng lyù cuûa chuùng ta seõ ñöôïc toâ ñieåm bôûi moät traän thaéng veû vang!
"Than oâi! Moái ñaïo giaû doái cuûa Gia Toâ ñaõ vaøo nöôùc chuùng ta.
"Kinh caàu nguyeän cuûa chuùng chieâm ngöôõng Chuùa vaø caùc vò Thaùnh.
"Boïn ñui! Boïn ñieác! Boïn ngu!
"Caùc chuû thuyeát cuûa chuùng daïy raèng khoâng coù cha cuõng khoâng coù vua treân ñôøi naøy.
"Boïn choù! Boïn deâ cöøu!
"Lôøi bieän baùc cuûa chuùng ñeàu voâ lyù vaø xuyeân taïc.
"Thaùi ñoä cuûa chuùng khieâu khích vaø phaùch loái. [15]
Trong taùc phaåm Nöôùc Ñaïi Nam ñoái dieän vôùi Phaùp & Trung Hoa, giaùo sö Yoshiharu Tsuboi ñaõ ñöa ra moät ñònh nghóa roõ raøng veà hai chöõ vaên thaân: "Töø vaên coù nghóa laø "chöõ" vaø cuõng coù nghóa "ngöôøi bieát chöõ". Trong xaõ hoäi coå xöa, ôû Trung Hoa vaø ôû Vieät Nam, töø naøy thoâng thöôøng duøng ñeå chæ ngöôøi coù hoïc thöùc. Töø thaân coù nghóa chính töø nguoàn goác laø caùi daûi thaét löng tô maø vieân chöùc thôøi Trung Hoa xöa coät aùo ngang löng: töø naøy duøng ñeå chæ caùc thaân haøo, thö laïi ôû ñòa phöông; hoaëc vieân chöùc veà höu - caùc chuyeân gia tieáng Anh vieát lòch söû Trung Hoa phieân dòch chöõ naøy ra tieáng Anh laø gentry, tieáng Phaùp: petite noblesse. Vaäy theo ngöõ nguyeân, vaên thaân chæ chung caùc nhaân só, thaân haøo, thö laïi ôû ñòa phöông vaø caùc vieân chöùc veà höu. Vaø ôû thôøi kyø Töï Ñöùc, hình nhö töø ngöõ naøy giöõ caùi nghóa aáy." [16]
Vò giaùo sö naøy coøn noùi roõ theâm nhieäm vuï chính yeáu cuûa lôùp vaên thaân naøy: "Chính caùc thaân haøo vaø nhaân só ñaûm nhieäm vieäc phieân dòch cho daân chuùng caùc tuyeân caùo chính thöùc, caùc baøi vieát baèng Haùn töï vaø daân chuùng seõ khoâng hieåu neáu ñoïc nguyeân vaên. Ñieàu naøy vaø chöùc vuï "trung gian caán thieát" cuûa vaên thaân giöõa caáp laõnh ñaïo vaø quaàn chuùng ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi caùc bieán coá maø chuùng toâi nghieân cöùu nhaân caùc baøi hòch vaø caùc cuoäc vaän ñoäng choáng Phaùp, choáng coâng giaùo."17 Yoshiharu Tsuboi cuõng ñeà caäp ñeán trình ñoä cuûa lôùp vaên thaân naøy: "Trung taâm cuûa giôùi nhaân só laø nhoùm tuù taøi, moät vò trí khoâng roõ reät giöõa quan vaø daân: "gaàn thaønh coâng", saùnh vôùi caùc quan, vì hoï khoâng leân ñeán ñöôïc toät ñænh kyø thi - khoâng doã cöû nhaân, tieán só - nhöng traùi laïi, hoï thaønh coâng ôû choã hôn caùc ngöôøi hoûng thi vaø quaàn chuùng..." [18] Naêm 1874, nhoùm Vaên Thaân laøm loaïn ôû Ngheä Tónh ñaõ bò Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Leâ Baù Thaän deïp tan.
Sau cuoäc taäp kích ngöôøi Phaùp taïi kinh ñoâ Hueá ngaøy 23 thaùng 5 naêm aát daäu (1885) thaát baïi. Toân Thaát Thuyeát ñöa vua Haøm Nghi ra Quaûng Trò roài ban haønh chieáu caàn vöông keâu goïi giôùi só phu ñöùng leân giuùp vua; khaép nôi phong traøo Vaên Thaân aøo aït noåi daäy taán coâng giaùo daân suoát 18 tænh Trung Kyø trong chieán dòch goïi laø "bình Taây saùt Taû". Giaùo xöù Tam Toøa sau naøy voán laø haäu thaân cuûa caùc giaùo xöù Ñaïi Phong, Myõ Höông, Saùo Buøn, Saùo Caùt luùc baáy giôø chòu laâm vaøo côn loác tang thöông cuûa lòch söû, naïn nhaân cuûa phong traøo Vaên Thaân cho neân tìm hieåu moät vaøi bieán coá xaûy ra vôùi caùc giaùo xöù naøy cuõng laø ñeå bieát ñöôïc caùc haønh trình gian khoå vì ñöùc tin cuûa ngöôøi giaùo daân Tam Toøa töø tröôùc cuõng nhö hieän taïi.
Trong cuoán saùch Nhöõng bí aån lòch söû ñaøng sau cuoäc chieán Vieät Nam, taùc giaû Löõ Giang cho bieát moät soá bieán coá ñöùc tin lieân heä tôùi laøng Ñaïi Phong nhö sau: " Doøng hoï nhaø Ngoâ khi di cö vaøo Quaûng Bình ñaõ ñeán cö nguï ôû laøng Ñaïi Phong, huyeän Phong Loäc (sau naøy saùt nhaäp vaøo huyeän Leä Thuûy), phía taây nam thaønh phoá Ñoàng Hôùi (tænh lî Quaûng Bình), caùch thaønh phoá naøy khoaûng 30 caây soá. Ñaây laø moät laøng queâ heûo laùnh, nhöng ruoäng ñaát khaù phì nhieâu. Töø Myõ Duyeät, moät laøng naèm beân quoác loä 1 treân ñöôøng töø Ñoàng Hôùi ñi Quaûng Trò, ñi boä veà phía taây, theo moät con ñöôøng roäng khoaûng 2 meùt, baêng qua nhöõng caùnh ñoàng ruoäng daøi khoaûng 4 caây soá, seõ gaëp laøng Myõ Phöôùc, moät xöù ñaïo nhoû. Ñi heát laøng Myõ Phöôùc, qua moät caùi caàu vaùn laø laøng Ñaïi Phong. Ngaøy xöa Ñaïi Phong cuõng laø moät xöù ñaïo. Khoaûng naêm 1628, linh muïc Alexandre de Rhodes ñeán truyeàn giaùo ôû Quaûng Bình, caùc laøng Trung Quaùn, Myõ Höông, Myõ Ñònh, Myõ Duyeät, Myõ Phöôùc, Ñaïi Phong, Saùo Buøn... laàn löôït theo ñaïo Coâng Giaùo. Doøng hoï nhaø Ngoâ cuõng theo ñaïo töø ñoù.
Sau cuoäc chính bieán ñeâm 22 raïng ngaøy 23 thaùng tö naêm AÁt Daäu (1885) taïi kinh thaønh, Trieàu Ñình Hueá ñöa vua Haøm Nghi ra Quaûng Trò, roài sau ñoù ñöa ñeán huyeän Tuyeân Hoùa cuûa tænh Quaûng Bình, coù Toân Thaát Thieäp vaø Nguyeãn Phaïm Tuaân ñi theo phoø vua. Phong traøo Caàn Vöông do Vaên Thaân laõnh ñaïo noåi leân taøn saùt ngöôøi Coâng Giaùo vaø ñoát phaù caùc laøng Coâng Giaùo. Taát caû caùc giaùo xöù ôû Quaûng Bình nhö Saùo Buøn, Trung Quaùn, Myõ Höông, Myõ Ñònh, Myõ Traïch, Ñaïi Phong v.v... ñeàu bò tieâu dieät. Vaên Thaân luøa giaùo daân vaøo trong caùc nhaø thôø roài laáy löûa ñoát luoân nhaø thôø. Chæ coù moät soá ít chaïy thoaùt ñöôïc.
Sau khi giaùo xöù Ñaïi Phong bò thieâu huûy, doøng hoï nhaø Ngoâ coøn soáng soùt ñöôïc chia ra hai nhaùnh: Nhaùnh cuï Ngoâ Ñình Khaû chaïy vaøo Thöøa Thieân vaø ñeán ñònh cö ôû Baõi Daâu. Nhaùnh cuï Ngoâ Ñình Quyeàn (anh cuï Ngoâ Ñình Khaû) chaïy veà Ñoàng Hôùi (tænh lî Quaûng Bình hieän nay). Taïi ñaây, hoï gaëp moät soá giaùo daân coøn soáng soùt cuûa caùc giaùo xöù Saùo Buøn, Myõ Höông, Myõ Ñònh v.v... cuõng ñang soáng troán traùnh ôû ñaây. Cuoái naêm 1886, khi phong traøo Vaên Thaân ñaõ bò deïp tan, linh muïc Bonin ñaõ hoïp caùc nhoùm giaùo daân chaïy taùn loaïn laïi vaø thaønh laäp moät giaùo xöù môùi, laáy teân giaùo xöù Tam Toøa, ôû treân bôø soâng Nhaät Leä, ngay phía baéc thaønh Ñoàng Hôùi. Sôû dó goïi laø giaùo xöù Tam Toøa vì taïi khu vöïc naøy tröôùc ñaây coù Tam Phaùp Toøa [19] cuûa nhaø Nguyeãn.
Gia ñình cuï Ngoâ Ñình Quyeàn quay veà Ñaïi Phong, xaây döïng laïi xoùm laøng, nhöng moät ngöôøi con cuûa cuï laø oâng Ngoâ Ñình Mieàu vaø gia ñình cö nguï luoân taïi Tam Toøa [20]. Coâ Ngoâ Ñình Thò Tieán, em ruoät cuï Ngoâ Ñình Khaû, luùc ñoù khoaûng 12 tuoåi, may maén soáng soùt trong vuï Vaên Thaân ñoát nhaø thôø Ñaïi Phong, trong moät tröôøng hôïp raát laï luøng. Khi Vaên Thaân ñeán vaây giaùo xöù Ñaïi Phong, moät soá giaùo daân chaïy vaøo nhaø thôø, moät soá chaïy ra ñoàng hay caùc laøng chung quanh ñeå aån troán. Vaên Thaân ñeán vaây nhaø thôø, chaän ôû caùc cöûa, ai ra thì cheùm. Sau ñoù, Vaên Thaân noåi löûa ñoát nhaø thôø.
Theo coâ Tieán keå laïi, khi löûa ñang chaùy beân ngoaøi, giaùo daân bình tónh ñoïc kinh caàu nguyeän. Linh muïc chính xöù ñöùng giöõa cung thaùnh höôùng daãn giaùo daân caàu nguyeän. Tro töø treân noùc nhaø thôø ñoå xuoáng nhö möa, khoùi toûa mòt muø. Linh muïc chính xöù ñaõ laáy moät caùi thuùng ñoäi leân ñaàu, tieáp tuïc ñöùng coå voõ giaùo daân giöõ vöõng ñöùc tin, cho ñeán khi ngaøi ngaõ quî vì bò ngoäp thôû. Khi thaáy tieáng kinh khoâng coøn nöõa, Vaên Thaân bieát moïi ngöôøi trong nhaø thôø ñaõ ngaõ guïc, lieàn môû cöûa vaøo nhaø thôø luïc soaùt, thaáy ai coøn soáng thì cheùm cho cheát. Luùc ñoù vì coøn nhoû, coâ bò ñeø beïp döôùi xaùc cuûa nhöõng giaùo daân ngöôøi lôùn, neân Vaên Thaân khoâng thaáy. Khi Vaên Thaân ruùt ñi, chôø ñeâm toái coâ boø ra khoûi khu nhaø thôø, nhöng khoâng daùm tìm veà nhaø maø ñeán moät nhaø quen khoâng coâng giaùo xin aån troán. Baø chuû nhaø coù hai ngöôøi con cuõng theo Vaên Thaân ñi ñoát phaù caùc laøng coâng giaùo neân raát sôï. Khi thaáy hai ngöôøi con cuøng vôùi nhöõng ngöôøi khaùc ñeán luïc soaùt ôû khu gaàn ñeán nhaø baø, baø baûo coâ Tieán loäi xuoáng döôùi ao, roài baø laáy beøo phuû leân. Vaên Thaân ñi qua bôø ao, coù thoïc muõi giaùo xuoáng ao tìm kieám, coâ bò ngoïn giaùo ñaâm truùng ôû traùn, nhöng Vaên Thaân khoâng bieát, nhôø vaäy coâ ñaõ soáng soùt. Sau naøy ngöôøi ta vaãn coøn thaáy moät veát theïo daøi treân traùn coâ.
Khi phong traøo Vaên Thaân bò deïp tan, coâ ñaõ tìm laïi ñöôïc gia ñình ngöôøi anh laø oâng Ngoâ Ñình Mieàu vaø theo gia ñình naøy ra ôû giaùo xöù Tam Toøa môùi thaønh laäp. Naêm 1888, linh muïc Bonin laäp Doøng Meán Thaùnh Giaù Tam Toøa. Doøng naøy laø haäu thaân cuûa Doøng Meán Thaùnh Giaù ôû Myõ Höông ñaõ bò Vaên Thaân ñoát naêm 1885. Coâ Tieán ñaõ xin ñi tu ôû Doøng naøy vaø veà sau ñöôïc thaêng leân chöùc Beà Treân cuûa Doøng.
Nhöõng giaùo daân quay trôû laïi Ñaïi Phong ñaõ goùp tieàn baïc xaây laïi nhaø thôø Ñaïi Phong ñeïp hôn nhaø thôø cuõ, nhöng vì soá giaùo daân trôû laïi laäp cö quaù ít neân ñöôïc Ñöùc Giaùm Muïc Giaùo phaän saùt nhaäp vaøo giaùo xöù Myõ Phöôùc ôû gaàn ñoù. Nhaø thôø Ñaïi Phong sau ñoù ñöôïc gôõ ra vaø baùn cho moät giaùo xöù ôû Hueá." [21]
Neáu giaùo xöù Ñaïi-Phong laø moät trong nhöõng tieàn thaân cuûa Tam Toøa ñaõ ñeå laïi n hình aûnh thöông taâm cuûa giaùo daân qua cuoäc thieâu saùt vaø luøng baét ngöôøi coù ñaïo thì giaùo xöù Myõ Phöôùc voán coù nhöõng ngöôøi daân laø toå tieân Tam Toøa veà sau ñaõ ñeå laïi danh tính vaø con soá roõ raøng caùc anh huøng töû ñaïo ñaõ hy sinh cho lyù töôûng toân giaùo.
Theo tö lieäu ñeå laïi giaùo xöù Myõ Phöôùc thuoäc veà thoân Myõ Phöôùc, toång Ñaïi-Phong, huyeän Leä-Thuûy, Quaûng Bình luùc ñoù thuoäc quyeàn quaûn nhieäm cuûa Linh muïc Gioan Baotixita Toáng Vieát Cô. Löïc löôïng Vaên Thaân vôùi ñaày ñuû suùng oáng, gaäy goäc taán coâng giaùo xöù Myõ Phöôùc, baét cha sôû Toáng Vieát Cô (chaùu cuûa Thaùnh Phaoloâ Toáng Vieát Böôøng) ñi haønh quyeát. Giaùo daân chaïy vaøo nhaø thôø, Vaên Thaân vaây ñoát nhaø thôø thieâu saùt khoaûng 442 ngöôøi vaøo ngaøy 13.01.1886. Cuøng bò baét vôùi cha sôû vaø bò gieát coù moät nöõ tu Doøng meán Thaùnh Giaù thuoäc tu vieän Nhu Lyù (Quaûng Trò) teân laø Y. [22] Luùc baáy giôø linh muïc Heùry (Coá Y) tôùi ñoàn Phaùp ôû Ñoàng Hôùi xin giuùp ñôõ. Chæ huy tröôûng quaân ñoäi Phaùp ôû ñaây cho moät tieåu ñoäi ñi theo Coá Y keùo leân hoï ñaïo Myõ Höông thì giaùo daân ôû ñaây khoâng coøn ngöôøi naøo caû. Hoï chaïy troán sau ñoäng caùt bôø bieån. Coá Y ñi tìm vaø ñaõ gaëp giaùo daân, ñöa hoï veà giaùo xöù Saùo Buøn taïm cö truù taïi 3 ñòa ñieåm: Saùo Buøn, Saùo Caùt Thöôïng vaø Saùo Caùt Haï (töùc laøng Ñoàng Döông ôû höõu ngaïn cöûa soâng Nhaät Leä). Soá giaùo daân taûn maùc tìm gaëp laïi ñöôïc naøy goàm 50 nöõ tu, caùc treû em moà coâi Vieän Duïc Anh vaø 410 giaùo daân hoï ñaïo Myõ Höông. Caùc hoï ñaïo khaùc: Ñaïi Phong, Xuaân Hoài, Myõ Duyeät, Myõ Ñònh, Phuï Vieät, Trung Quaùn cuõng bò ñoát phaù, moät soá ít giaùo daân bò gieát. [23] Neáu caùc cuoäc haønh trình baûo veä ñöùc tin cuûa giaùo daân caùc giaùo xöù Ñaïi-Phong, Myõ Höông, Myõ Phöôùc tìm veà vuøng ñaát an toaøn ñeå xaây döïng laïi cô sôû tröôùc baõo taùp thôøi cuoäc thì giaùo xöù Saùo Buøn, tieàn thaân cuûa Tam Toøa ñaõ ñaûm traùch söù meänh lòch söû laø vöôn roäng caùnh tay cöu mang ñuøm boïc nhöõng ngöôøi anh em ruoät thòt trong caûnh daàu soâi löûa boûng nhöng roài chính mình cuõng khoâng traùnh khoûi soá phaän ñen toái cuûa baïo löïc daønh cho.
Nhaéc laïi moät vaøi dieãn tieán trong danh xöng cuûa giaùo xöù Tam Toøa. Goïi teân laø hoï Ñoäng Haûi vaøo theá kyû XVII bôûi leõ vì noù naèm ôû cöûa Ñoàng Hôùi. Cuõng coù danh xöng hoï Luõy vì noù naèm gaàn heä thoáng luõy Ñaâu Maâu - Nhaät Leä (xaây khoaûng naêm 1631).
Khoaûng töø naêm 1797, hoï Luõy ñöôïc goïi noâm na laø hoï Saùo Buøn, vò trí ôû veà phía taây nam caùch Quaûng Bình Quan (quen goïi Coång Bình Quan) ñoä 3 caây soá. Vì laø nôi cö daân soáng baèng ngheà chaøi löôùi, duøng nhöõng taám saùo tre ñan laïi giaêng treân soâng ôû nhöõng choã nöôùc noâng ñaày buøn ñe baét toâm caù neân goïi laø "saùo buøn". Cuïm töø naøy trôû thaønh ñòa danh cuûa moät giaùo xöù, xöù ñaïo Saùo Buøn.
Trong giai ñoaïn Vaên Thaân, só phu tænh Quaûng Bình cuõng noåi leân höôûng öùng hòch Caàn Vöông vôùi nhöõng teân tuoåi löøng danh nhö Nguyeãn Phaïm Tuaân ôû laøng Kieân Bính, toång Voõ Xaù, phuû Quaûng Ninh hay Hoaøng Phuùc laøm veä uùy döôùi trieàu Haøm Nghi, vaø moät nhaän vaät khaùc mang tính huyeàn thoaïi laø Coâ Taùm, con cuûa Hoaøng Phuùc. Vôùi chieán dòch "bình Taây saùt Taû", phong traøo Vaên Thaân höôùng moïi hoaït ñoäng taøn saùt, baét bôù, cöôùp phaù ñoái vôùi caùc xöù ñaïo maø nhö Patrice Morlat cho bieát "cuoäc khôûi loaïn lan roäng moät phaàn lôùn xöù Trung Kyø" [24] vaø Ñaøo Trinh Nhaát phaûi thöøa nhaän: "Suoát moät daõy Trung Vieät cho maõi ñeán ngoaøi Baéc, Vaên thaân öùng nghóa coù, giaëc cöôùp thôøi cô coù, nhao nhao noåi leân, thaønh ra caû nöôùc roái loaïn heát söùc, chæ duy coù moät haït Thöøa Thieân laø ñöôïc yeân oån maø thoâi, vì nhôø coù binh Phaùp giöõ ñöôïc trò an." [25] Luùc baáy giôø giaùo xöù Saùo Buøn naèm beân taû ngaïn soâng Nhaät-Leä phía nam coå thaønh Ñoàng Hôùi, tænh Quaûng Bình. Vaøo thaùng 9-1885, khi phong traøo Vaên Thaân baét ñaàu phaùt ñoäng taïi Quaûng Bình, giaùo xöù Saùo Buøn döôùi quyeàn quaûn nhieäm cuûa Linh muïc Jean Heùry coù teân Vieät laø Coá Y vôùi soá giaùo daân khoaûng 1200 ngöôøi. [26] Trong khi quaân Vaên Thaân taán coâng caùc giaùo xöù ôû Nam Thöøa Thieân raát sôùm khoaûng thaùng 11-1883, vuøng Phuù Loäc, hoï ñaïo Truoài, giaùo xöù Caàu Hai, Nöôùc Ngoït, Chaâu Môùi, Buoàng taèm v.v... vaø taïi Quaûng Trò moät soá giaùo xöù nhö Trí Böu, Nhu Lyù, Boá Lieâu, An Loäng, Ñaàu Keânh, Ñaïi Loäc, Döông Loäc, Thanh Höông, Keû Vaên... thì caùc giaùo xöù nam Quaûng Bình chöa bò heà haán gì.
Trong chieán dòch "saùt Taû" cuûa phong traøo Vaên Thaân, giaùo xöù Saùo Buøn phaûi chòu ñöïng söï ñau khoå qua hai giai ñoaïn:
- Giai ñoaïn döôùi quyeàn cha sôû Jean Heùry (ñaàu naêm 1886 ñeán Thaùng 6-1886): Ñaàu naêm 1886, khi quaân Vaên Thaân khæ söï taán coâng caùc giaùo xöù nam Quaûng Bình nhö Ñaïi Phong, Myõ Höông, Myõ Phöôùc, Trung Quaùn v.v... thì xöù ñaïo Saùo Buøn vaãn chöa coù gì ñoäng tónh. Cha sôû xöù ñaïo laø Coá Y tôùi gaëp chæ huy quaân sö Phaùp taïi Ñoàng Hôùi (ñoùng trong coå thaønh) ñeå xin cöùu giuùp nhöng bò töø choái vì tröôùc ñoù hoï ñaõ giuùp cho Coá hai laàn vuõ khí ñeå chôû vaøo cho giaùo xöù Di Loan vaø chuûng vieän An Ninh (thaùng 9-1885). Khoâng coù phöông tieän töï veä, caùc giaùo xöù nam Quaûng Bình phaûi tìm caùch boû chaïy veà tò naïn taïi giaùo xöù Saùo Buøn. Luùc baáy giôø Saùo Buøn ñaõ trôû thaønh moät trung taâm tò naïn lôùn, ñaõ môû roäng taám loøng ñoùn röôùc taát caû caùc anh chò em ñoàng ñaïo cuûa mình döôùi söï toå chöùc cöùu trôï heát söùc chu ñaùo cuûa coá Y. Khoâng laâu sau ñoù, tình hình trôû laïi yeân tónh vaø phaàn ñoâng trôû veà laïi giaùo xöù cuûa mình.
Ngaøy 14.6.1886, linh muïc Heùry ñöôïc pheùp giaùo quyeàn cho rôøi giaùo xöù Saùo Buøn ñi Hoàng Koâng chöõa beänh, sau thôøi gian 6 naêm coi xöù ñaïo naøy. Töø Hoàng koâng, cha Heùry veà laïi Phaùp vaø qua ñôøi taïi ñoù naêm 1905.
- Giai ñoaïn xöù ñaïo Saùo Buøn döôùi quyeàn linh muïc Claude Bonin (teân Vieät laø Coá Ninh): Linh muïc Claude Bonin ñeán thay coá Y laøm cha sôû Saùo Buøn, vöøa ñöôïc 10 ngaøy thì chieàu ngaøy 24.6.1886 quaân Vaên Thaân baát ngôø bao vaây, taán kích giaùo xöù Saùo Buøn, ñoát nhaø daân, gieát cheát 52 giaùo daân ñang aån troán trong nhaø thôø. Phaàn ñoâng giaùo daân chaïy boä veà thaønh Ñoàng Hôùi vì ôû ñaáy coù quaân lính Phaùp ñoùng. Cha sôû Bonin cuøng moät soá giaùo daân khaùc nhanh chaân xuoáng ñoø cuõng chaïy veà Ñoàng Hôùi.
Ngaøy 5.8.1886, löïc löôïng Vaên Thaân do vieân chæ huy teân Coäc ñaùnh vaøo thaønh Ñoàng Hôùi nhöng bò thaát baïi vaø trong vuï naøy coù 3 giaùo daân Saùo Buøn bò töû thöông.
Cuoái naêm 1886, linh muïc Bonin gom toaøn boä giaùo daân xöù ñaïo Saùo Buøn, cuøng moät soá giaùo daân töù xöù thuoäc Ñaïi Phong, Myõ Höông, Myõ Phöôùc chaïy loaïn veà Ñoàng Hôùi, lieân laïc xin chính quyeàn moät mieáng ñaát saùt bôø soâng Nhaät Leä (treân phaàn ñaát cuûa laøng Leä Myõ cuõ) vaø laäp neân moät giaùo xöù môùi goïi laø giaùo xöù Tam Toøa. Sôû dó goïi teân giaùo xöù Tam Toøa vì ôû ñaây voán coù ba toøa mieáu cuõ thôø Huyeàn Traân coâng chuùa, Lieãu Haïnh coâng chuùa vaø Cöûu Thieân huyeàn nöõ. Veà haønh chaùnh, xöù ñaïo Tam Toøa coù teân laøng Ñoàng Myõ thuoäc thaønh phoá Ñoàng Hôùi, tænh Quaûng Bình.
Phong traøo Vaên Thaân ñaõ nhìn ngöôøi Coâng Giaùo vôùi con maét thuø ñòch cho neân maëc duø vôùi chuû tröông "bình Taây saùt Taû" nhöng trong thöïc teá hoï chæ bieát "saùt Taû" maø khoâng daùm "bình Taây".
Sau ñaây laø nhaän ñònh cuûa Traàn Vaên Giaøu, moät söû gia maùc-xít: "Khoâng theå choái caõi raèng phong traøo 1874 ôû Ngheä Tónh laø phong traøo yeâu nöôùc, do Vaên Thaân yeâu nöôùc khôûi xöôùng. Nhöng cuõng khoâng theå choái caõi raèng caùc nhaø Vaên Thaân yeâu nöôùc ñaõ laøm nhöõng ñieàu raát sai chính trò khi hoï xem vieäc "saùt taû" laø ñieàu kieän thöù nhaát cuûa vieäc "bình Taây", khoâng bieát phaân bieät giaùo daân bình thöôøng vaø nhöõng giaùo só laøm tay sai cho giaëc Phaùp. Hoï vô ñuõa caû naém, vaø voâ tình hoï ñaåy taát caû nhöõng ngöôøi ñaïo ñoà Thieân Chuùa qua moät beân, beân giaëc Phaùp. Hoï ñaët nhieäm vuï "gìn giöõ vaên minh Nho giaùo" cho cuoäc vaän ñoäng, nhö theá laø boù heïp quaù, laø haïn cheá quaù caùi yù nghóa cuûa cuoäc vaän ñoäng, yù nghóa ñoù laø cöùu nöôùc Vieät Nam, chôù naøo chæ baûo veä rieâng moät ñaïo naøo, baát kyø Nho giaùo, hay Phaät giaùo, hay Laõo giaùo. "Bình Taây" chæ chaéc moïi ngöôøi daân ñoàng yù, coøn "saùt Taû" thì vò taát ngöôøi daân thöôøng ñaõ nhaát trí baèng loøng; caùc nhaø Vaên thaân khôûi nghóa voâ hình trung ñaõ töï coâ laäp mình, caøng deã bò trieàu ñình ñaùnh deïp." [27]
Trong cuoán Traàn Vaên Dö vôùi phong traøo Nghóa hoäi, Nguyeãn Q. Thaéng ñaõ trích hai baøi töø saùch Ñaëng Ñöùc Tuaán, Tinh hoa Coâng giaùo yeâu nöôùc, xuaát baûn taïi Saøi Goøn naêm 1971 cuûa hai oâng Lam-Giang vaø Vuõ Ngoïc Nhaõ: moät baøi coù teân Ñaïi loaïn naêm AÁt Daäu 1885 vaø baøi Daäu Tuaát nieân phong hoûa kí söï cuûa moät taùc giaû khuyeát danh. Nguyeãn Q. Thaéng vieát raèng: "Ñöông thôøi taùc giaû tröôøng thi "Ñaïi loaïn naêm AÁt Daäu 1885"chaéc chaén laø moät giaùo daân coù tham chaùnh (?) ñaõ ghi laïi bieán coá bi thöông maø troïng ñaïi naøy cuûa lòch söû moät caùch hieän thöïc vaø coù tính khaùch quan." [28] Trong baøi "Ñaïi loaïn naêm AÁt Daäu 1885" coù nhöõng caâu vieát veà phong traøo Vaên Thaân nhö sau:
"Töôûng gieát ñaïo roài sung söôùng thaät.
Laáy traâu boø, ruoäng ñaát cho mau giaøu.
Nay bò thaèng Taây ñaùnh ñaïp quaù ñau,
Thoâi ñaàu coå löng vai chi cuõng ñaù.
Tröôùc töôûng ñaïo vôùi Taây laø moät loõa,
Naøo hay Taây vôùi Ñaïo khaùc hai phe.
Ñaïo chæ lo nhaân ñöùc tu teà,
Taây thì cöù thò huøng hieáp theá..." [29]
Trong baøi thi tröôøng thieân Giaùo naïn trong quoác bieán (Daäu Tuaát nieân phong hoûa kí söï), taùc giaû khuyeát danh ñaõ vieát:
"Nhöõng quan bò caùch hoài höu,
Cöû, tuù, haøo muïc ñònh möu laï ñôøi.
Taän tru daân ñaïo moïi nôi,
Raøy ñaø gaëp hoäi möôïn lôøi ra tay.
Caùc troø öùng thí vöøa hay,
Boû tröôøng, boû quyeån chaïy ngay veà nhaø.
Bao naøi daëm thaúm ñöôøng xa,
Bình Taây saùt Taû tính laø mau quan.
Duïng töû, aám töû nghinh ngang
Raàn raàn noåi giaän hieäp ñoaøn dieät Taây." [30]
Trong moät ñoaïn khaùc, taùc giaû khuyeát danh Ñaïi loaïn naêm AÁt-Daäu ñaõ vieát:
"Giaëc Bình Phuù ñöông ngaøy phaûn phuùc
Tænh Quaûng Nam luïc tuïc tieáp theo.
Haø Ñoâng daäy tröôùc saùt thieâu,
Bao nhieâu nhaø ñaïo, chaùy tieâu chaúng coøn.
Ñaïo daân cheùm gieát hao moøn,
Nöûa phaàn thoaùt khoûi chaïy bon ra ngoaøi.
Thaân haøo laáy tieáng laøm oai,
Taän thaâu suùng maùc tieàn taøi saïch khoâng.
Phaân binh hai ñaïo tieân phong
Moät ra Phuù Thöôïng [31] vaây voøng chung quanh.
Moät leân Traø Kieäu [32] gaàn thaønh,
Troáng chieâng vang nuùi quaân binh chaät ñaøng.
Buûa quaân vaây khaép töù baøng
Caát leân traïi maïc, tính toan chaúng veà..." [33]
Phong traøo Vaên Thaân thöïc chaát chæ laø moät phong traøo gieát ngöôøi cöôùp cuûa khoâng hôn khoâng keùm. Theo tö lieäu cuûa Huyønh Nhuaän [34] hieän nay trong tænh Bình Ñònh coù ba nhaø moà taäp theå cuûa caùc naïn nhaân Vaên Thaân: moät taïi Gia Höïu (xaõ Hoaøi Chaâu), moät taïi Thaùc Ñaù Bình Chöông (xaõ Hoaøi Ñöùc, quaän Hoaøi Nhôn), vaø moät Ñoàng Quaû Kim Sôn )xaõ An Nghóa, quaän Hoaøi AÂn). Sau ñaây laø baøi veø cuûa ñoàng baøo Bình Ñònh ñaõ thaønh söû lieäu veà vuï Vaên Thaân saùt haïi vaø cöôùp cuûa caùc laøng Coâng Giaùo trong khu V:
Thaân Haøo Saùt Taû
Ra Quaûng Ngaõi giaû ñoùn ngaên laø Chuù AÙn [35]
Sao coøn vaây Gia Höïu naùt nhö töông?
Xuoáng Laøng Song ñi phuû uûy coù Laõo Thöông [36]
Sao coøn ñoát Chaùnh Khoan muø nhöõng khoùi?
Quyeát laøm hieåm nhö loaøi muoâng soùi.
. . .
Thöông thay giaùo nhôn khi aáy,
Göûi naém xöông theo soâng bieån,
Maø röûa buïi traàn ai,
Rôi gioït maùu vôùi coû caây,
Maø nhuaàn ôn vuõ loä
Vì ñaïo Chuùa chòu laáp choân haøo hoá.
. . .
Phuù hình dung trong ñaùm löûa than,
Ñaõ xong cho muõi maùc ngoaøi ñaøng,
Laïi roài vôùi löôõi göôm trong cöûa.
Thaû troâi noåi luùc buïi lau buïi döùa,
Maø phôi chin chieàu ruoät chöa se.
Maø vaét moät laù gan chöa raùo.
Ñaõ ñoát trong nhaø khoâng cöûa thaùo,
Coøn quaêng xuoáng gieáng chaúng ñaøng leân.
Thöông xaõ sanh thuû nghóa [37] loøng beàn,
Muoân daëm chaúng nao côn saám seùt.
Kính tuaãn ñaïo vong thaân [38] ñaïi tieát,
Traêm naêm khoâng sôï cuoäc bieån daâu.
. . .
Daân laøng xoùm thaûy taøng ñaàu xuaát vyõ [39]
Khi tröôùc giaû ñoø nhö phuû uûy,
Ñeán nay ñaø baøy maët hung hoang.
Laáy cuûa ngöôøi baát luaän baïc vaøng,
Laáy gaïo noài maâm chi cuõng toùm.
Trôû maët laï cuõng trong laøng xoùm,
Traâu boø hoøm traáp thaûy ñeàu thaâu!
Ngoaøi mieäng raèng xöôùng nghóa laøm ñaàu,
Chaùnh yù thieät gieát ngöôøi laáy cuûa.
Ñöông khi aáy giaùo nhôn,
Cam lieàu cheát ñaëng veà cuøng Thieân Chuùa.
Taám loøng vaøng ñaù,
Taân, Chaâu, Hoaøng, Minh, Só, Chung, Thaønh [40]
Quyeát xaõ sanh cho ñöôïc tôùi Thieân Ñình,
Taác daï saét ñinh,
Thoâng, Maõo, Haäu, Baûo, Trang, Nhöùt, Lyù [41]
Caùc tænh giaùo sö cuøng giaùo só,
Cuõng cam loøng vì ñaïo lieàu mình.
Moïi nôi phöôùc vieän choán tu trinh,
Ñaõ nhieàu keû quyeân sinh trí maïng,
Baèng thuaät ñuû toùc tô quaù ngaùn,
Haõy noùi qua sô löôïc ít tôø.
Hai traêm möôøi boán sôû nhaø thôø,
Tính laïi möôøi phaàn ñaõ raùo.
Boán möôi ngaøn ngöôøi boån ñaïo,
Soùt laïi coøn muoân röôõi laø may.
Moät laø vì yù Chuùa cao daøy...
. . .
Ñaõ khieán neân ong daäy muoân truøng [42]
Maø vaéng tieáng roàng ngaâm moät moái. [43]
Caùc baøi veø vieát caûnh cöôùp boùc, cheùm gieát ôû Bình Ñònh, moâ taû caûnh töôïng saùt taû ôû Quaûng Nam cuõng laø nhöõng baûn sao thaûm traïng ñaõ xaûy ra ôû Thöøa Thieân, Quaûng Trò, Quaûng Bình. Gia Höïu cuõng nhö Saùo Buøn, Laøng Song cuõng nhö Ñaïi Phong, Myõ Höông, naøo coù khaùc chi? Thaät laø theâ thaûm cho tình traïng ngöôøi Coâng Giaùo luùc baáy giôø. Noùi chung chính saùch cuûa Vaên Thaân "chæ chuù troïng cheùm gieát vaø cöôùp cuûa, khoâng coù moät saùch löôïc uyeån chuyeån ñeå theâm baïn bôùt thuø, neân daàn daø bò coâ laäp vaø töï tieâu dieät nhöôøng choã cho söï yeân haøn maø moïi ngöôøi ñang mong ñôïi." [44]
Ñoâi doøng taïm keát
Naêm 1888, moät nhaø thôø goã ñöôïc döïng leân laøm nôi thôø phöôïng cho giaùo daân Tam Toøa, boài döôõng ñôøi soáng ñöùc tin. Caên cöù theo taäp kyû yeáu Nhaø thôø Tam Toøa Ñaø Naüng, sau 50 naêm qua ba thôøi kyø, in naêm 2004, keå töø khôûi thuûy, töø sau ngaøy Töï Ñöùc tha ñaïo ngaøy 13.7.1862 thì hai naêm sau (1864), giaùo xöù ñaõ coù linh muïc veà phuïc vuï baét ñaàu vôùi linh muïc Martinoâ Pontviane (coá Phong, 1864-1877) noái tieáp vôùi khoaûng 60 linh muïc ngoaïi quoác vaø Vieät Nam trong hôn nöûa theá kyû. Trong soá caùc vò linh muïc ngöôøi Phaùp laøm cha sôû Tam Toøa (1895-1896) noåi tieáng coù cha Leùopold Cadieøre (coá Caû) laø moät nhaø Vieät Nam hoïc löøng danh vôùi hôn 240 cuoán saùch, taäp baùo, tham luaän vieát veà lòch söû vaø vaên hoùa Vieät Nam; cha Henri de Pirey (coá Hueà 1918-1934) laø nhaø khaûo coå hoïc vaø bænh buùt cuûa taïp chí Bulletin des Amis du Vieux Hueù, ñaëc bieät cha Reneù Morineau (coá Trung) coù coâng xaây ngoâi nhaø thôø Tam Toøa vaøo naêm 1940 maø di tích thaùnh thieâng chuùng ta coøn thaáy hieän nay.
Ngoâi thaùnh ñöôøng naøy trong nhöõng bieán coá lòch söû ngaøy 9.3.1945 Nhaät ñaûo chính Phaùp ñaõ chöùng kieán vieäc giaùo daân Tam Toøa duõng caûm che chôû cho cha sôû Reneù Morineau baèng caùch voøng trong voøng ngoaøi chaän ñöôøng quaân Nhaät khoâng cho baét cha sôû cuûa mình. Moät thanh nieân löïc löôõng trong laøng ñi keøm vôùi moät toaùn thanh nieân gioûi voõ ngheä ñaõ coõng coá Trung ñi laùch qua cöûa cung thaùnh nhaø thôø xuoáng soâng Nhaät Leä leân thuyeàn cheøo leân Trung Quaùn.
Cuõng chính ngoâi thaùnh ñöôøng naøy ñaõ laø haàm truù aån vöõng chaéc cho ngöôøi giaùo höõu trong laøng khoûi caûnh teân bay ñaïn laïc khi quaân Phaùp trôû laïi Ñoàng Hôùi thaùng 3.1947 vaø bieát bao laàn oâm troïn hôn nghìn giaùo daân trong loøng mình khi Vieät Minh thænh thoaûng töø naêm 1947 ñeán 1954 rình moø veà baét coùc, khuûng boá giaùo daân, möu aùm saùt lyù tröôûng (vuï lyù tröôûng Nguyeãn Nhaïc) nhöng laàn naøo cuõng thaát baïi vì nhöõng hoài chuoâng treân noùc thaùnh ñöôøng lanh laûnh baùo ñoäng reàn vang ñeâm cuõng nhö ngaøy. Vieät Minh Coäng Saûn ñaõ hoaøn toaøn chòu thua tröôùc tinh thaàn choáng Coäng quyeát lieät cuûa giaùo daân Tam Toøa giai ñoaïn 1945-1954.
Trong voøng hôn nöûa theá kyû (1888-1954), giaùo xöù Tam Toøa lôùn maïnh trong ñöùc tin maëc duø chòu bieát bao gian khoå ñeå trôû thaønh moät giaùo haït goïi teân laø giaùo haït Tam Toøa hay giaùo haït Quaûng Bình cuøng chen vai thích caùnh vôùi 59 ñòa danh caùc giaùo xöù, giaùo hoï khaùc ôû phía nam tænh Quaûng Bình. Naêm 1954, vôùi hieäp ñònh Geneøve chia ñoâi ñaát nöôùc, giaùo xöù Tam Toøa laïi khôûi ñaàu moät cuoäc xuaát haønh (Exodus) môùi ñeå giöõ veïn ñöùc tin. Dó nhieân "ñöùc tin chæ coù theå tröôûng thaønh, khi trong moïi giai ñoaïn cuoäc soáng noù ñuû söùc chaáp nhaän vaø chòu ñöïng söùc maïnh cuõng nhö söï o eùp cuûa khoâng tin, cuoái cuøng vöôït thaéng chuùng, ñeå laïi böôùc ñi tieáp treân moät ñoaïn ñöôøng môùi." nhö lôøi Ñöùc Giaùo Hoaøng Bieån-Ñöùc XVI chæ daïy. Giaùo xöù Tam Toøa ñang noã löïc ñeå töï chöùng toû coù khaû naêng chòu ñöïng söùc maïnh cuøng söï o eùp cuûa baïo quyeàn vaø hy voïng seõ cuøng vôùi Giaùo Hoäi Vieät Nam ñi tieáp moät giai ñoaïn lòch söû môùi.
New Jersey August 08, 2009
Chuù Thích:
1.- Joseph Ratzinger, Bieån-ñöùc XVI, Thieân Chuùa vaø Traàn Theá, Tin vaø Soáng trong thôøi ñaïi ngaøy nay, Trao ñoåi vôùi Peter Seewald, baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Phaïm Hoàng-Lam, Phong Traøo Giaùo Daân Vieät Nam Haûi Ngoaïi xuaát baûn, 2008, trang 37.
2.- Doøng Teân laø teân goïi taét Doøng Ñöùc Chuùa Gieâsu do Ignace de Loyola laäp ôû Paris naêm 1534. Chuû tröông cuûa ñaáng saùng laäp Doøng laø muoán ñaåy lui caùc beø roái ñang phaù phaùch Giaùo Hoäi, vaø muoán loâi keùo ñöôïc nhieàu ngöôøi theo ñaïo thì phaûi coù moät neàn vaên hoùa cao. Ignace de Loyola hoïc ôû Taây ban Nha, ôû Ñaïi hoïc Ba Leâ, ñoã tieán só naêm 1534. Ngaøy 15.8.1534 Ignace cuøng 6 vò saùng laäp vieân khaùc daâng mình troïn ñôøi rao giaûng Phuùc AÂm. Doøng ñöôïc Giaùo hoäi coâng nhaän naêm 1540, baønh tröôùng vaø phaùt trieån khaép nôi.
Do hieäp öôùc kyù taïi Tordesillas, naêm 1494, caùc quoác gia ñöôïc chinh phuïc hay phaùt hieän ra veà phía ñoâng ñöôøng ranh giôùi seõ do vöông quoác Boà phuï traùch lo vieäc truyeàn giaùo, vaø phía taây ñöôøng ranh giôùi seõ do Taây Ban Nha phuï traùch. Thoûa hieäp naøy do söï chuû trì cuûa Toøa Thaùnh Vatican.
3.- Baø chuùa Cheøm: Theo Ordonez de Cevallos trong cuoán Tratado de las releciones trang 20B vaø trong cuoán Historia y Viaje del Mundo trang 143-56, thì Hoaøng Thaùi Haäu meï vua Leâ Theá Toâng, goác ngöôøi Chieâm Thaønh. Vua Leâ Thaùnh Toâng ñaõ chia ñaát hoï laøm ba quaän, cho daân di cö xuoáng truù nguï laøm aên. Naêm 1499 ñeå baûo veä cho noøi gioáng ñöôïc tinh tuyeàn, vua Leâ Hieán Toâng caám khoâng cho ngöôøi Vieät Nam ñöôïc keát hoân vôùi ngöôøi Chieâm Thaønh, nhöng khoâng ai chòu giöõ. Theo de Cevallos thì chính vua leâ Anh Toâng ñaõ cöôùi moät coâng chuùa ngöôøi Chieâm Thaønh. Ñeå coù theå raûnh tay choáng vôùi nhaø Maïc ôû phía Baéc, vua Leâ caàn phaûi baét tay hoøa haûo vôùi ngöôøi Chieâm Thaønh maïn nam. Baø sinh coâng chuùa Cheøm vaøo luùc ngöôøi anh, vua nöôùc Chieâm cheát khoâng coù con noái nghieäp, neân coâng chuùa ñöôïc höôûng töôùc ñoù, vì theá ngöôøi ta vaãn goïi baø laø baø chuùa Cheøm. Ngöôøi ta cuõng goïi baø chuùa Cheø ñeå ghi nhôù coâng ôn baø ñaõ khai thaùc vaø môû mang vieäc troàng cheø ôû vuøng Thanh Hoùa. Coøn teân Mai Hoa thì Hoa coù leõ laø teân baø, coøn Mai laø loái phieân aâm teân thaùnh maria cuûa baø cho ñeïp vôùi chöõ Hoa. Ordonez de Cevallos goïi baø laø Flora. (Nguyeãn Hoàng, Lòch söû truyeàn giaùo ôû Vieät Nam, Nxb. Hieän Taïi, Saøi Goøn, 1959, quyeån I, tr. 24).
4.-A.H. de Oliveira Marques, History of Portugal, ColumbiaUniversity Press, Volume I (from Lusitania to Empire), 1972, trang 335-336.
5.- Nguyeãn Hoàng, Lòch söû truyeàn giaùo ôû Vieät Nam, Nxb. Hieän Taïi, 1959, quyeån I, tr. 46.
6.- Phong Uyeân, Thöû tìm hieåu chính saùch truyeàn giaùo cuûa caùc giaùo só doøng Teân ôû Vieãn ñoâng trong boái caûnh lòch söû theá kyû thöù 16-17, Website Talawas, ngaøy 13.7.2006.
7.- Li Tana, Xöù Ñaøng Trong, Lòch söû Kinh teá - Xaõ hoäi Vieät Nam theá kyû 17 vaø 18, baûn dòch Nguyeãn Nghò, Nxb. Treû, 1999, tr. 107.
8.- Nguyeãn Phöông, Cha Ñaéc-loä vôùi söï thaønh laäp Giaùo-hoäi Coâng-giaùo Vieät-Nam, Taïp chí Ñaïi-Hoïc, soá 1, Thaùng 2-1961, trang 73.
9.- Dr L. Gaide, Quelques renseignements sur la famille du P. A. De Rhodes, Bulletin des Amis du Vieux Hueù, 1927, tr. 225-228.
10.- Nguyeãn Phöông, Baøi ñaõ daãn, trang 80.
11.- Phaïm Ñình Khieâm, Ngöôøi chöùng thöù nhaát, Lòch söû toân giaùo chính trò mieàn nam ñaàu theá kyû XVII, Tinh Vieät vaên ñoaøn xb. Saøi Goøn, 1959, tr. 71.
12.- Phaïm Ñình Khieâm Sñd, tr. 53 vaø 76.
13.- Phaïm Ñình Khieâm, Sñd, tr. 78.
14.- Traàn Troïng Kim, Vieät Nam Söû Löôïc, Nxb. Taân Vieät, baûn in laàn VII, 1964, tr. 520.
15.- Yoshiharu Tsuboi, Nöôùc Ñaïi Nam ñoái dieän vôùi Phaùp vaø Trung Hoa, (L'empire vietnamien face aø la France et aø la Chine 1847-1885), in laàn thöù ba coù söûa chöõa, Nxb. Treû, TP Hoà Chí Minh, 1999, tr. 274.
16.- Yoshiharu Tsuboi, Sñd, tr. 255.
17.- Yoshiharu Tsuboi, Sñd, tr. 256.
18.- Yoshiharu Tsuboi, Sñd, tr. 257.
19.- Tam Phaùp Toøa laø Ñaïi Lyù Thò, Toøa Ñoâ-Saùt, Toøa Boä Hình, nhöng cô quan naøy chæ coù ôû kinh ñoâ Hueá cuõng goïi Tam Toøa.
20.- Muoán roõ theâm goác tích nhaø Ngoâ ôû Tam Toøa, xin ñoïc theâm Nguyeãn Ñöùc Cung, Quaûng Bình chín traêm naêm nhìn laïi, 1075-1975, taäp I, Nxb. Nhaät-Leä, 2006, tr. 439.
21.- Löõ Giang, Nhöõng bí aån lòch söû ñaøng sau cuoäc chieán Vieät Nam, quyeån I, taùc giaû xuaát baûn, California, 1998, tr. 393; Nguyeãn Ñöùc Cung, Dieân-Loäc Quaän-Coâng Nguyeãn Thaân, Nxb. Nhaät-Leä, 2002, tr. 439.
22.- Bulletin Des Amis Du Vieux Hueù, thaùng 7-8 naêm 1941, tr. 297-298.
23.- Linh muïc Nguyeãn Vaên Ngoïc, Trang söû Giaùo xöù Tam Toøa, oâng Döông Vaên Khaâm ghi laïi, thuû baûn roneùo, tr. 23.
24.- Patrice Morlat, Les affaires politiques de l'Indochine (1895-1923), L'Harmattan, Paris, 1995, tr. 38.
25.- Ñaøo Trinh Nhaát, Phan Ñình Phuøng, Nxb. Taân Vieät, baûn in laàn tö, khoâng ñeà naêm in, baûn Vaên hoùa Thoâng tin (1998), tr. 65.
26.- Linh muïc Nguyeãn Vaên Ngoïc, tlñd, tr. 23-24; daãn theo Leâ Ngoïc Bích, Nhaân vaät giaùo phaän Hueá, taäp I, löu haønh noäi boä, baûn in roneùo, naêm 2000, trang 91.
27.-Traàn Vaên Giaøu, Söï phaùt trieån cuûa tö töôûng ôû Vieät Nam, taäp I, Heä yù thöùc phong kieán vaø söï thaát baïi cuûa noù tröôùc caùc nhieäm vuï lòch söû, Nxb. TPHCM, 1993. Daãn laïi theo Traàn Luïc, baøi cuûa Giaùo sö Leâ Höõu Muïc, Cuï Saùu ñoái dieän vôùi phong traøo Vaên Thaân, Canada, 1996, tr. 359.
28.-Nguyeãn Q. Thaéng, Traàn Vaên Hoäi vôùi Phong traøo Nghóa hoäi, Nxb. Thoâng Tin Vaên Hoùa, 2000, tr. 52.
29.-Nguyeãn Q. Thaéng. Sñd, tr. 52.
30.-Nguyeãn Q. Thaéng, Sñd, tr. 114.
31.- Phuù Thöôïng: moät laøng toaøn Coâng Giaùo thuoäc huyeän Hoøa Vang, Quaûng Nam.
32.- Traø Kieäu: laøng coâng giaùo ôû huyeän Duy Xuyeân. Quaûng Nam, töông truyeàn coù Ñöùc Meï hieän ra trong khi Vaên Thaân taán coâng giaùo xöù naøy.
33.- Nguyeãn Q. Thaéng, Sñd, tr. 78
34.- Huyønh Nhuaän, Nhaân kyû nieäm möôøi naêm toân vinh hieån thaùnh 117 Anh huøng Töû ñaïo Vieät nam (1988-1998), Noäi san Lieân Laïc soá 7, Hoäi AÙi höõu Cöïu chuûng sinh Laøng Song, Quy Nhôn, 1998, tr. 77.
35.- Chuù AÙn: Quan aùn saùt Nguyeãn Kham coù nhieäm vuï baûo veä daân laønh, nhöng oâng ta baát löïc. Giaû hieäu ñi ngaên quaân saùt taû oâng ñaõ ñeå cho giaùo daân Gia Höïu cheát thaûm, do ñoù daân chuùng khoâng toân troïng maø goïi laø chuù AÙn.
36.- Laõo Thöông: quan Thöông bieän Traàn Ñaêng Phong.
37.- Xaù sinh thuû nghóa: boû maïng soáng ñeå giöõ ñieàu nghóa.
38.- Tuaãn ñaïo vong thaân: lieàu mình cheát vì ñaïo. Ñaïi tieát: nghóa lôùn.
39.- Taøng ñaàu xuaát vyõ: daáu ñaàu loøi ñuoâi.
40.- Ñaây laø teân Vieät Nam cuûa 7 vò giaùo só ngoaïi quoác, ngöôøi Vieät thöôøng goïi laø Coá:
Coá Taân: Peøre Poirier ôû Baøu Goác;
Coá Chaâu: Peøre Garin ôû Phöôøng Chuoái;
Coá Hoaøng: Peøre Gueùgan ôû Phuù Hoøa;
Coá Minh: Peøre Dupont ôû Hoäi Ñöùc;
Coá Só: Peøre Maceù ôû Nöôùc Nhæ;
Coá Chung: Peøre Barrat ôû Thaùc Ñaù;
Coá Thaønh: Peøre Tribarne ôû Maèng Laêng.
41.- Teân cuûa 7 linh muïc Vieät Nam.
42.- Ong daäy muoân truøng: Loaïn laïc khaép nôi; töø ngöõ Haùn vaên: "ñaïo taëc phong khôûi".
43.- Roàng ngaâm moät moái: moät oâng vua naém quyeàn nhaát thoáng, daân trong nöôùc ñeàu tuaân theo meänh leänh (caùc chuù thích 35-43 cuûa Huyønh Nhuaän theo tö lieäu daãn treân).
44.- Hoà Ñöùc Haân, Löôïc Söû Giaùo Phaän Vinh, Nhoùm thaân höõu Ngheä Tónh Bình phaùt haønh, khoâng ghi naêm in, (Lôøi töïa Phan Vieát Phuøng), thaùng 7 1989, tr. 60.
Nguyeãn Ñöùc Cung