Hoài kyù: Nhöõng Caâu Chuyeän veà Moät Thôøi
Ñòa phaän Haø Noäi 1859
Hoài kyù: Nhöõng Caâu Chuyeän veà Moät Thôøi - Ñòa phaän Haø Noäi 1859
(Trích trong truyeän Coá Thaùnh Veâ-na)
Ñoaïn thöù möôøi moät, veà Coá Ven phaûi taàm naõ vaây baét trong nhaø doøng nöõ Buùt Ñoâng vaø ôû laøng aáy ba laàn. ôû mieàn röøng gaàn nuùi thì deã aån cuøng chaïy troán, coøn ôû ñoàng baèng thì khoù laém. Cho neân trong thôøi buoåi caám ñaïo, giaùo daân phaûi laøm vaùch keùp vaø ñaøo hang döôùi ñaát ñeå caùc Ñaáng ñöôïc aån nuùp luùc tuùng ngaët. Caùc thaøy keû giaûng giuùp Coá Ven ñaõ laøm moät caùi vaùch keùp trong nhaø muï Buùt Ñoâng, cuøng ñaøo boán caùi hang trong nhaø ngöôøi ta ôû ngoaøi laøng, ñeå phoøng khi quan quaân coù taàm naõ vaây boïc thì caùc Ñaáng ñöôïc aån trong aáy cho khoûi tay chuùng noù.
OÂng Xaõ Kyù laø ngöôøi laøng Buùt Ñoâng ñaõ keå kieåu caùch laøm hang döôùi ñaát maø raèng: "Thaày Löôïng vaø toâi ñaõ ñaøo moät caùi hang trong buoàng nhaø toâi, roäng non moät gian nhaø, cao vöøa baèng moät ngöôøi ñöùng, döôùi laùt gaïch, treân laùt vaùn. Ñoaïn ñoå moät thöôùc ñaát treân vaùn aáy. Laïi laáy tro, laáy ñuoác hô cho ñaát ra cuõ ñeå khoûi sinh nghi. Chuùng toâi ñaøo hang aáy ban ñeâm kín laém, chæ coù nhöõng ngöôøi nhaø bieát maø thoâi. Coøn trong laøng, chaúng ai bieát coù hang trong nhaø toâi soát". Chuùng toâi cuõng laäp baøn thôø cho caùc Ñaáng laøm leã ñöôïc. Laïi laøm taùm caùi hoác, cuøng ñaët taùm caùi oáng tre daøi thoø ra ngoaøi bôø ao cho noù thoâng khí, khoûi töùc vaø deã thôû. Laïi ôû ñaàu buoàng chuùng toâi laøm töôøng baèng moät caùi vaùch keùp.
Chaúng nhöõng nhaø oâng Xaõ Kyù, maø nhaø oâng Hoä, nhaø oâng Ñinh laø boá cuï Nghi, nhaø baø Tònh cuõng coù hang, cuõng coù vaùch keùp, luùc ñoäng caùc Ñaáng hoaëc chaïy xuoáng hang, hoaëc chaïy vaøo vaùch keùp maø aån.
Vaäy cuoái naêm Töï Ñöùc thaäp nhò nieân (1859) coù ñöùa coù ñaïo maät toá vôùi Cai Toång vaø Lyù Tröôûng: Coù hai, ba Coá aån trong nhaø Muï. Cho neân Cai Toång vaø Lyù Tröôûng ñe, ñoøi chuùng con 300 quan. Neáu chaúng noäp thì caùc oâng aáy seõ khaùm cuøng dôõ nhaø ñi. Chuùng toâi thöa raèng: "Chuùng toâi ngheøo chaúng laøm sao lieäu tieàn cho caùc thaày ñöôïc. Neáu caùc thaày chaúng thöông thì muoán laøm gì thì laøm!".
Duø maø chuùng con chöa bieát chaéc haøng Toång coù khaùm hay khoâng. Song baø Muï cuõng cho chò em coøn treû tuoåi ra ôû nhaø giaùo daân ngoaøi laøng, cuøng daïy chò em chuùng con doïn caùc ñoà leã saùch vôû ñem göûi giaáu ngoaøi giaùo daân.
Vaäy chieàu hoâm aáy boãng khoâng thaáy haøng Toång haøng Xaõ xoâng vaøo nhaø chuùng con. Baáy giôø Coá Ven vaø Ñöùc Cha Ñoâng ñang ôû treân nhaø nguyeän, thì laäp töùc chaïy vaøo vaùch keùp lieàn vôùi nhaø beáp. Thoaït khi môùi vaøo, thì chuùng noù baét troùi baø Muï vaø caùc chò em coøn ôû nhaø maø raèng: "Khoâng noäp tieàn thì seõ giaûi quan". Baáy giôø giaû vôø khoâng sôï laïi noùi cöùng raèng: "ôø, caùc oâng muoán giaûi cho ñeán tænh, thì chuùng toâi ñi. Chuùng toâi chæ muoán cheát vì ñaïo, ñeán ñaâu thì chuùng toâi cuõng khoâng quaù khoaù boû ñaïo ñaâu".
Khi khaùm nhaø nguyeän, thì noù xaâm neàn nhaø cho kyõ cho saâu maø baûo nhau raèng: "Vaøo nhaø naøy ñoä ba thöôùc thì coù hang". Con nghe vaäy bieát laø coù ngöôøi coù ñaïo trong hoï Buùt Ñoâng ñaõ traàn toá. Noù khaùm trong nhaø nguyeän kyõ vaø laâu giôø theá naøo thì chaúng thaáy gì, vì chuùng con ñaõ doïn caùc ñoà ñaïo ñi giaáu caû, maø neàn nhaø nguyeän khoâng coù hang naøo. Khi soaùt caû nhaø roài, thì noù xuoáng beáp aên thuoác, song khoâng xaâm töôøng vaùch. Chuùng noù chæ ngôø thuøng raùc coù cuûa giaáu ôû ñaáy, cho neân noù keùo raùc ra. Con thaáy noù laøm theá thì sôï laém, vì cöûa vaøo vaùch keùp thì ôû döôùi thuøng raùc. Con keâu van caàu xin Ñöùc Baø cho heát söùc, xin ñöøng ñeå cho noù keùo heát raùc, maø thaáy cöûa vaùch keùp thì Ñöùc Cha Ñoâng vaø Coá Ven seõ bò baét.
Vaäy con ñaùnh baïo maø ñeán beáp, con hoûi chuùng noù raèng: "Caùc anh tìm gì ñaáy?". Noù baûo: "ôû ñaáy coù voâ vaøn cuûa thì ta tìm". Con baûo: "Phaûi, choã aáy thaät nhieàu cuûa laém, caùc anh keùo heát raùc thì seõ ñöôïc". Noù thaáy con noùi nhaïo laøm vaäy thì thoâi, khoâng keùo nöõa. Con laïi hoûi: "Sao caùc anh khoâng keùo heát cho ñöôïc cuûa?". Noù baûo: "Nhieàu quaù, ta keùo thì nhoïc laém, thoâi khoâng keùo nöõa".
Vaäy laø Coá Ven vaø Ñöùc Cha Ñoâng khoâng phaûi baét, nhöng phaûi ôû trong vaùch caû ñeâm, maø choã aáy chaät choäi, toái taêm laém. Ñöùc Cha, Coá Ven vaø thaày Ñeä phaûi ñöùng moät beà, khoâng xoay mình ñöôïc thì meät laém!
Noù ñaõ troùi hai tay chuùng con giaät laïi sau löng, song chuùng con coøn ñi laïi ñöôïc trong nhaø. Chuùng noù khaùm soaùt xong thì keùo veà nhaø Lyù Tröôûng aên cheø uoáng röôïu vaø ñem chuùng con ra ñoù, doïa naït cho ñöôïc kieám tieàn, song noù thaáy khoâng ñöôïc thì cho veà. Chuùng con veà nhaø doøng môû cöûa vaùch cho Ñöùc Cha, Coá Ven vaø thaày Ñeä ra vaø chuùng con laøm côm cho caùc Ñaáng.
Khi Coá Ven aån ôû laøng Buùt Ñoâng trong nhaø boån ñaïo thì ñaõ phaûi vaây baét hai ba laàn. Chính Ngaøi keå laïi raèng: "Coù ñöùa noäi coâng ñi toá vôùi quan huyeän raèng: Coù tröôûng ñaïo Taây aån trong laøng Keû Buùt. Töùc thì quan huyeän sai Ñeà laïi, Thoâng laïi, Ñoäi leä, Lính leä vaø phu haøng Toång ñi vaây laøng. Chuùng noù ñeán baát öng khoâng ai bieát".
Vöøa taûng saùng thì chuùng noù vaây kín boán maët laøng, canh giöõ caùc ñöôøng loái vaø dòch loa raèng: "Noäi baát xuaát, ngoaïi baát nhaäp", ôû trong khoâng ñöôïc ra, ôû ngoaøi khoâng ñöôïc vaøo. Roài chuùng noù ñi khaùm caùc xoùm caùc nhaø coù ñaïo, chuùng noù khaùm soaùt raát kyõ caû ngaøy, chuùng phaù caùc töôøng vaùch nhaø ngöôøi ta maø chaúng baét ñöôïc maãu aûnh, traøng haït, saùch ñaïo naøo hay laø ñoà gì quoác caám soát. Noù ñaõ phaù ñeán gaàn vaùch keùp toâi vaø Ñöùc Cha ñang aån, chæ coøn ñoä 4, 5 thöôùc nöõa maø thoâi. Chuùng toâi nghó, chaéc noù seõ baét ñöôïc. Nhöng maø noù ñaõ phaù nhieàu töôøng vaùch maø uoång coâng chaúng baét ñöôïc ai soát thì ñeán ñaây, noù chaùn noù nhoïc roài, noù khoâng phaù ñeán vaùch chuùng toâi ñang aån. AÂu laø Ñöùc Chuùa Trôøi chöa cho noù baét, thì noù khoâng baét ñöôïc.
Moät laàn khaùc, quan sai ngöôøi nhaø cuøng laáy phu haøng Toång ñeán khaùm laøng Buùt Ñoâng, chuùng noù phaù phaùch cöôùp boùc cuûa caûi giaùo daân nhö ñaõ quen. Khoâng baét ñöôïc ñoà gì quoác caám, nhöng moät vaøi ngöôøi giaùo daân noùi naêng baát caån, thì noù baét ñöôïc caùi hang ñaøo döôùi ñaát trong nhaø ngöôøi ta. Hang aáy boû khoâng chaúng coù gì, song chuùng noù veà trình quan, noù ñaõ baét ñöôïc caùi hang, vaø chaéc chaén trong laøng Buùt Ñoâng coù Taây döông ñaïo tröôûng aån trong aáy. Noù xin quan khaùm kyõ laàn nöõa, quan öng cho.
Caùch ba ngaøy, quan ñem lính, ñem phu haøng Toång caàm mai, cuoác ñeå cho ñöôïc xaâm cuøng ñaøo neàn nhaø ngöôøi ta. May thay, coù oâng Cai Toång Taùn laø ngöôøi laøng Phuùc Chaâu, cuõng ñem phu vaø ñaày tôù mình ñi hoä quan huyeän nöõa. OÂng Cai Taùn naøy voán coù loøng beânh ñaïo, cuøng chöùa caùc Ñaáng ôû laøng mình. Khi oâng aáy ñeán laøng Buùt Ñoâng, thì nhaø oâng Hoä laø nhaø coù hang, Coá Nhaân vaø toâi ñang aån. OÂng Hoä ñeán thuù vôùi Cai Taùn raèng: "Thaät coù Taây ôû hang nhaø toâi". Cai Taùn nghe vaäy thì ñeán ngoài giöõa nhaø oâng Hoä. Khi quaân cuøng ñaày tôù quan huyeän ñeán soaùt, thì oâng aáy baûo: "Haõy ñi soaùt nhaø khaùc, nhaø naøy ta ñaõ soaùt kyõ roài". Cho neân chuùng noù ñi khaùm nhaø khaùc vaø khoâng baét ñöôïc ai caû. Ñeán toái ngaøy hoâm aáy, khi quan ñaõ veà, oâng Cai Taùn thaáy toâi cuøng Coá Nhaân cuøng Ñöùc Cha Ñoâng ôû laøng Buùt Ñoâng raát cheo leo, thì môøi veà laøng Phuùc Chaâu laø chính laøng oâng aáy, cuøng laø laøng ngoaïi ñaïo caû, khoâng coù moät ngöôøi coù ñaïo naøo.
Coá Ven coù loøng thöông laøng Buùt Ñoâng caùch rieâng, vaø khen laøng aáy coù nhaân ñöùc tin vöõng vaøng, loøng ñaïo chaéc chaén, coù pheùp taéc, thuaàn phong myõ tuïc, daân laøng thöôïng hoaø haï muïc ñoàng loøng vôùi nhau, khoâng coù beø ñaûng, coù coâng chöùa caùc Ñaáng, vaø lieàu mình phaûi chòu nhieàu söï khoán khoù vì caùc Ñaáng trong thôøi buoåi caám ñaïo.
Vaû laïi, coù nhieàu hoï ñaïo veà tænh Haø Noäi nhö: Buùt Sôn, Buùt Ñoâng, Keû Voài, Keû Tröø vaø nhieàu hoï khaùc ñaõ chöùa, ñaõ giaáu gieám, giuùp ñôõ caùc Ñaáng cho heát loøng heát söùc. Vì chöng, khi caùc quan veà Nam Ñònh phaù Vónh Trò vaø baét ñaïo ngaët quaù, caùc Ñaáng khoâng theå ôû ñaát Nam Ñònh, thì chaïy leân Haø Noäi, cuøng aån mình khi ôû hoï noï luùc ôû hoï kia, maø boån ñaïo heát loøng che chôû caùc Ñaáng. Chaúng vaäy aâu laø caùc Ñaáng ñaõ phaûi cheát heát trong kyø caám ñaïo aáy.
Boån ñaïo Haø Noäi toát vaäy, cuõng coù ngöôøi noùi: "Boån ñaïo tænh Haø Noäi chaúng coù maáy ngöôøi chòu Töû Vì Ñaïo!". Söï aáy khoâng phaûi taïi boån ñaïo Haø Noäi, maø nhôø caùc quan Haø Noäi coù loøng thöông daân, khoâng baét ñaïo ngaët quaù. Giaû nhö caùc quan Haø Noäi coù döõ tôïn ñoäc aùc vaø baét ñaïo ngaët nhö caùc quan Nam Ñònh, aét laø tænh Haø Noäi ñaõ ñöôïc nhieàu Ñaáng Töû Vì Ñaïo. Vì loøng ñaïo giaùo daân Haø Noäi chaúng coù keùm loøng ñaïo daân Nam Ñònh ñaâu. Coá Ven noùi raèng: "Quan huyeän Nam Xöông baáy giôø gheùt ñaïo laém, laïi gheùt laøng Buùt Ñoâng caùch rieâng, vì nghi cho laøng aáy chöùa caùc Ñaáng, cho neân khi thì chính oâng aáy ñeán, khi thì sai ñoäi leä vaø lính ñeán khaùm soaùt laøng aáy luoân maõi, maø bôûi khoâng baét ñöôïc coá cuï naøo thì caøng giaän gheùt, caøng töùc mình hôn nöõa".
Coù moät laàn oâng aáy ñeán ñình laøng, ñoøi ñaøn anh ra ñình laøng cho ñöôïc baét xuaát giaùo. Baáy giôø Ñöùc Cha Ñoâng, Coá Nhaân vaø toâi ñang aån trong laøng, nghe vaäy thì ñe caùc ñaøn anh raèng: "Neáu anh em quaù khoaù, thì ta seõ ra maét". Caùc ñaøn anh nghe chuùng toâi noùi vaäy, thì baøn vôùi nhau moät luùc, roài nam phuï l#o aáu, ñaøn oâng ñaøn baø giaø treû lôùn beù keùo nhau ra ñình laøng cöông quyeát vôùi quan, khoâng xuaát giaùo. Quan giaän heát söùc, ñaùnh naêm, ba ngöôøi, song khoâng baét khoâng giam ai, vì maáy ngaøy tröôùc, quan aáy ñaõ troùt baåm vôùi quan tænh raèng: "Giatoâ taû ñaïo moïi ngöôøi trong tænh toâi ñaõ phuïng meänh Hoaøng Ñeá maø xuaát giaùo caû. Caû moät laøng, ñaøn oâng, ñaøn baø, giaø treû ñeàu xuaát ñaïo ra tröôùc maët quan, cuøng baát khaúng quaù khoaù laø göông hoïa hieám toát laønh nhaát trong ñôøi ngöôøi ta. aáy vaäy laøng Buùt Ñoâng vaø caùc nôi khaùc phaûi nhôù, phaûi noi göông oâng cha mình ñaõ laøm xöa, ñeå maø giuïc loøng meán cuøng giöõ ñaïo thaùnh Ñöùc Chuùa Trôøi cho loïn".
Quan huyeän thaáy mình khoâng theå baét ñöôïc ngöôøi ta quaù khoaù, thì caêm giaän laém, cho neân ñoàng tình vôùi keû ngoaïi trong haøng xaõ maø laäp möu laøm haïi keû coù ñaïo theá naøy: "Thænh thoaûng, caùch naêm, saùu ngaøy, oâng aáy söùc tôø cho Lyù Tröôûng raèng: Ngaøy aáy ngaøy noï quan seõ ñeán laøng Buùt Ñoâng, maø Lyù Tröôûng phaûi baét keû coù ñaïo ñem ra Ñình ñeå cho quan baét noù quaù khoaù". Ñeán ngaøy quan ñaõ heïn, saùng sôùm, ñaàu canh naêm, keû ngoaïi ñaõ vaây caùc xoùm coù ñaïo, canh giöõ caùc ñöôøng loái keûo keû coù ñaïo troán. Ñoaïn xoâng vaøo nhaø laáy ñoà vaät cuûa caûi, hieáp troùc ñaøn baø, baét troùi ñaøn oâng ñöa ra Ñình vaø canh giöõ ôû ñaáy cho ñeán chieàu hoâm, chaúng thaáy quan ñeán thì noù tha veà, nhöng maø phaûi maát tieàn quan vaø keû ngoaïi ñaïo laøm theå aáy nhieàu laàn.
Nhöõng keû coù ñaïo sôï phaûi quaù khoaù, cho neân khi naøo ñöôïc tin: "Ngaøy mai quan seõ ñeán laøng, thì toái hoâm nay boû nhaø maø troán". Keû thì ñi laøng khaùc, ngöôøi thì ra ngoài ngoaøi ñoàng chòu söông, chòu möa, chòu reùt, chòu ñoùi caû ñeâm cho ñeán tröa mai.
+ GM. Phaoloâ Leâ Ñaéc Troïng