Baøi thuyeát trình cuûa Lm Nguyeãn Thaùi Hôïp
taïi Hoäi thaûo quoác teá veà Coâng baèng xaõ hoäi,
Traùch nhieäm Xaõ hoäi vaø Lieân Ñôùi Xaõ hoäi
Prepared for Internet by Radio Veritas Asia, Philippines
Baøi thuyeát trình cuûa Linh muïc Nguyeãn Thaùi Hôïp veà "Lieân ñôùi theo quan ñieåm Toân giaùo'' taïi Hoäi thaûo quoác teá "Coâng baèng xaõ hoäi, Traùch nhieäm Xaõ hoäi vaø Lieân Ñôùi Xaõ hoäi" do toå chöùc Misereor cuûa Giaùo Hoäi Coâng giaùo Ñöùc cuøng vôùi Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Vieät Nam (Vieän Trieát Hoïc) ñoàng toå chöùc, dieãn ra taïi Haø Noäi, trong hai ngaøy 15 vaø 16 thaùng 10 naêm 2007.
Lieân ñôùi theo quan ñieåm Coâng giaùo
Nghóa ñoàng baøo vaø tình huynh ñeä phoå quaùt laø moät trong nhöõng yù töôûng ñaõ gaây taùc ñoäng saâu ñaäm treân neáp nghó vaø neáp soáng cuûa con ngöôøi. Trong vaên chöông bình daân cuûa Vieät Nam cuõng ñaày daãy nhöõng caâu ca dao tuïc ngöõ noùi veà tình lieân ñôùi. Chính tình lieân ñôùi naøy ñaõ giuùp daân toäc ta khoâng nhöõng ñoái phoù thaønh coâng vôùi thieân tai luït loäi, maø coøn ñaùnh thaéng taát caû caùc cuoäc ngoaïi xaâm.
Caùc toân giaùo luoân rao truyeàn loøng traéc aån, baùc aùi, töø bi, nhaân haäu... ñoái vôùi moïi ngöôøi, ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng ngöôøi baát haïnh, ngheøo khoå, bò boû rôi vaø bò boùc loät.
Trong baøi tham luaän naøy, toâi xin trình baøy ñeà taøi: Lieân ñôùi theo quan ñieåm Coâng giaùo. Ñöùc Giaùo chuû Gioan Phaoloâ II goïi lieân ñôùi laø moät "nhaân ñöùc Kitoâ giaùo". Trong moät möùc ñoä naøo ñoù, chuùng ta coù theå coi "lieân ñôùi" nhö moät hình thöùc hieän ñaïi hoaù cuûa baùc aùi Kitoâ giaùo hay traàn tuïc hoaù tình yeâu thöông phoå quaùt (1).
1- Quan nieäm lieân ñôùi
Lieân ñôùi (solidariteù, solidarity, solidariedad) xaây döïng treân caên baûn trieát lyù quan nieäm con ngöôøi nhö moät höõu theå xaõ hoäi, moät thaønh phaàn cuûa nhaân loaïi vaø nhaát laø moät nhaân vò. Vaän meänh cuûa moãi ngöôøi ñöôïc noái keát vaø gaén chaët vôùi vaän meänh cuûa bao nhieâu ngöôøi khaùc. Töông quan vaø lieân ñôùi, vì vaäy, laø chieàu kích saâu thaúm cuûa con ngöôøi soáng vôùi nhau trong xaõ hoäi.
ÔÛ ñaây, tình lieân ñôùi bao haøm yù töôûng hieäp nhaát, chia seû caûnh ngoä, caûm thöông nhöõng phaän ñôøi haåm hiu vaø töï caûm thaáy moät thöù traùch nhieäm naøo ñoù tröôùc nhöõng noãi baát haïnh xaûy ñeán cho ñoàng loaïi. Vì vaäy, coá gaéng tieáp tay giaûi quyeát vaán ñeà, baèng nhöõng coâng taùc xaõ hoäi, töông thaân töông aùi hay ñaáu tranh nhaèm thöïc hieän coâng baèng xaõ hoäi vaø caûi toá cô caáu baát coâng.
Chuùng ta gaëp thaáy nguoàn goác cuûa yù nieäm lieân ñôùi nôi nhieàu toân giaùo vaø vaên hoùa... Tuy nhieân, quan nieäm lieân ñôùi ñöôïc söû duïng trong trieát lyù xaõ hoäi hieän ñaïi chæ khai sinh vaøo giai ñoaïn caùch maïng Phaùp 1789 vaø phoå bieán roäng raõi ôû thôøi haäu caùch maïng ñeå ñeà cao söï nhaïy caûm ñoái vôùi coâng baèng xaõ hoäi vaø yù thöùc tình huynh ñeä, nghóa ñoàng baøo giöõa ngöôøi daân trong cuøng moät nöôùc hay giöõa caùc thaønh vieân cuûa cuøng moät toå chöùc, nghieäp ñoaøn, giai caáp...
Haïn töø "lieân ñôùi" tröôùc tieân ñöôïc söû duïng trong laõnh vöïc phaùp lyù ñeå dieãn taû söï raøng buoäc phaùp lyù chaët cheõ giöõa chuû nôï vaø con nôï. Traùch nhieäm naøy coù theå ñöôïc thay theá bôûi moät ngöôøi khaùc, neáu chính ñöông söï khoâng coù khaû naêng ñeå chu toaøn lôøi cam keát cuûa mình. Khi quan nieäm naøy ñöôïc aùp duïng sang laõnh vöïc nhaân hoïc vaø xaõ hoäi hoïc thì caøng laøm roõ neùt hôn yù nghóa nhaân baûn cuûa "sôïi daây lieân ñôùi": khoâng coøn laø moät thöù vò tha chuû nghóa hay thaùi ñoä quaûng ñaïi trong töông quan ñoái vôùi ngöôøi khaùc, maø tröôùc heát laø moät traùch nhieäm mang daùng daáp boån phaän ñoái vôùi tha nhaân. Chính baûn tính con ngöôøi vaø yù thöùc ñoàng baøo, cuøng moät gioáng noøi hay cuøng ñoàng haønh treân con thuyeàn nhaân loaïi, ñoøi hoûi chuùng ta phaûi coù taâm tình, haønh vi, traùch nhieäm lieân ñôùi vôùi nhau.
Trong laõnh vöïc ñaïo ñöùc xaõ hoäi, haïn töø lieân ñôùi ñaõ vöôït qua haøng raøo phaùp lyù ñeå ñi vaøo moâi tröôøng roäng lôùn cuûa thöïc taïi nhaân loaïi. Noù trôû thaønh moät "haïn töø bieåu töôïng" , moät thöù "chìa khoaù", moät "dieãn ngöõ ñaày aán töôïng" ñeå dieãn taû moái daây lieân keát chaët cheõ vaø linh thieâng cuûa thöïc taïi nhaân loaïi: Xeùt nhö laø con ngöôøi, chuùng ta keát thaønh moät khoái, moät thöïc taïi beàn vöõng vaø moät gia ñình nhaân loaïi. Chuùng ta coù traùch nhieäm vôùi nhau vaø ñoøi hoûi öùng xöû vôùi nhau theo quy luaät lieân ñôùi: yù thöùc, caûm nhaän vaø chaáp nhaän ñieàu kieän nhaân loaïi nhö moät thaân phaän chung, trong ñoù moïi ngöôøi lieân ñôùi vaø ñoàng haønh vôùi nhau (2).
Quan nieäm lieân ñôùi daãn chuùng ta ñeán vaán ñeà trung taâm cuûa ñaïo ñöùc hoïc hieän ñaïi: Ñaëc bieät ñeà cao moái töông quan giöõa chuû theå vaø tha tính. Trieát gia Emmanuel Levinas vaø Paul Ricoeur laø hai ngöôøi tranh ñaáu khoâng meät moûi cho chieàu kích lieân ñôùi naøy. E. Levinas ñeà nghò laøm trieát hoïc theo höôùng khaùc: Thay vì kheùp kín trong "töï thaân" ñeå roài rôi vaøo caù nhaân chuû nghóa, caàn môû roäng caùnh cöûa cho tha nhaân. Thay vì höõu theå hoïc veà "höõu theå thuaàn tuùy" theo loái nhìn cuûa Heidergger, neân thay theá baèng moái töông quan sinh ñoäng môùi, trong ñoù khoâng giaûn löôïc taát caû vaøo töông quan giöõa chuû theå vôùi ñoái töôïng, maø nhaèm höôùng tôùi moät loái tieáp caän khaùc vaø moät töông quan môùi vôùi tha nhaân (3).
Döôùi nhaõn quan cuûa Levinas, "tha tính" chính laø moät caùch theá khaùc ñeå hieän höõu, cho pheùp con ngöôøi thöïc hieän chính mình moät caùch phong phuù vaø toát hôn. Noùi caùch khaùc, ñeå ñaït tôùi vieäc thöïc hieän "töï thaân" ñích thöïc thì caàn ñeán vieäc thöïc hieän "töï tha". Levinas thuù nhaän: "Töông quan vôùi Tha nhaân baét buoäc toâi phaûi ñaët laïi vaán ñeà veà chính mình. Noù loät traàn chính baûn thaân toâi vaø khoâng ngöøng loät traàn toâi, giuùp toâi luoân khaùm phaù trong mình nhöõng nguoàn naêng löïc môùi" (4).
"Tha tính" cuûa Levinas laø moät "caùi toâi khaùc". Noù vöôït ra ngoaøi chieàu kích thuaàn tuyù höõu theå, ñoaïn tuyeät vôùi tính töï tuùc vaø töï laäp cuûa moät lyù trí xaây döïng treân caùi toâi tuyeät ñoái, coâ ñôn vaø kheùp kín ñeå ñaët mình trong chieàu kích töông quan cuûa vieãn töôïng ñaïo ñöùc lieân ñôùi.
Beùn reã nôi trieát lyù xaõ hoäi, lieân ñôùi luoân giaû thieát coâng lyù, nhöng ñi xa hôn coâng lyù hay coâng baèng xaõ hoäi. Moät maët, nhö Victoria Camps ñaõ ghi nhaän, "loøng chung thuyû ñoái vôùi baïn beø, loøng caûm thöông ñoái vôùi moät ngöôøi bò ngöôïc ñaõi, vieäc hoã trôï ngöôøi bò baùch haïi, haønh ñoäng daán thaân vaøo nhöõng chuyeän coi nhö thaát baïi hoaëc khoâng ñöôïc ñaïi chuùng aùi moä, khoâng theå taïo thaønh moät boån phaän ñích thöïc cuûa coâng baèng, nhöng chaéc chaén laø boån phaän cuûa lieân ñôùi" (5).
Maët khaùc, vôùi cuoäc caùch maïng kyõ thuaät vaø toaøn caàu hoaù hieän nay, söï phaùt trieån cuûa caùc nöôùc giaøu leä thuoäc nhieàu ôû khaû naêng saùng taïo vaø söï bieán ñoåi kyõ thuaät noäi taïi hôn laø haønh ñoäng traán loät caùc nöôùc ngheøo. Chính vì theá, khoâng theå deã daøng ñoàng hoaù nhöõng ngöôøi bò loaïi tröø trong neàn kinh teá tri thöùc vôùi nhöõng ngöôøi bò boùc loät, hieåu theo quan nieäm coå ñieån. Lyù do giaûn dò laø trong heä thoáng kinh teá hieän nay, ñaëc bieät laø neàn kinh teá tri thöùc, nhöõng ngöôøi ngheøo khoâng haún laø nhöõng ngöôøi bò boùc loät, maø ñuùng hôn laø nhöõng ngöôøi bò loaïi tröø. Bôûi vì hoï chæ laø nhöõng lao ñoäng phoå thoâng hay bò thaát nghieäp, neân ñaõ trôû thaønh nhöõng caùnh tay thöøa thaõi trong moät neàn kinh teá ngaøy caøng chuyeân nghieäp vaø caàn nhieàu chaát xaùm. Do ñoù, khoâng deã daøng döïa treân coâng baèng xaõ hoäi ñeå ñoøi hoûi quyeàn lôïi cho hoï, nhöng luoân luoân vaãn coù theå neâu leân nhöõng yeâu saùch ñaïo ñöùc töø vieãn töôïng lieân ñôùi vôùi nhöõng ngöôøi ít may maén, bò thieät thoøi hay baát cöù vì lyù do baát haïnh naøo khaùc.
2- Quan ñieåm cuûa Giaùo huaán xaõ hoäi
Ñoái vôùi giaùo huaán xaõ hoäi cuûa Coâng giaùo, nguyeân taéc lieân ñôùi cuøng vôùi nguyeân taéc coâng thieän coâng ích, vaän meänh phoå quaùt cuûa taøi saûn vaø öu tieân choïn löïa ngöôøi ngheøo ñònh höôùng moái töông quan giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi, cuõng nhö giöõa caùc xaõ hoäi vôùi nhau.
Theå theo nguyeân taéc nhaäp theå cuûa Ñöùc Kitoâ, Coâng ñoàng Vatican II long troïng cam keát moái lieân ñôùi cuûa Giaùo hoäi vôùi con ngöôøi vaø theá giôùi hoâm nay: "Noãi vui möøng vaø nieàm hy voïng, nhöõng buoàn khoå vaø aâu lo cuûa con ngöôøi hoâm nay, nhaát laø cuûa nhöõng ngöôøi ngheøo vaø cuûa nhöõng ai ñau khoå, cuõng laø vui möøng vaø hy voïng, buoàn khoå vaø aâu lo cuûa caùc moân ñeä Ñöùc Kitoâ. Khoâng coù gì ñích thöïc nhaân loaïi maø laïi khoâng coù aâm vang nôi coõi loøng ngöôøi moân ñeä Ñöùc Kitoâ" (6).
Coâng ñoàng ñaët nguyeân taéc lieân ñôùi treân caên baûn thaàn hoïc veà taïo döïng: "Thieân Chuùa ñaõ muoán raèng taát caû moïi ngöôøi laøm thaønh moät gia ñình vaø ñoái xöû vôùi nhau baèng tình huynh ñeä. Thaät theá, moïi ngöôøi ñöôïc döïng neân gioáng hình aûnh Thieân Chuùa, Ñaáng ñaõ "taïo thaønh hoï töø moät ngöôøi duy nhaát vaø cho hoï ôû treân khaép maët ñaát" (Cv 17,26) vaø hoï cuõng ñöôïc goïi tôùi cuøng moät cöùu caùnh duy nhaát laø chính Thieân Chuùa" (7).
Nhaân danh tình huynh ñeä ñaïi ñoàng naøy, Coâng ñoàng keâu goïi moïi ngöôøi quaûng ñaïi chieán thaéng caù nhaân chuû nghóa vaø vuï lôïi chuû nghóa ñeå möu caàu coâng thieän coâng ích, ñaëc bieät caàn nghó ñeán nhu caàu cuûa nhöõng ngöôøi ngheøo. Hieán cheá "Hoäi Thaùnh trong theá giôùi hoâm nay" quaû quyeát: "Moãi ngöôøi phaûi nhìn nhaän vaø toân troïng lieân ñôùi xaõ hoäi nhö moät trong nhöõng nghóa vuï chính yeáu cuûa con ngöôøi thôøi nay. Bôûi vì theá giôùi caøng hôïp nhaát thì hieån nhieân nhöõng boån phaän cuûa con ngöôøi caøng vöôït leân treân nhöõng nhoùm rieâng reõ vaø daàn daàn seõ lan roäng tôùi toaøn theá giôùi" (8).
Ñöùc Giaùo chuû Phaoloâ VI cuõng öôùc mong moät traät töï môùi vaø moät theá giôùi phaùt trieån, an bình, haïnh phuùc hôn. Nhöng ñeå cho öôùc mô ñoù thaønh hieän thöïc thì lieân ñôùi phaûi laø moät boån phaän vaø hôn nöõa moät boån phaän khaån thieát ñoái vôùi moïi ngöôøi. Ngaøi vieát: "Söï soáng cuûa bao treû em voâ toäi vaø hy voïng cuûa bieát bao gia ñình ngheøo khoå mong muoán coù ñöôïc nhöõng ñieàu kieän soáng xöùng ñaùng vôùi con ngöôøi, ñang bò ñe doaï. Hoaø bình cuûa theá giôùi vaø töông lai cuûa neàn vaên minh ñang laâm nguy. Taát caû moïi ngöôøi vaø moïi daân toäc phaûi ñaûm nhaän traùch nhieäm cuûa mình" (9).
Thoâng ñieäp nhìn roõ tính chaát "löôõng dieän" nôi taêng tröôûng kinh teá: "Ñoái vôùi moät daân toäc cuõng nhö ñoái vôùi moät caù nhaân, coù nhieàu cuûa caûi hôn khoâng phaûi laø muïc ñích sau cuøng. Taát caû caùc taêng tröôûng ñeàu coù hai maët: Noù caàn thieát ñeå con ngöôøi ñöôïc neân ngöôøi hôn, nhöng moät khi noù trôû neân giaù trò toái thöôïng thì noù seõ giam haõm con ngöôøi, khoâng cho pheùp hoï nhìn xa hôn. Luùc ñoù, loøng ngöôøi trôû neân chai ñaù vaø tinh thaàn kheùp kín laïi, con ngöôøi khoâng coøn ñeán vôùi nhau vì tình nghóa, maø chæ vì lôïi loäc. Lôïi ích deã laøm cho con ngöôøi choáng ñoái vaø chia reõ nhau. Vì theá, neáu chæ tìm kieám cuûa caûi maø thoâi thì khoâng nhöõng caûn trôû söï phaùt trieån cuûa con ngöôøi, maø coøn choáng laïi söï cao caû ñích thöïc" (10).
Ñöùc Phaoloâ VI xaùc quyeát raèng taêng tröôûng kinh teá vaø tieán boä kyõ thuaät khoâng ñuû ñeå traùi ñaát naøy trôû neân nhaân ñaïo vaø deã soáng hôn. Muoán ñaït tôùi phaùt trieån ñích thöïc thì phaùt trieån kinh teá phaûi ñoàng haønh vôùi phaùt trieån xaõ hoäi. Nhìn töø quan ñieåm Kitoâ giaùo, "khoâng theå chæ giaûn löôïc phaùt trieån vaøo taêng tröôûng kinh teá. Bôûi vì phaùt trieån ñích thöïc phaûi toaøn dieän, nghóa laø thaêng tieán con ngöôøi toaøn dieän vaø taát caû moïi ngöôøi. Moät chuyeân vieân loãi laïc ñaõ noùi raát ñuùng veà ñieàu ñoù: "Chuùng toâi khoâng chaáp nhaän taùch rôøi kinh teá khoûi vaán ñeà cuûa con ngöôøi, phaùt trieån khoûi nhöõng neàn vaên minh lieân heä. Ñoái vôùi chuùng toâi, ñieàu quan troïng laø con ngöôøi, moãi ngöôøi, moãi nhoùm ngöôøi, cho ñeán toaøn theå nhaân loaïi" (11).
Thoâng ñieäp "Phaùt trieån caùc daân toäc" muoán giôùi thieäu vôùi nhaân loaïi moät moâ hình phaùt trieån töông xöùng vôùi con ngöôøi hôn. Theo thoâng ñieäp, "ñaây laø moät tieán trình ñi töø nhöõng ñieàu kieän ít nhaân baûn hôn ñeán nhöõng ñieàu kieän nhaân baûn hôn, cho moãi ngöôøi vaø cho moïi ngöôøi (...). Nhaân baûn hôn coù nghóa laø tieán töø caûnh laàm than ñeán tình traïng sôû höõu nhöõng gì caàn thieát, loaïi tröø caùc teä ñoan xaõ hoäi, môû mang kieán thöùc, haáp thuï vaên hoùa. Nhaân baûn hôn cuõng coù nghóa laø toân troïng nhaân phaåm cuûa tha nhaân, höôùng tôùi tinh thaàn khoù ngheøo, möu caàu coâng ích, öôùc muoán hoøa bình. Nhaân baûn hôn coøn coù nghóa laø nhìn nhaän nhöõng giaù trò toái cao vaø nhìn nhaän Thieân Chuùa laø caên nguyeân vaø cuøng ñích cuûa moïi giaù trò" (12).
Ñöùc Phaoloâ VI coi vieäc phaùt trieån moïi chieàu kích cuûa con ngöôøi vaø phaùt trieån moïi ngöôøi chính laø haønh trình thöïc hieän neàn nhaân baûn lieân ñôùi. Ñaây laø moät thöù nhaân baûn roäng môû, giuùp con ngöôøi vöôït khoûi chính mình, ñeå chaáp caùnh bay cao hôn nöõa, bôûi vì nhö Pascal ñaõ noùi moät caùch chí lyù: "con ngöôøi vöôït treân con ngöôøi moät caùch voâ cuøng taän" (13).
Nhaân dòp kyû nieäm 20 naêm ban haønh thoâng ñieäp "Phaùt trieån caùc daân toäc" (1967), ñöùc Gioan Phaoloâ II ñaõ daønh caû moät thoâng ñieäp cho vaán ñeà soâi boûng naøy. Lieân ñôùi ñaõ ñöôïc thoâng ñieäp "Quan taâm tôùi vaán ñeà xaõ hoäi" (1987) ñònh nghóa nhö sau: "Lieân ñôùi khoâng phaûi laø moät thöù caûm thöông mô hoà hay xuùc ñoäng hôøi hôït tröôùc nhöõng khoå ñau cuûa bao nhieâu ngöôøi xa gaàn. Ngöôïc laïi, ñoù laø quyeát taâm chaéc chaén vaø beàn vöõng daán thaân cho coâng ích, nghóa laø cho lôïi ích cuûa moïi ngöôøi vaø cuûa töøng ngöôøi, bôûi vì taát caû chuùng ta ñeàu coù traùch nhieäm veà moïi ngöôøi. Moät quyeát taâm nhö vaäy döïa treân xaùc tín vöõng chaéc raèng vieäc phaùt trieån toaøn dieän ñang bò caûn trôû bôûi loøng ham muoán lôïi nhuaän vaø khaùt khao quyeàn löïc. Chæ coù theå chieán thaéng nhöõng thaùi ñoä vaø nhöõng "cô caáu toäi loãi" aáy - dó nhieân laø vôùi ôn Chuùa - nhôø moät thaùi ñoä hoaøn toaøn ñoái nghòch: daán thaân phuïc vuï lôïi ích cuûa tha nhaân, saün saøng cheát, theo tinh thaàn Tin Möøng, cho ngöôøi khaùc thay vì boùc loät hoï vaø "phuïc vuï" thay vì ñaøn aùp hoï ñeå möu caàu tö lôïi" (14).
Döôùi nhaõn quan cuûa Gioan Phaoloâ II, lieân ñôùi khoâng nhöõng caàn thieát cho coâng cuoäc phaùt trieån con ngöôøi toaøn dieän, maø hôn nöõa phaûi laø moät "thaùi ñoä luaân lyù" vaø "moät nhaân ñöùc Kitoâ giaùo" (15). Sau khi ñeà caäp ñeán ñieåm töông ñoàng giöõa baùc aùi vaø lieân ñôùi, ngaøi vieát nhöõng doøng saâu saéc vaø thaâm thuyù veà lieân ñôùi. Vì tính chaát ñoäc ñaùo cuûa baûn vaên, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp trích daãn hai ñoaïn chính sau ñaây:
"Döôùi aùnh saùng ñöùc tin, lieân ñôùi tieán tôùi vieäc vöôït qua chính mình, ñeå maëc theâm nhöõng chieàu kích ñaëc thuø cuûa Kitoâ giaùo veà thaùi ñoä hoaøn toaøn voâ vò lôïi, thöù tha vaø hoaø giaûi. Nhö vaäy, tha nhaân khoâng chæ laø moät höõu theå nhaân loaïi, coù nhöõng quyeàn lôïi vaø söï bình ñaúng neàn taûng vôùi moïi ngöôøi, nhöng trôû thaønh hình aûnh soáng ñoäng cuûa Thieân Chuùa (...). Do ñoù, tha nhaân phaûi ñöôïc yeâu meán, ngay caû khi hoï laø thuø ñòch, baèng chính tình yeâu maø Chuùa ñaõ yeâu thöông hoï, vaø phaûi saün saøng hy sinh cho hoï, ngay caû vôùi haønh ñoäng cöïc ñoä: "Thí maïng soáng vì anh em mình"...
"... Lieân ñôùi phaûi goùp phaàn vaøo vieäc thöïc hieän keá hoaïch cuûa Thieân Chuùa, ôû phaïm vi caù nhaân cuõng nhö treân bình dieän quoác gia vaø quoác teá. Caùc "cô cheá ñoài truî" vaø caùc "cô caáu toäi loãi" chæ coù theå bò ñaùnh baïi baèng vieäc thöïc haønh lieân ñôùi nhaân baûn vaø Kitoâ giaùo. Chæ baèng caùch ñoù maø nhieàu naêng löïc môùi coù theå ñöôïc taän duïng moät caùch troïn veïn cho coâng cuoäc phaùt trieån vaø hoaø bình" (16).
Yeâu thöông tha nhaân laø moät giôùi raên caên baûn cuûa Kitoâ giaùo vaø tha nhaân noùi ñaây laø taát caû nhöõng ai ngöôøi tín höõu gaëp gôõ treân ñöôøng ñôøi, ñaëc bieät nhöõng ngöôøi ñang caàn ñöôïc hoã trôï. Khoâng moät Kitoâ höõu naøo coù theå noùi mình yeâu meán Thieân Chuùa, maø laïi khoâng yeâu thöông vaø lieân ñôùi vôùi tha nhaân. Neáu moät tö töôûng gia naøo ñoù ñaõ goïi ngöôøi laø lang soùi cuûa ngöôøi hay gaùn cho tha nhaân nhaõn hieäu "ñòa nguïc", thì, ñoái vôùi ngöôøi Coâng giaùo, tha nhaân vöøa laø ngöôøi anh em, vöøa laø thaønh phaàn cuûa baûn thaân toâi.
3- Treân laõnh vöïc quoác teá
Ñeà taøi lieân ñôùi naøy ñöôïc aùp duïng moät caùch ñaëc bieät trong laõnh vöïc kinh teá - xaõ hoäi. Ñaây laø laõnh vöïc khoù khaên vaø nan giaûi nhaát, nhöng cuõng chính ôû nôi ñaây tình lieân ñôùi môùi mang tính chaát hieän thöïc vaø höõu hieäu. Trong phaïm vi quoác gia, "vieäc thi haønh tình lieân ñôùi trong moãi xaõ hoäi chæ hieän thöïc khi caùc thaønh vieân nhìn nhaän nhau nhö nhaân vò. Nhöõng ngöôøi coù nhieàu cuûa caûi, caàn yù thöùc traùch nhieäm ñoái vôùi nhöõng ngöôøi yeáu keùm hôn vaø saün saøng chia seû vôùi hoï taøi saûn cuûa mình. Trong cuøng moät chieàu höôùng lieân ñôùi, nhöõng ngöôøi keùm may maén, khoâng ñöôïc choïn löïa thaùi ñoä thuaàn tuyù thuï ñoäng hoaëc phaù huyû moái töông quan xaõ hoäi. Ngay caû khi tranh ñaáu cho nhöõng quyeàn lôïi chính ñaùng cuûa mình cuõng caàn thöïc hieän traùch nhieäm cuûa mình ñoái vôùi coâng ích. Veà phaàn mình, nhöõng nhoùm trung gian khoâng ñöôïc nhaán maïnh moät caùch ích kyû quyeàn lôïi rieâng cuûa mình, maø caàn toân troïng quyeàn lôïi cuûa nhöõng ngöôøi khaùc" (17).
Theo truyeàn thoáng coá cöïu cuûa Kitoâ giaùo, nguyeân taéc lieân ñôùi noái keát moät caùch saâu thaúm vôùi nguyeân taéc coâng thieän coâng ích vaø ñònh meänh phoå quaùt cuûa taøi saûn. Chính vì vaäy, sau khi ñaõ tæ mæ phaân tích yù nghóa cuûa lieân ñôùi, thoâng ñieäp "Quan taâm tôùi vaán ñeà xaõ hoäi" vieát theâm: "Thieát töôûng caàn nhaéc laïi moät laàn nöõa nguyeân taéc ñaëc bieät cuûa giaùo huaán xaõ hoäi Kitoâ giaùo: Ban ñaàu, taøi saûn cuûa theá giôùi ñöôïc trao phoù cho moïi ngöôøi. Duø quyeàn tö höõu hôïp phaùp vaø caàn thieát ñeán ñaâu ñi chaêng nöõa, cuõng khoâng huyû boû giaù trò cuûa nguyeân taéc noùi treân. Thaät vaäy, trong quyeàn tö höõu ñaõ khaéc ghi moät "caàm coá xaõ hoäi", nghóa laø ñöôïc nhìn nhaän, nhö phaåm chaát noäi taïi, moät traùch nhieäm xaõ hoäi ñöôïc xaây döïng vaø bieän minh moät caùch thöïc söï nôi nguyeân taéc ñònh meänh phoå quaùt cuûa taøi saûn" (18).
Cuõng chính trong vieãn töôïng naøy maø ñeà taøi lieân ñôùi treân bình dieän quoác teá, giöõa caùc quoác gia vaø caùc daân toäc, trôû thaønh ñeà taøi trung taâm. Ngay trong thoâng ñieäp "Meï vaø Thaày" (1961), ñöùc Gioan XXIII ñaõ ñaëc bieät nhaán maïnh ñeán töông quan lieân ñôùi giöõa caùc nöôùc phaùt trieån vôùi caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Ngaøi vieát: "Chieàu kích lieân ñôùi, moät chieàu kích hoâm nay ñang noái keát taát caû moïi ngöôøi trong moät gia ñình duy nhaát, ñoøi hoûi nhöõng nöôùc ñöôïc höôûng söï sung tuùc veà taøi saûn kinh teá coù nghóa vuï khoâng ñöôïc hôø höõng ñoái vôùi nhöõng nöôùc, maø ngöôøi daân ñang phaûi vaät loän trong tình traïng khoán cuøng vaø ngheøo ñoùi, chöa ñöôïc höôûng nhöõng quyeàn lôïi caên baûn cuûa nhaân vò. Traùch nhieäm naøy ngaøy caøng lôùn maïnh do söï yù thöùc ngaøy moät roõ hôn veà moái töông quan ñoàng leä thuoäc giöõa caùc daân toäc, bôûi vì khoâng theå naøo coù ñöôïc moät neàn hoaø bình daøi laâu vaø phong phuù, neáu söï cheânh leäch veà kinh teá vaø xaõ hoäi giöõa caùc daân toäc quaù saâu thaúm" (19).
Thoâng ñieäp "Phaùt trieån caùc daân toäc" ñaëc bieät coå voõ söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa moãi ngöôøi vaø cuûa moïi ngöôøi treân theá giôùi. Vaø dó nhieân söï phaùt trieån toaøn dieän naøy phaûi gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån cuûa nhaân loaïi. Chính vì vaäy, ñöùc Phaoloâ VI ñeà caäp ñeán moái lieân ñôùi giöõa caùc daân toäc vaø traùch nhieäm cuûa caùc nöôùc giaøu. Traùch nhieäm naøy bao goàm ba khía caïnh: "Tröôùc heát, vì boån phaän lieân ñôùi, caùc nöôùc giaøu phaûi trôï giuùp caùc nöôùc ñang phaùt trieån; thöù ñeán, vì boån phaän coâng baèng xaõ hoäi, caàn caûi thieän moái quan heä thöông maïi giöõa caùc nöôùc maïnh vaø caùc nöôùc yeáu; sau heát, vì boån phaän baùc aùi phoå quaùt, caàn coå voõ moät theá giôùi nhaân ñaïo hôn cho moïi ngöôøi, trong ñoù moïi ngöôøi vöøa cho vöøa nhaän, vaø taêng trieån cuûa ngöôøi naøy khoâng coøn caûn trôû phaùt trieån cuûa ngöôøi kia" (20).
Trong thoâng ñieäp "Quan taâm ñeán vaán ñeà xaõ hoäi", lieân ñôùi quoác teá cuõng ñöôïc xaây döïng treân nguyeân taéc caên baûn veà vaän meänh phoå quaùt cuûa taát caû taøi saûn treân maët ñaát. Do ñoù, caùc nöôùc giaøu vaø maïnh hôn coù traùch nhieäm ñaïo ñöùc ñoái vôùi caùc nöôùc keùm phaùt trieån hôn. YÙ thöùc môùi veà töông quan lieân ñôùi naøy laø "moät con ñöôøng daøi vaø khoù khaên. Ngoaøi ra, thöôøng xuyeân coøn bò ñe doaï bôûi tính mong manh noäi taïi cuûa caùc döï aùn vaø vieäc thöïc hieän cuûa con ngöôøi, cuõng nhö bôûi söï thay ñoåi khoân löôøng cuûa hoaøn caûnh ngoaïi taïi. Tuy nhieân, caàn nhaát quyeát daán thaân thöïc hieän vaø ôû nôi naøo ñaõ thöïc hieän ñöôïc moät vaøi böôùc, hoaëc ñaõ ñöôïc moät phaàn, phaûi tieáp tuïc ñi ñeán cuøng" (21).
Ngoû lôøi vôùi caùc tham döï vieân trong Phieân hoïp khoaùng ñaïi laàn II cuûa Haøn laâm vieän Giaùo hoaøng veà Xaõ hoäi hoïc, ñöùc Gioan Phaoloâ II tuyeân boá: "Cuoäc caïnh tranh chính ñaùng ñang naêng ñoäng hoùa ñôøi soáng kinh teá khoâng ñöôïc choáng laïi quyeàn lôïi caên baûn cuûa con ngöôøi laø coù vieäc laøm ñeå nuoâi soáng gia ñình. Thaät vaäy, laøm sao goïi moät xaõ hoäi laø giaøu coù, neáu trong ñoù nhieàu ngöôøi khoâng coù ñieàu kieän caàn thieát ñeå soáng? Bao laâu moät con ngöôøi bò toån thöông vaø bieán daïng vì ngheøo ñoùi, thì chính xaõ hoäi, trong moät nghóa naøo ñoù, cuõng bò toån thöông".
Trong vieãn töôïng lieân ñôùi naøy, maëc duø giaùo huaán xaõ hoäi cuûa Giaùo Hoäi coâng nhaän toaøn caàu hoaù kinh teá vaø taøi chaùnh laø moät thöïc taïi lòch söû, nhöng vaãn khoâng ngöøng neâu leân nhöõng caâu hoûi saâu thaúm: Phaûi chaêng moâ hình toaøn caàu hoaù hieän taïi seõ ñem laïi phuùc lôïi vaø vaän may cho moïi ngöôøi? Coù chaêng moät toaøn caàu hoùa khoâng loaïi tröø hay bôùt loaïi tröø hôn?
Dó nhieân, xaây döïng moät toaøn caàu hoùa bôùt loaïi tröø vaø moät xaõ hoäi lieân ñôùi laø traùch nhieäm cuûa moïi ngöôøi. Nhöng tröôùc heát vaø treân heát, ñaây laø traùch nhieäm cuûa caùc nhaø laõnh ñaïo. Chính vì vaäy, Giaùo chuû Phaoloâ VI ñaõ traân troïng ngoû lôøi vôùi caùc quyù vò laõnh ñaïo nhö sau: "Nghóa vuï cuûa quyù vò laø laøm cho quyù quoác lieân ñôùi chaët cheõ hôn vôùi moïi ngöôøi; thuyeát phuïc hoï baèng loøng trích moät phaàn xa hoa vaø hoang phí cuûa hoï ñeå xuùc tieán coâng cuoäc phaùt trieån caùc daân toäc vaø baûo veä hoøa bình. Leä thuoäc raát nhieàu ôû quí vò, nhöõng vò ñaïi dieän trong caùc cô quan quoác teá, ñeå coù theå thay theá nhöõng cuoäc ñuïng ñoä baèng vuõ löïc nguy hieåm vaø voâ boå baèng söï hôïp taùc thaân höõu, oân hoøa vaø voâ vò lôïi, ngoõ haàu nhaân loaïi ñaït tôùi moät phaùt trieån lieân ñôùi, trong ñoù moïi ngöôøi coù theå trieån nôû" (22).
4- Taïi queâ höông Vieät Nam
Do tính thôøi vuï cuûa ngheà troàng luùa nöôùc, laïi phaûi thöôøng xuyeân choáng choïi vôùi thieân tai vaø luït loäi neân tinh thaàn laøng xaõ cuûa ngöôøi Vieät Nam ngaøy xöa raát saâu ñaäm, ñeán ñoä "pheùp Vua coøn thua leä laøng" . Vöôït khoûi tình lieân ñôùi laøng xaõ, ngöôøi Vieät yù thöùc roõ reät tinh thaàn daân toäc vaø nghóa ñoàng baøo. Khoâng ngöôøi daân Vieät naøo maø laïi khoâng naèm loøng nhöõng caâu ca dao noùi veà tính coäng ñoàng, lieân ñôùi vaø ñoaøn keát giöõa ngöôøi daân cuøng moät nöôùc:
Baàu ôi thöông laáy bí cuøng
Tuy raèng khaùc gioáng nhöng chung moät giaøn
Nhieãu ñieàu phuû laáy giaù göông
Ngöôøi trong moät nöôùc phaûi thöông nhau cuøng.
Hoaëc ngaén goïn vaø tröïc tieáp hôn:
Moät con ngöïa ñau caû taøu boû coû.
Chính nhôø tinh thaàn ñoaøn keát vaø lieân ñôùi naøy maø ngöôøi Vieät ñaõ thaønh coâng trong vieäc döïng nöôùc vaø baûo veä ñaát nöôùc choáng laïi caùc ñaïo quaân xaâm löôïc maïnh hôn mình gaáp nhieàu laàn. Hoâm nay, chaéc chaén chuùng ta phaûi vaän duïng tình lieân ñôùi, tinh thaàn ñoaøn keát vaø yù thöùc quaät cöôøng cuûa daân toäc ñeå sôùm ñöa ñaát nöôùc thoaùt khoûi tình traïng ngheøo ñoùi, laïc haäu, chaäm tieán.
Nhö moät thí duï khieâm toán, nhöõng doøng döôùi ñaây chæ muoán ñeà caäp ñeán ba laõnh vöïc: giaùo duïc, y teá vaø coâng taùc hoã trôï nhöõng ngöôøi coù hoaøn caûnh ñaëc bieät.
a)- Giaùo duïc
Trong thôøi gian gaàn ñaây, ngöôøi ta noùi nhieàu ñeán söï xuoáng caáp vaø laïc haäu cuûa neàn giaùo duïc hieän taïi cuûa chuùng ta. Coù ngöôøi ví noù nhö caên nhaø taäp theå coå loã xaây döïng khoaûng boán möôi naêm tröôùc, khoâng theo qui cuû thoâng thöôøng, caøng söûa chöõa, côi nôùi caøng dò daïng. Thaønh ra, caøng phaùt trieån caøng ñoøi hoûi ñaàu tö phi lyù, maø chaát löôïng caøng keùm. Keát cuïc, boû thì thöông vöông thì toäi (23).
OÂng Michael Marine, cöïu Ñaïi söù Myõ taïi Vieät Nam, ñaõ ñöa ra moät soá nhaän ñònh raát ñaùng ñeå chuùng ta suy nghó. Sau khi ca ngôïi nhöõng thaønh quaû maø Vieät Nam ñaõ gaët haùi trong laõnh vöïc phaùt trieån kinh teá vaø hoäi nhaäp quoác teá, oâng nhaän xeùt nhö sau veà neàn giaùo duïc cuûa chuùng ta:
"ÔÛ khaép nôi, ngöôøi ta thaáy tieàm naêng, phaán khôûi vaø hy voïng. Nhöng ñoái nghòch vôùi nhieàu thaønh coâng cuûa mình, Vieät nam ñang ñoái dieän vôùi nhöõng thaùch ñoá quan troïng, maø thaùch ñoá veà heä thoáng giaùo duïc khoâng phaûi laø nhoû. Neáu taêng tröôûng kinh teá ñaõ quaù möùc döï ñoaùn, vaø ngöôøi daân Vieät Nam tieáp tuïc ñaët giaùo duïc laøm öu tieân haøng ñaàu, thì haï taàng cô sôû cung caáp nguoàn nhaân löïc vaø vaät löïc taïi ñaây ñaõ khoâng phaùt trieån ñuû ñeå hoã trôï cho nhu caàu taêng tröôûng. Ñieàu ñoù ñuùng ôû moïi caáp baäc trong heä thoáng giauøo duïc, nhöng tình traïng giaùo duïc caáp ñaïi hoïc taïi Vieät nam ñaët ra nhöõng quan ngaïi ñaëc bieät (...).
Theo yù kieán chung, caùc ñaïi hoïc Vieät nam ñaõ khoâng laøm troøn ñöôïc caùc ñoøi hoûi thieát yeáu naøy. Baûn "Baùo caùo veà Phaùt trieån treân Theá giôùi" naêm 2006 cuûa Ngaân haøng Theá giôùi cho thaáy Vieät nam tuït laïi phía sau raát xa caùc nöôùc khaùc trong khu vöïc vaø chæ coù 2% daân soá ñöôïc ñi hoïc ñuû 13 naêm hoaëc hôn nöõa. Cuõng theo baùo caùo naøy thì Vieät nam ñöùng choùt trong khu vöïc vì chæ coù 10% thanh thieáu nieân trong haïng tuoåi töø 20 ñeán 24 ghi danh vaøo caùc tröôøng ñaïi hoïc hoaëc cao ñaúng. Traùi laïi, Trung quoác coù 15% sinh vieân trong haïng tuoåi naøy ñaõ ghi danh, Thaùi lan coù 41% vaø Nam Haøn coù con soá thaät aán töôïng laø 89%".
Ñoù laø môùi chæ ñeà caäp ñeán soá löôïng. Neáu so saùnh veà chaát löôïng thì caøng thaáy roõ tình traïng tuït haäu cuûa Vieät Nam so vôùi caùc quoác gia laân caän: "Naêm 2006, caùc giaùo sö vaø sinh vieân Ñaïi hoïc Quoác gia Seoul (Haùn thaønh) coâng boá 4,556 aán phaåm khoa hoïc. Tröôøng Ñaïi hoïc Baéc kinh coù gaàn 3,000. Ñeå so saùnh ta thaáy caû Ñaïi hoïc Quoác gia Haø noäi vaø tröôøng Kyõ thuaät Quoác gia Haø noäi chæ thöïc hieän ñöôïc 34 aán phaåm. Soá ñôn xin baèng saùng cheá laø thöôùc ño höõu duïng ñeå bieát khaû naêng phaùt minh cuûa moät quoác gia. Baùo caùo cuûa naêm 2006 cuûa Ngaân haøng Theá giôùi cho bieát Trung quoác coù 40,000 ñôn xin baèng saùng cheá, trong khi ôû Vieät nam chæ voûn veïn 2 ñôn" (24).
Hoäi nghò toång keát naêm hoïc khoái Ñaïi hoïc vaø Cao ñaúng, toå chöùc taïi Haø Noäi ngaøy 16 thaùng 8 naêm 2007, cuõng cung caáp cho chuùng ta nhöõng soá lieäu töông töï. Theo baùo caùo cuûa Vuï Ñaïi Hoïc vaø sau Ñaïi Hoïc, trong naêm hoïc 2006-2007, soá giaùo vieân ñaït trình ñoä thaïc só vaø tieán só taêng theâm 11.9%. Tuy nhieân, con soá giaùo vieân môùi chæ coù trình ñoä Ñaïi Hoïc laïi taêng quaù cao (hôn 3,500 ngöôøi), thaønh thöû roát cuoäc tæ leä giaùo vieân coù trình ñoä thaïc só vaø nhaát laø tieán só laïi thaáp hôn naêm tröôùc. Hôn 55% soá GS, PGS vaø khoaûng moät nöûa soá tieán só ñeàu taäp trung ôû 14 tröôøng Ñaïi Hoïc troïng ñieåm, coøn ôû nhöõng tröôøng khaùc löïc löôïng Giaùo sö coù trình ñoä tieán só vaø thaïc só raát moûng. Tuy nhieân, Vieät Nam vaãn chöa coù moät tröôøng Ñaïi hoïc naøo ngang taàm vôùi nhöõng tröôøng Ñaïi hoïc khaù trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ.
"Tö baûn nhaân vaên" ngaøy caøng giöõ vai troø quan troïng trong phaùt trieån. Ñaàu tö cho giaùo duïc laø ñaàu tö cho töông lai. Nhöng chöông trình giaùo duïc hieän taïi ôû Vieät Nam chæ ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu treân ôû möùc ñoä raát thaáp. Hieän nay, Nhaø Nöôùc ñang khuyeán khích ngöôøi nöôùc ngoaøi, keå caû Hoa Kyø, ñaàu tö vaøo giaùo duïc vaø moãi naêm caùc gia ñình khaù giaû phaûi toán bao nhieâu tieàn ñeå gôûi con ñi hoïc ôû nöôùc ngoaøi.
Hoâm nay, Ban Chaáp haønh Trung öông Ñaûng ñaõ chính thöùc coâng nhaän "toân giaùo laø vaán ñeà coøn toàn taïi laâu daøi. Tín ngöôõng, toân giaùo laø nhu caàu tinh thaàn cuûa moät boä phaän nhaân daân". Tuy nhieân, Nhieàu ngöôøi vaãn baên khoaên thaéc maéc: Taïi sao vaãn chöa cho pheùp caùc toân giaùo trong nöôùc, nhöõng ngöôøi cuøng chung moät gioøng maùu vaø moät tình töï daân toäc ñöôïc tröïc tieáp tham gia vaøo laõnh vöïc giaùo duïc? Taïi sao chöa ñeå cho caùc tu só coù cô hoäi ñoùng goùp tim - oùc cuûa mình cho töông lai daân toäc?
Veà vaán ñeà naøy, phaûi chaêng ñaõ ñeán luùc "caàn nhaän thöùc laïi" nhö Phoù thuû töôùng kieâm Boä tröôûng GD-ÑT Nguyeãn Thieän Nhaân ñaõ thoå loä khi trình baøy veà noäi dung "söù maïng vaø nhöõng baøi toaùn cuûa giaùo duïc Ñaïi hoïc Vieät Nam" taïi lôùp hoïc daønh rieâng cho caùc hieäu tröôûng Ñaïi hoïc?
b)- Y teá
Ngaønh y teá chuùng ta cuõng ñang gaëp khuûng hoaûng, caû veà chaát löôïng laãn soá löôïng. Taïi Thaønh phoá Saigoøn chaúng haïn, ñeå thöïc hieän coâng taùc ñieàu trò bình thöôøng, moãi ngaøy caàn khoaûng 14,000 giöôøng cho beänh nhaân. Theá nhöng, taát caû beänh vieän coâng vaø tö ôû thaønh phoá môùi coù khoaûng 8,000 giöôøng, nghóa laø chæ môùi ñaït tôùi hôn moät nöûa nhu caàu. Vì theá tình traïng 2 beänh nhaân moät giöôøng seõ coøn tieáp dieãn trong nhöõng naêm tôùi.
Neáu Thaønh phoá Saigoøn laø ñaàu taøu kinh teá cuûa caû nöôùc maø coøn xaûy ra tình traïng thieáu huït ôû treân, thì nhöõng vuøng saâu, xa vaø cao cuûa ñaát nöôùc seõ sao? Trong quaù khöù giôùi Coâng giaùo ñaõ ñoùng goùp nhieàu cho laõnh vöïc y teá. Bao giôø môùi ñöôïc taùi nhaäp cuoäc ñeå xoa dòu noãi ñau vaø noãi khoå cuûa ñoàng baøo?
c)- Nhöõng ngöôøi keùm may maén
Trong moät thaäp nieân qua, kinh teá Vieät Nam taêng tröôûng maïnh vaø oån ñònh vôùi chæ soá hôn 8% moãi naêm, lieân tieáp trong moät thôøi gian daøi vaø ñöùng thöù nhì treân theá giôùi. Cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân ñöôïc naâng cao, nhaát laø ngöôøi daân ôû thaønh thò vaø nhöõng thaønh phaàn öu ñaõi. Nhöng chuùng ta bieát raèng, taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån, taêng tröôûng kinh teá nhanh thöôøng keùo theo baát quaân bình xaõ hoäi vaø hoá phaân caùch giaøu ngheøo. Ngay töø thaäp nieân 50' cuûa theá kyû XX, Simons Kuznet (25) ñaõ cho thaáy heä soá Gini (26) cuûa moät nöôùc ôû giai ñoaïn ñaàu cuûa tieán trình phaùt trieån thöôøng thaáp vaø cöù taêng daàn theo ñaø taêng tröôûng kinh teá, nhöng khi ñaït tôùi ñænh cao vaø ñöôïc boå tuùc bôûi phaùt trieån xaõ hoäi, cuõng nhö nhöõng luaät leä hôïp lyù veà thueá khoùa vaø an sinh xaõ hoäi, thì heä soá naøy laïi baét ñaàu giaûm daàn. Ngöôøi ta thöôøng duøng chöõ U ngöôïc ñeå dieãn taû hieän töôïng naøy.
Vôùi hieän töôïng toaøn caàu hoùa vaø neàn kinh teá tri thöùc, khoaûng caùch thu nhaäp giöõa caùc thaønh phaàn xaõ hoäi vaø hoá phaân caùch giaøu ngheøo ngaøy caøng saâu roäng hôn (27). Nhöõng ngöôøi coù chuyeân moân, nhaát laø hoaït ñoäng trong laõnh vöïc coâng ngheä muõi nhoïn, thu nhaäp vöøa cao, vöøa taêng nhanh hôn möùc bình quaân cuûa daân chuùng. Baát quaân bình veà thu nhaäp giöõa thaønh thò vaø noâng thoân ngaøy caøng roõ neùt hôn. Lao ñoäng phoå thoâng, nhaát laø nhöõng ngöôøi coù hoaøn caûnh ñaëc bieät (khuyeát taät, khieám thò, khieám thính, treû em ñöôøng phoá, moà coâi, beänh nhaân HIV/AIDS) ngaøy caøng bò thua thieät hôn.
Khoâng ai coù theå phuû nhaän khuynh höôùng vaø tieán trình chung naøy. Vaø cuõng chaúng coù moät chính phuû naøo coù theå töï mình giaûi quyeát hoaøn toaøn vaán ñeà treân. Tuy nhieân, taïi nhieàu nöôùc ñoä cao cuûa chöõ U ngöôïc noùi treân ñaõ ñöôïc giaûm nheï, cuõng nhö phaàn thua thieät cuûa nhöõng ngöôøi coù hoaøn caûnh ñaëc bieät... ñöôïc giaûm bôùt nhôø söï coäng taùc cuûa xaõ hoäi daân söï, nghóa laø cuûa caùc toå chöùc thieän nguyeän, toå chöùc phi lôïi nhuaän, caùc toân giaùo, caùc hieäp hoäi, ñoaøn theå v.v (28). Thieát töôûng, ñaõ ñeán luùc Nhaø nöôùc Vieät Nam neân taïo cô hoäi ñeå "baøn tay lieân ñôùi" cuûa xaõ hoäi daân söï coïng taùc haøi hoøa vôùi "baøn tay phaùp lyù" cuûa Nhaø nöôùc vaø "baøn tay voâ hình" cuûa thò tröôøng. Coù nhö vaäy, phaùt trieån kinh teá seõ ñi song ñoâi vôùi phaùt trieån xaõ hoäi. Giôùi Coâng giaùo töông ñoái coù nhieàu kinh nghieäm trong coâng taùc baùc aùi xaõ hoäi. Moät soá nôi ñang tieáp tuïc laøm coâng taùc töø thieän "chui" vaø mong öôùc sôùm ñöôïc hôïp thöùc hoùa.
Löông vaø chi phí nhaân coâng thaáp ñaõ ñöôïc coi laø moät lôïi theá ñeå thu huùt voán ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi. Naêm 2006, xuaát khaåu cuûa Vieät Nam ñaït tôùi tyû leä 65.2% so vôùi GDP, ñöùng thöù 5 trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vaø thöù 8 treân theá giôùi. Ñònh höôùng kinh teá xuaát khaåu döïa treân caùc maët haøng thoâ vaø coâng nhaân reû tieàn ñaõ giaûi quyeát ñöôïc haøng trieäu lao ñoäng phoå thoâng, nhaát laø nhöõng lao ñoäng nöõ ñeán töø vuøng noâng thoân. Nhieàu nhaø ñaàu tö nöôùc ngoaøi nhaém tôùi Vieät Nam coù leõ cuõng vì löïc löôïng lao ñoäng phoå thoâng dö thöøa vaø giaù cöïc reû.
Theo khaûo saùt cuûa Vieän Coâng nhaân vaø Coâng ñoaøn (thuoäc Toång Lieân ñoaøn Lao ñoäng Vieät Nam) taïi "60 doanh nghieäp coù voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi ôû caùc ñòa baøn Thaønh phoá Saigoøn, Ñoàng Nai, Bình Döông, Baø Ròa - Vuõng Taøu, Haø Noäi, Vónh Phuùc, Baéc Ninh, Haûi Döông vôùi khoaûng 80,000 lao ñoäng, ñaõ cho thaáy nhöõng con soá raát ñaùng löu yù: Thu nhaäp bình quaân haøng thaùng cuûa ngöôøi lao ñoäng ôû caùc doanh nghieäp FDI chæ treân döôùi 1 trieäu ñoàng, trong ñoù döôùi 1 trieäu ñoàng chieám gaàn moät nöûa toång soá lao ñoäng (döôùi 800 nghìn ñoàng chieám 14.7% ôû ngaønh deät may, da giaøy coøn chieám 17.7%, ôû ngaønh xaây döïng giao thoâng vaän taûi coøn chieám tôùi 27.4%), thaäm chí coøn coù moät boä phaän khoâng nhoû coù thu nhaäp bình quaân 1 thaùng döôùi 600 nghìn ñoàng" (29).
Muoán tieán tôùi moät nöôùc coù thu nhaäp trung bình, Vieät Nam khoâng theå tieáp tuïc döïa treân lôïi theá caïnh tranh do nhaân coâng giaù reû. Ngoaøi ra, tieâu chuaån "Coâng baèng xaõ hoäi, traùch nhieäm xaõ hoäi vaø lieân ñôùi xaõ hoäi" cuõng ñoøi hoûi chuùng ta phaûi ñaõi ngoä coâng baèng vaø xöùng ñaùng hôn ñoái vôùi caùc lao ñoäng phoå thoâng naøy.
Qua "Thö Muïc vuï 1980", Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Vieät Nam long troïng cam keát: soáng Phuùc aâm giöõa loøng Daân toäc. Ngöôøi Coâng giaùo quyeát taâm cuøng chia seû moät coäng ñoàng sinh maïng vôùi Daân toäc mình, vì queâ höông naøy laø nôi chuùng ta ñöôïc Thieân Chuùa môøi goïi ñeå soáng laøm con cuûa Ngöôøi, Ñaát nöôùc naøy laø loøng Meï cöu mang chuùng ta trong quaù trình thöïc hieän ôn goïi laøm con Thieân Chuùa, Daân toäc naøy laø coäng ñoàng maø Chuùa trao cho chuùng ta ñeå phuïc vuï vôùi tính caùch vöøa laø coâng daân vöøa laø thaønh phaàn Daân Chuùa.
Tieáp kieán caùc Giaùm muïc Vieät Nam nhaân dòp Ad Limina 2002, ñöùc Gioan Phaoloâ II ñaõ ñeà nghò moät ñònh höôùng muïc vuï tích cöïc: "Ñoái thoaïi chaân thaønh vaø hôïp taùc laønh maïnh". Ñoù cuõng laø moät caùch thöùc theå hieän söù vuï "men trong boät" vaø daán thaân phuïc vuï cuûa Kitoâ giaùo. Phaûi chaêng trong maáy thaäp nieân vöøa qua, Hoäi Ñoàng Giaùm muïc Vieät Nam ñaõ coá gaéng theå hieän ñònh höôùng ñoù baèng nhöõng hình thöùc vaø caùch theá rieâng? Nhöng coù bao nhieâu cô hoäi ñeå theå hieän noù?
Chieán tranh ñaõ chaám döùt töø hôn 30 naêm. Ñaát nöôùc cuõng ñaõ ñoåi môùi vaø chính thöùc hoäi nhaäp vaøo coäng ñoàng theá giôùi. Phaûi chaêng, nhö nguyeân thuû töôùng Voõ Vaên Kieät ñaõ ñeà nghò, ñaõ ñeán luùc caàn xoùa boû chia reõ vaø hieàm khích ñeå cuøng nhau ñöa daân toäc ñi leân: "Taát caû nhöõng ai ñaõ vì loøng yeâu nöôùc, thöông noøi, baèng nhieàu con ñöôøng khaùc nhau, töøng ñoùng goùp vaøo caùi chung, vaø khoâng ñoøi hoûi gì cho rieâng mình thì ñeàu coù quyeàn töï haøo veà nhöõng ñoùng goùp ñoù vaø haõy tieáp tuïc coáng hieán nhieàu hôn nöõa nhaèm xaây döïng toå quoác cuûa moïi ngöôøi Vieät Nam chuùng ta trong giaøu maïnh, vaên minh, daân chuû vaø haïnh phuùc" (30).
Hy voïng vì tieàn ñoà daân toäc vaø lôïi ích cuûa moïi ngöôøi, ñaëc bieät nhöõng ngöôøi bò thua thieät, con ñöôøng hoøa giaûi, hoøa hôïp vaø lieân ñôùi giöõa caùc thaønh phaàn cuûa daân toäc Vieät Nam ngaøy moät roäng môû.
Chuù thích:
(1) Neáu muoán tìm hieåu saâu hôn giaùo huaán xaõ hoäi cuûa Coâng giaùo, xin coi Nguyeãn Thaùi Hôïp, Giaùo huaán Xaõ hoäi Coâng giaùo, Ñöùc tin & Vaên hoùa, 2007.
(2) Marciano Vidal, "La solidariedad: Nueva frontera de la teologia moral", in Studia Moralia, XXIII/1, (1985), 117.
(3) Xem E. Levinas, Difficile liberteù. Essais sur le judaisme, Paris, 1963, tr. 376; Autrement qu'eâtre ou au delaø de l'essence, La Hay, 1974; P. Ricoeur, Soi-meâme comme un autre, Seuil, Paris, 1990, tr. 226.
(4) E. Levinas, Umanesimo dell'altro uomo, Genova, 1985, tr. 68.
(5) V. Camps, Virtudes puùblicas, Madrid, 1990, tr. 36.
(6) Vatican II, Gaudium et Spes, soá 1.
(7) Ibidem, soá 24.
(8) Ibidem, soá 30.
(9) Phaoloâ VI, Phaùt trieån caùc daân toäc, soá 80.
(10) Ibidem, soá 19.
(11) L.J. Lebret, Dynamique concreøte du deùveloppement, Paris, 1961, p. 28.
(12) Phaùt trieån caùc daân toäc, 20-21.
(13) Pascal, Penseùes, Ed. Brunschvicg, n. 434; Xem Phaoloâ VI, Phaùt trieån caùc daân toäc, 42.
(14) Gioan Phaoloâ II, Quan taâm tôùi vaán ñeà xaõ hoäi, soá 38.
(15) Ibidem, soá 40.
(16) Ibidem, soá 40.
(17) Ibidem, 39.
(18) Ibidem, 42.
(19) Gioan XXIII, Meï vaø Thaày, soá 157.
(20) Phaoloâ VI, Phaùt trieån caùc daân toäc, soá 44.
(21) Gioan Phaolo II, Sollicitudo rei socialis, 38.
(22) Phaoloâ VI, Phaùt tieån caùc daân toäc, soá 84.
(23) Xem Gs Hoaøng Tuïy, "Ba bieän phaùp caáp baùch ñöa giaùo duïc ra khoûi nguy kòch", Tuoåi Treû Chuû nhaät, ngaøy 28-12-2003, tr. 8.
(24) Baøi dieãn vaên ñoïc taïi Phaân khoa Kinh teá Shidler, thuoäc Ñaïi hoïc Hawai, Thaønh phoá Saigoøn, ngaøy 6-8-2007.
(25) S. Kuznets, "Economic Growth and Income Inequality", American Economic Review 45, March 1955, 1-28.
(26) Heä soá dieãn taû tình traïng phaân phoái lôïi töùc, theo ñoù heä soá caøng lôùn baát bình ñaúng caøng cao.
(27) Theo baùo caùo "Traïng thaùi töông lai" naêm 2007 cuûa Tröôøng ñaïi hoïc Lieân Hieäp Quoác, truï sôû taïi Tokyo, coâng boá hoâm 10-9-2007, thì khoaûng caùch giaøu ngheøo treân theá giôùi ngaøy caøng taêng cao: thu nhaäp cuûa 225 nguôøi giaøu nhaát theá giôùi töông ñöông thu nhaäp cuûa toång coäng 2.7 tæ ngöôøi, nghóa laø baèng 40% daân soá theá giôùi.
(28) Xem chaúng haïn Pierre Vilain, L'avenir de la terre ne tombera pas du ciel, DCLI, Paris, 2007; Nhieàu taùc giaû, Rethinking Solidarity in Global Society. The Challenge of Globalisation for Social and Solidarity Movements, DCLI, 2007.
(29) Ngoïc Minh, Tieàn löông thaûm haïi cuûa ngöôøi lao ñoäng ôû caùc doanh nghieäp FDI, baùo Thanh Nieân, 3-9-2007.
(30) Voõ Vaên Kieät, Nhöõng ñoøi hoûi môùi cuûa thôøi cuoäc, Tuaàn baùo Quoác teá, 17-4-2005.
Lm Nguyeãn Thaùi Hôïp, O.P.