Phaûn hoài baøi vieát cuûa Gs Phaïm Vaên Höôøng:
Ñi tìm nguoàn goác chöõ quoác ngöõ
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Phaûn hoài baøi vieát cuûa Gs Phaïm Vaên Höôøng: Ñi tìm nguoàn goác chöõ quoác ngöõ.
(Traàn Duy Nhieân, Saigon; Roland Jacques, Canada)
Ngaøy 07-01-2007, baùo Ngöôøi Lao Ñoäng ñaõ ñaêng baøi "Ñi tìm nguoàn goác chöõ quoác ngöõ" (1) cuûa GS-TS Phaïm Vaên Höôøng lieân quan ñeán Alexandre de Rhodes (maø oâng goïi laø Alexandro Rhodes). Trong baøi vieát cuûa mình taùc giaû duøng nhöõng töø ngöõ pheâ phaùn raát naëng ñoái vôùi Alexandre de Rhodes, ví duï nhö: ñaïo coâng trình, löøa ñaûo, gian doái, gian traù...
Ñoïc baøi cuûa oâng, toâi thaáy buoàn. Buoàn khoâng phaûi vì moät nhaø vaät lyù thì khoâng coù quyeàn noùi leân yù kieán mình trong laõnh vöïc lòch söû, nhöng buoàn vì khi neâu yù kieán ôû moät laõnh vöïc khoâng thuoäc chuyeân moân cuûa mình, oâng laïi khaúng ñònh quaù chaéc vaø keát aùn moät nhaân vaät lòch söû, döïa treân nhöõng cöù lieäu raát ít oûi cuûa mình.
TS. Höôøng ñöôïc giôùi khoa hoïc bieát ñeán nhôø coâng trình nghieân cöùu veà chaát diamite (kim cöông nhaân taïo) taïi Ñaïi Hoïc Bordeaux I, vaø kieán thöùc vaät lyù cuûa oâng coù theå laøm cho tieáng noùi oâng coù uy tín khi ñeà caäp ñeán nhöõng laõnh vöïc dính daáp ñeán chuyeân moân cuûa mình, nhö ngaønh khaûo coå, ví duï nhö baøi vieát cuûa oâng veà "Kinh thaønh Thaêng Long coå..." maø baùo Ngöôøi Lao Ñoäng ñaõ ñaêng ngaøy 12-02-2004. Tuy nhieân, trong laõnh vöïc lòch söû vaø ngoân ngöõ thì oâng ñaõ khoâng caäp nhaät nhöõng thoâng tin trong voøng 7 naêm trôøi, ñeå roài noùi ra nhö moät khaùm phaù môùi nhöõng ñieàu maø caùc nhaø nghieân cöùu lòch söû vaø ngoân ngöõ Vieät Nam ñaõ ñi ñeán keát luaän töø laâu. Ñoù laø chöa noùi ñeán nhöõng keát luaän quaù voäi vaøng döïa treân moät soá quaù ít döõ kieän, maø khoâng ñöa ra moät tham chieáu naøo ñeå cho ngöôøi ñoïc coù theå kieåm chöùng nhöõng khaúng ñònh cuûa mình.
Thaät vaäy, baøi vieát cuûa oâng laáy laïi y nguyeân suy nghó veà Alexandre de Rhodes maø oâng ñaõ ñaêng töø naêm 1999 treân taïp chí ñieän töû Vaên Hoïc Ngheä Thuaät (2), vaø töø aáy ñeán nay nhieàu vaán ñeà oâng ñeà caäp khoâng coøn gì laø môùi meû nöõa. Vì theá toâi vieát baøi naøy ñeå noùi leân moät vaøi vaán ñeà lieân quan ñeán baøi baùo cuûa oâng.
I. Nhöõng vaán ñeà ñaët ra:
1. Vaán ñeà thieáu tham chieáu vaên kieän.
- T.S Phaïm Vaên Höôøng vieát: "Vaäy Alexandro de Rhodes laø ai, coù phaûi laø Alexandre Rhodes hay khoâng? Toâi coù ñi Macau, tìm nguoàn nhöng voâ hieäu. Toâi cuõng tìm ñeán nôi gia ñình hoï Rhodes ôû gaàn Avignon. Gia ñình ngöôøi Phaùp naøy coù goác Y Pha Nho. Linh muïc Coâng giaùo ñòa phaän naøy cho toâi taøi lieäu in böùc thö cuûa Alexandro Rhodes khi oâng naøy xin giaùo hoäi doøng Jesus cho oâng ñi truyeàn ñaïo ôû Ñoâng Nam AÙ".
Caâu noùi treân bao haøm nhieàu vaán ñeà maø oâng khoâng cho ñoäc giaû bieát. OÂng tìm ñeán nôi gia ñình hoï Rhodes naøo ôû gaàn Avignon? Trong nieân giaùm ñieän thoaïi nöôùc Phaùp, taïi Avignon chæ coù moät ngöôøi hoï Rhodes teân laø Rouby-Rhodes Laurence, vaø toaøn Departement de Vaucluse thì chæ coù theâm Rhodes Leslie taïi thaønh phoá Sainte Ceùcile Les Vignes. OÂng coù gaëp hai ngöôøi naøy khoâng? Vaø neáu coù thì lieäu hai ngöôøi aáy coù lieân heä huyeát thoáng gì vôùi Alexandre de Rhodes khoâng? OÂng gaëp moät linh muïc coâng giaùo ñòa phaän, ñoù laø linh muïc naøo? Phaûi chaêng laø linh muïc Michel Barnouin, ngöôøi coù tieáng noùi uy tín nhaát veà Alexandre de Rhodes taïi Avignon? Neáu muoán tìm nguoàn goác xem teân ñuùng khai sinh cuûa Alexandre de Rhodes thì taïi sao phaûi sang Macao? OÂng tìm nguoàn gì? ôû ñaâu? gaëp ai? Ñoïc laïi baøi oâng vieát naêm 1999 môùi thaáy oâng noùi raèng khi ñeán Macao oâng coù gaëp 'cha Manual Teixera, moät thöøa sai doøng Teân ngöôøi Boà Ñaøo Nha, 84 tuoåi' vaø vò linh muïc naøy 'chia seû vôùi toâi nieàm tin töôûng saâu xa cuûa oâng raèng Rhodes ñaõ kyù teân vaøo moät cuoán töø ñieån maø oâng khoâng heà vieát bao giôø' (3)
Khoâng bieát ngoaøi laàn gaëp gôõ ñoù ra, töø aáy ñeán nay T.S Höôøng coù sang Macao ñeå tìm nguoàn naøo nöõa khoâng. Neáu coù thì baøi cuûa oâng khoâng noùi roõ. Neáu khoâng thì nhöõng keát luaän cuûa oâng thieáu tính thuyeát phuïc, khi oâng chæ caên cöù treân 'tin töôûng' cuûa moät ngöôøi maø oâng gaëp ôû Macao, roài duøng nhöõng töø ngöõ 'löøa ñaûo' hay 'ñaïo coâng trình' maø gaùn cho Alexandre de Rhodes; nhaát laø khi trong ñoaïn vaên voûn veïn 10 chöõ: "Father Manual Teixera, a Portuguese Jesuit missionary of 84 years" , thì ñaõ coù hai loãi chính taû vaø hai thoâng tin khoâng chính xaùc: teân cuûa vò giaùo só laø 'Manuel Teixeira' chöù khoâng phaûi laø 'Manual Teixera' (chính taû); naêm 84 tuoåi, vò giaùo só naøy laø ñöùc oâng (Monsenhor; Monsignor) chöù khoâng phaûi laø cha thöøa sai (Missionary Father) vaø oâng laø moät giaùo só trieàu chöù khoâng phaûi laø moät linh muïc doøng Teân (thoâng tin thieáu chính xaùc). (4)
- OÂng cuõng neâu leân moät döõ kieän khaùc, aáy laø De Rhodes ñaõ 'taùi dieãn' troø 'ñaïo coâng trình' ñoái vôùi "quyeån Töôøng trình veà Nhaät Baûn vôùi söï taøi trôï cuûa coâng chuùa Ñan Maïch" , nhöng oâng khoâng cho bieát xuaát xöù cuûa khaúng ñònh naøy, neân khoù loøng phaûn bieän.
Coù theå oâng muoán noùi ñeán moät baûn trong boä kyù söï veà caùc vò töû ñaïo taïi Nhaät Baûn, maø trong lôøi töïa cuûa taäp cuoái cuøng, taäp Histoire de la vie et de la glorieuse mort de cinq peøres de la compagnie de Jesus, qui ont souffert au Japon, avec trois seùculiers, en l'anneùe 1643, Alexandre de Rhodes ñaõ ghi lôøi tri aân leân coâng chuùa Ñan Maïch vì ñaõ taøi trôï ñeå in aán taäp saùch naøy. Quaû thaät, oâng ñaõ ñeà teân mình treân moät tuyeån taäp caùc truyeän kyù do nhieàu anh em doøng Teân vieát, nhöng haønh vi naøy, thôøi baáy giôø, khoâng theå coi laø 'gian traù' ñöôïc, nhö lôøi nhaän ñònh sau ñaây cuûa Roland Jacques:
"Thaät vaäy, yù nieäm veà sôû höõu trí tueä trong laõnh vöïc vaên chöông nôi caùc tu só doøng Teân vaøo theá kyû XVII khoâng y nhö yù nieäm ta coù baây giôø; chuùng toâi ñöa ra ñaây hai thí duï: Ta thaáy baûn töôøng thuaät veà vieäc töû ñaïo cuûa thaày giaûng Anreâ, maø baûn goác baèng tieáng Boà Ñaøo Nha chaéc chaén do chính linh muïc Rhodes vieát ra, nhöng ñoâi khi ñöôïc vieát laïi ñuùng töøng chöõ moät döôùi teân caùc taùc giaû Matias da Maia, Antoânio Francisco Cardim hoaëc Manuel Ferreira. Ngöôïc laïi, Rhodes ñaõ xuaát baûn döôùi teân mình moät baûn töôøng thuaät lieân quan ñeán caùc vò töû ñaïo Nhaät Baûn, maø toång theå laïi laáy laïi nhöõng kyù söï cuûa caùc tu só doøng Teân. Nhö theá, khi ngöôøi ta quyeát ñònh cho xuaát baûn hoaëc taùi baûn moät baûn vaên ñöôïc thuaän nhaän ñeå phoå bieán, thì ngöôøi ñöôïc ñeà cöû laøm coâng vieäc naày laïi ghi teân mình vaøo ñoù, vaø mang traùch nhieäm caù nhaân veà coâng taùc cuûa mình. Trong tröôøng hôïp cuûa linh muïc Rhodes vaø caùc vò töû ñaïo cuûa Nhaät Baûn, coù leõ caùc thöøa sai ñaõ döïa vaøo danh tieáng ñang leân cuûa con ngöôøi Avignon naày ñeå mang cho cuoán saùch ñöôïc phoå bieán roäng raõi hôn." (5)
2. Vaán ñeà thieáu caäp nhaät thoâng tin.
- OÂng vieát: 'Alexandro töï yù gheùp teân mình theâm chöõ de keäch côõm'.
OÂng khoâng noùi mình gaëp vò linh muïc naøo ôû Avignon, nhöng neáu oâng gaëp ngöôøi linh muïc ôû Avignon töøng coù tieáng noùi theá giaù trong taïp chí EÙtudes Vauclusiennes, cha Michel Barnouin, thì haún oâng bieát raèng, töø naêm 1994, cha ñaõ tra cöùu caùc soå saùch röûa toäi vaø nhöõng vaên kieän haønh chaùnh daân söï taïi Avignon ñeå tìm ra gia phaû cuûa Alexandre de Rhodes; vaø cha ñaõ cho thaáy doøng hoï cuûa Alexandre töøng mang chöõ 'de' töø laâu ñôøi; baèng chöùng laø oâng toå cuûa Alexandre, soáng vaøo ñaàu theá kyû thöù 16, coù teân baèng tieáng Taây Ban Nha laø 'Juan Chimenes de Ruedes', maø neáu ñoïc theo tieáng Phaùp laø 'Jean Chimeøne de Rhodes'. (6)
- OÂng cuõng vieát: "Coù leõ tröôùc söï hoang mang, baùn tín baùn nghi, khoâng bieát leã chuû nhaät naèm ñaàu tuaàn hay cuoái tuaàn neân Rhodes sinh yù Pheùp giaûng taùm ngaøy."
Neáu Ts Höôøng tra cöùu taøi lieäu Coâng Giaùo thì haún ñaõ bieát raèng, trong Cöïu Öôùc, moät ngöôøi muoán xaùc ñònh mình theo Thieân Chuùa thì phaûi chòu caét bì (caét da qui ñaàu) vaøo ngaøy thöù taùm (7). Sau naøy, khi moät ngöôøi muoán gia nhaäp Coâng Giaùo thì phaûi chòu bí tích Thanh Taåy (cuõng coøn goïi laø pheùp Röûa Toäi). Vì theá maø Alexandre ñaõ xeáp nhöõng baøi giaûng trong voøng 8 ngaøy ñeå cho moät döï toøng nhaän pheùp Röûa Toäi. Ñieàu naøy ñöôïc oâng cho thaáy roõ ngay ôû töïa cuoán saùch mình: "Pheùp giaûng taùm ngaøy. Cho keû muoán chòu pheùp röûa toäi, maø vaøo ñaïo thaùnh Ñöùc Chuùa Trôøi" . Sôû dó oâng duøng taùm ngaøy laø vì oâng muoán ñi theo truyeàn thoáng Coâng Giaùo, chöù khoâng phaûi vì 'hoang mang' nhö Ts Höôøng khaúng ñònh. Thöïc ra, oâng bieát raát roõ giaùo huaán cuûa moät trong nhöõng Tieán só Giaùo Hoäi laø thaùnh AÂu Tinh: "Duø ñöùa treû ñöôïc röûa toäi baát cöù ngaøy naøo sau khi ra ñôøi thì cuõng ñuùng neáu ta baûo raèng treû aáy chòu caét bì vaøo ngaøy thöù taùm, vì chaùu beù aáy ñöôïc caét bì trong Ñaáng maø, vì soáng laïi ba ngaøy sau khi cheát, neân ñaõ thöïc söï soáng laïi ngaøy thöù taùm trong tuaàn" (8)
- Ngoaøi nhöõng vaán ñeà nho nhoû treân, coøn lôøi buoäc toäi Alexandre de Rhodes laø 'ñaïo coâng trình'. Vaán ñeà naøy, nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Ñình Ñaàu ñaõ laøm roõ qua baøi vieát "Veà baøi baùo vu khoáng vaø phæ baùng Cha Ñaéc Loä', ñaêng treân tuaàn baùo Coâng Giaùo & Daân Toäc, soá 1592. Maët khaùc, nhöõng vaán ñeà chính yeáu aáy, chaúng haïn vai troø cuûa Alexandre de Rhodes, hoaëc chöõ quoác ngöõ döïa treân phieân aâm Boà Ñaøo Nha, thì Roland Jacques (9) ñaõ nghieân cöùu taän nguoàn, vaø phoå bieán nhöõng coâng trình cuûa mình töø naêm 1995 cho ñeán nay, ñaëc bieät laø treân taäp san Ñònh Höôùng (10). Khoâng bieát nhöõng khaúng ñònh cuûa TS Höôøng naêm 1999 veà vieäc oâng nghi ngôø Alexandre de Rhodes coù truøng laép vôùi suy nghó cuûa Roland Jacques hay khoâng, nhöng Roland Jacques chính laø ngöôøi ñaõ phaùt hieän böùc thö cuûa Francisco de Pina vaøo thaùng 07 naêm 1994 taïi Biblioteca da Ajuda ôû Lisbonne (11). Trong böùc thö aáy, Pina cho bieát veà coâng vieäc soaïn thaûo nhöõng taøi lieäu vieát baèng quoác ngöõ; vaø döïa vaøo böùc thö aáy, Roland Jacques laø ngöôøi ñaàu tieân coù chöùng cöù ñeå ñaët laïi vaán ñeà veà ngöôøi cha ñeû cuûa chöõ quoác ngöõ. Vì theá, toâi xin ghi laïi nhöõng nhaän xeùt cuûa oâng veà baøi baùo cuûa Ts Höôøng, vôùi tö caùch laø ñoàng taùc giaû cho baøi phaûn hoài naøy. Phaàn sau ñaây laø baûn dòch böùc thö cuûa oâng göûi cho toâi.
II. Nhaän ñònh cuûa Tieán só Roland Jacques (Döông Höõu Nhaân).
1. Nhöõng chuyeán ñi cuûa Giaùo sö Höôøng ñeán Macao vaø Avignon khoâng coù giaù trò gì ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà maø oâng neâu leân. Caùc baûn vaên chính goác töø tay cuûa de Rhodes maø hieän nay coøn toàn taïi thì ñöôïc caát giöõ ôû Roâma, taïi Phoøng Löu Tröõ lòch söû cuûa Doøng Teân, taïi Phoøng Löu Tröõ Quoác Gia hay Phoøng Löu Tröõ cuûa Propaganda Fide; nhö theá, laù thö ñoäc ñaùo maø Gs. Höôøng coù trong tay laø moät baûn sao (photocopy) cuûa moät phoùng aûnh trích ra töø moät trong caùc taäp saùch; ngoaøi ra coøn nhieàu baûn vaên ñöôïc vieát sau ñoù nöõa.
2. Rhodes khoâng phaûi laø ngöôøi Y Pha Nho (Taây Ban Nha). "Y Pha Nho goác Do Thaùi" theo moät vaøi dò baûn, aáy laø truyeàn thuyeát maø vaøi taùc giaû ñeà ra. Truyeàn thuyeát naøy ñaõ bò phuû nhaän qua nhöõng nghieân cöùu chieàu saâu maø Michel Barnouin thöïc hieän khi tra cöùu caùc vaên kieän löu tröõ cuûa thaønh phoá Avignon. Moät trong caùc oâng toå cuûa Rhodes haún laø ñeán töø Aragon; rieâng Alexandre de Rhodes thì laïi laø moät ngöôøi daân Avignon vaø doøng hoï cuûa oâng theo Coâng Giaùo töø nhieàu theá heä tröôùc. Theá thì xin ñeå yeân nöôùc Y Pha Nho. Nöôùc naøy chaúng dính daáp gì ñeán söï nghieäp cuûa Rhodes. Rhodes cuõng chaúng phaûi laø moät ngöôøi Phaùp. OÂng khoâng ra ñôøi treân nöôùc Phaùp. Vaøo thôøi aáy, Avignon laø moät laø moät laõnh thoå cuûa Giaùo Hoaøng (nhö Gs Höôøng ñaõ bieát), vaø vuøng naøy chuû yeáu noùi tieáng Provencal, duø cuõng coù noùi tieáng YÙ vaø tieáng Phaùp. Tieáng Provencal thì khaùc tieáng Phaùp. Rhodes vieát tieáng Phaùp raát keùm (neân raát ít khi vieát), nhö Michel Barnouin ñaõ cho bieát.
3. Rhodes hoïc taïi Roâma. ÔÛ ñaáy, tieáng La Tinh laø ngoân ngöõ chính taïi hoïc ñöôøng, vaø trong ñôøi soáng haøng ngaøy thì ngöôøi ta thöôøng duøng tieáng YÙ. Khi Rhodes sang AÙ Chaâu (Goa, Macao v.v) thì tröôùc ñoù oâng ñaõ gia nhaäp hoaøn toaøn vaøo Doøng Teân Boà Ñaøo Nha. OÂng ñaõ hoïc tieáng Boà Ñaøo Nha, vaø ngoân ngöõ naøy trôû thaønh ngoân ngöõ chính ñeå laøm vieäc. Nhöõng vaên baûn cuûa oâng haàu heát ñöôïc vieát baèng tieáng La tinh hay tieáng Boà Ñaøo Nha.
4. Veà teân "Alexandre": Thoâng leä trong tieáng La Tinh, tieáng YÙ vaø tieáng Boà Ñaøo Nha - moät thoâng leä maø hieän nay vaãn coøn thaáy ôû YÙ vaø Boà Ñaøo Nha - aáy laø dòch teân cuûa moät ngöôøi ra ngoân ngöõ maø mình söû duïng (cuõng gioáng nhö ñoái vôùi Giaùo Hoaøng: Benedictus, Benedetto, Benedict, Bento, Benoit, Beâneâñitoâ...). Nhö vaäy töï nhieân vaø hieån nhieân laø Rhodes cuõng nhö nhöõng ai vieát cho oâng hay vieát veà oâng ñeàu thay ñoåi chính taû, tuøy theo tröôøng hôïp: Alexandre, Alexandro, Alessandro, Alejandro hay Alexander, vaø theo tieáng Haùn Noâm laø AÙ-lòch-san. Trong nhöõng vaên baûn baèng tieáng Phaùp hay tieáng Boà, Rhodes luoân ghi laø 'Alexandre', vì ñoù laø daïng ñuùng cho hai ngoân ngöõ aáy. Töø ñaáy, khoâng theå ruùt ra ñöôïc moät ñieàu gì caû veà teân cuûa oâng khi thaáy moät baûn vaên maø oâng ghi laø Alexandro: ñaáy chæ laø moät trong caùc bieán theå cuûa teân oâng.
5. Hoï cuûa oâng laø 'Rhodes' hay 'de Rhodes' thì cuõng ôû tröôøng hôïp töông töï. Ví duï, trong Wikipedia tieáng Phaùp, ta ñoïc ôû muïc "particule onomastique" (chöõ ñeäm tröôùc hoï): "Ngöôïc vôùi yù nghó raäp khuoâng, chöõ ñeäm (De) Khoâng Theå Xem Trong Baát Cöù Tröôøng Hôïp Naøo nhö laø moät daáu chæ cuûa haøng quí toäc (traùi laïi, thieáu chöõ aáy thì cuõng khoâng phaûi laø phuû nhaän tính chaát quí toäc)" . Caùi troø theâm vaøo chöõ ñeäm ñeå 'quí toäc hoùa' hoï cuûa mình (nhö Giscard d'Estaing) khôûi söï ôû nöôùc Phaùp vaøo thôøi Ñeá Cheá Thöù Hai (Second Empire: haäu baùn theá kyû XIX). Thaät laø.. .. (ngöôøi dòch töï yù boû moät chöõ) khi nghó raèng chöõ ñeäm aáy coù theå ñoùng moät vai troø naøo ñoù vaøo theá kyû XVII!
Duø sao, tröôøng hôïp cuûa Rhodes cuõng khoâng dính daáp gì ñeán giai caáp quí toäc, nhöng hoï cuûa oâng coù theå lieân quan ñeán nguyeân quaùn. Coù gì laø quí toäc trong nhöõng caùi hoï taàm thöôøng nhö Delarue / Larue (= con ñöôøng), Dupont / du Pont (= caây caàu), Moulin / du Moulin (= coái xay), Desfosseùs / des Fosseùs (= haàm hoá)? Trong tieáng Provencal, 'de Rhodes' coù nghóa laø 'ôû choã röøng troáng' (de la roue/clairieøre), vaø trong tieáng Taây Ban Nha, 'de Ruedes' coù nghóa laø 'queâ quaùn laøng Ruedes' (tænh Asturias)!
Cuõng nhö bao nhieâu ngöôøi thôøi oâng, Alexandre vieát teân mình hoaëc khoâng coù chöõ ñeäm (raát thöôøng), hoaëc coù chöõ ñeäm, tuøy theo boái caûnh, taâm traïng vui töôi hay buoàn raàu. Thaät laø phí coâng khi phaûi trích daãn voâ soá laàn oâng vieát teân mình trong hoà sô löu tröõ cuûa Doøng Teân. Trong tieáng La tinh, chöõ ñeäm thöôøng khoâng ñöôïc ghi, nhöng cuõng coù nhöõng ngoaïi leä. Toâi chæ neâu laøm ví duï hai baûn vaên vieát cuøng moät thôøi ñieåm, hieän ñöôïc caát giöõ trong phoøng löu tröõ lòch söû ôû Roâma, taïi Propaganda Fide, Hoà sô Acta da SC de PF, 1652, taäp 21, tôø 10, soá 31: "Alexandro/Alexandri Rhodes" (tieáng La tinh, theo caùc bieán caùch cuûa danh töø); vaø cuõng taïi phoøng löu tröõ aáy, Hoà sô SOGC, taäp 193, tôø 484, naêm 1652, soá 2: "Alessandro de Rhodes" (tieáng YÙ).
Philipheâ Bænh, moät ngöôøi raát ngöôõng moä de Rhodes, chöùng toû cho ta thaáy raèng hai caùch vieát ñeàu ñöôïc duøng nhö nhau. Trong saùch coù töïa ñeà "Livro Mappa do Mundo" (Thö Vieän Vatican, ngaên Codici Borgiani Tonchinesi, soá 10), oâng ñaõ vieát trong chöông 1 baèng tieáng Boå Ñaøo Nha "Vida do Pe. [Padre] Alexandre de Rhodes" (Cuoäc ñôøi cuûa Cha Alexandre de Rhodes). ÔÛ trang 3, oâng chæ vieát coù 'Rhodes', sau ñoù, trong moät vaên baûn tieáng La tinh (trang X), oâng laïi vieát 'Rhodius', maø neáu dòch ra cho ñuùng thi phaûi laø 'de Rhodes', do thuoäc caùch (geùnitif) chæ nguoàn goác. Cuõng trong cuoán saùch aáy, ôû chöông baèng tieáng Vieät noùi veà caùc vò töû ñaïo, Bænh vieát: "Thaøy caû Alexandre Rhodes".
6. Giaùo sö Höôøng döïng leân caû moät luaän thuyeát lieân quan ñeán teân cuûa ngaøy trong tuaàn. Luaän thuyeát ñoù khoâng ñöùng vöõng. Roõ raøng laø teân caùc ngaøy trong tuaàn trong tieáng Vieät xuaát phaùt töø tieáng Boà Ñaøo Nha hay tieáng La tinh. Trong tieáng La tinh, Thöù Hai laø 'Feria Secunda', ñöôïc dòch ra tieáng Boà Ñaøo Nha laø 'Segunda-Feira' (ngaøy thöù nhì); Chuû / Chuùa Nhaät, trong tieáng La tinh laø 'Dies Dominica' (ngaøy cuûa Chuû / Chuùa), vaø sang tieáng Boà Ñaøo Nha thì ñöôïc ruùt goïn thaønh Domingo. Toaøn Boä caùc thöøa sai vaøo thôøi aáy taïi Vieät Nam, keå caû Alexandre de Rhodes, ñeàu söû duïng thoâng thaïo tieáng La tinh ñeå caàu nguyeän vaø ñeå vieát nhöõng taùc phaåm coù tính khoa hoïc, vaø duøng tieáng Boà Ñaøo Nha ñeå trao ñoåi haøng ngaøy vaø vieát thö cho nhau. Khoâng coù moät döõ lieäu naøo cho pheùp xaùc nhaän raèng caùc linh muïc thöøa sai (= hoï) laø nhöõng ngöôøi ñaët teân caùc ngaøy trong tuaàn Vieät Nam, hoaëc phuû nhaän vieäc hoï ñaët teân cho caùc ngaøy aáy; ñaáy laø chöa keå ñeán vieäc cho raèng Alexandre de Rhodes 'hoang mang' khoâng bieát phaûi xem Chuû Nhaät laø ñaàu tuaàn hay cuoái tuaàn... Quaû laø laï luøng neáu coù moät taùc giaû khaû kính naøo laïi ruùt ra töø ñaáy nhöõng keát luaän taùo baïo maø ta coù theå ñoïc ñöôïc trong baøi vieát cuûa Giaùo Sö Höôøng.
7. Chöa bao giôø Rhodes ñoøi quyeàn laøm cha ñeû chöõ quoác ngöõ. Chính haäu theá, nhaát laø vaøo thôøi kyø thuoäc ñòa, ñaõ taëng cho oâng danh hieäu aáy. Chöa bao giôø oâng muoán phôùt lôø ñoái vôùi söï ñoùng goùp chuû yeáu cuûa nhöõng baäc tieàn boái vaø coäng taùc vieân cuûa oâng. Chính oâng laø ngöôøi ñaõ toân vinh, trong lôøi noùi ñaàu cuoán töï ñieån, nhöõng coâng trình cuûa Pina, Amaral vaø Barbosa. (trong ngoaëc ñôn: teân cuûa ngöôøi ñaàu tieân thì ngöôøi ta vieát coù luùc laø 'Francisco Pina' coù luùc laø 'Francisco de Pina', vaø ngöôøi thöù hai thì 'Gaspar Amaral - Gaspar de Amaral - Gaspar do Amaral hoaëc d'Amaral'...!) Chính Rhodes ñaõ vieát, ôû soá nhieàu, raèng cuoán saùch ñöôïc xuaát baûn döôùi teân oâng laø 'phöông phaùp maø Chuùng Toâi söû duïng ñeå trình baøy caùc maàu nhieäm...' . Khi oâng ghi teân mình ôû ngoaøi bìa cuûa hai taùc phaåm naøy (maø coù chaéc laø chính oâng ñaõ töï tay vieát laáy hay do nhaø in ghi teân taùc giaû?), thì ñieàu ñoù chæ noùi leân raèng chính oâng, vôùi söï ñoàng yù cuûa caùc beà treân, laø ngöôøi cuoái cuøng chính thöùc chòu traùch nhieäm veà cuoán saùch aáy.
Duø sao ñi nöõa, khoâng theå phuû nhaän söï kieän laø Rhodes ñaõ coù coâng lôùn ñoái vôùi Vieät Nam vaø ñoái vôùi chöõ quoác ngöõ. Haún laø oâng khoâng ñaùng bò maït saùt trong moät baøi baùo ñaêng treân Ngöôøi Lao Ñoäng vaø nhöõng taäp san phoå bieán roäng raõi treân ñaát nöôùc Vieät Nam, roài sau ñoù chuyeån leân Internet. Teân tuoåi cuûa oâng caàn ñöôïc toân vinh nhö laø moät bieåu töôïng cuûa thaønh coâng trong moät coâng trình ñaùng ngöôõng moä, maø oâng ñaõ coäng taùc thöïc hieän trong moâi tröôøng giao löu vaên hoùa taïi Vieät Nam vaøo tieàn baùn theá kyû thöù XVII.
Nhö toâi töøng vieát trong baøi 'Ñoái thoaïi vôùi Phan Ñình Cho', moät chöông trong cuoán 'Caùc thöøa sai Boà Ñaøo Nha...':
"Cuoái cuøng, coâng trình cuûa de Rhodes laø gì? ÔÛ ñaây, ta laïi ñi vaøo laõnh vöïc giaû thuyeát:
- Giaû thuyeát toái ña: Rhodes tham khaûo nhöõng gì ñaõ coù tröôùc, nhöng oâng töï tay vieát moät taùc phaåm hoaøn toaøn ñoäc ñaùo, toaøn boä laø töø ngoøi buùt cuûa mình.
- Giaû thuyeát toái thieåu: Rhodes chæ xem laïi vaø söûa chöõa moät baûn vaên ñaõ vieát xong hoaøn chænh, vaø chæ ghi teân mình leân ñoù ñeå baûo chöùng.
Theo thieån yù, khoâng theå naøo coù theå loaïi tröø hoaøn toaøn baát cöù giaû thuyeát naøo trong hai giaû thuyeát treân. Nhöng toâi nghó raèng söï thaät thì naèm ñaâu ñoù ôû giöõa hai thaùi cöïc aáy. Bôûi leõ raát khoù maø tìm ra chöùng cöù, vì theá ta neân thaän troïng. Haún laø toâi hôi thieáu thaän troïng khi ñeà ra moät giaû thuyeát chöa ai neâu vaø coù veû gaây xaùo troän. Toâi khoâng aân haän vì ñaõ neâu ra giaû thuyeát aáy."
8. Chính taû cuûa chöõ 'Annnam' - maø Gs Höôøng cho laø baèng chöùng veà söï ngu doát cuûa de Rhodes - chæ laø moät sô soùt do ngöôøi saép chöõ thieáu taäp trung, nhö vaãn xaûy ra vôùi baát cöù taùc phaåm in aán naøo khaùc! Khi nhìn vaøo nhieàu loãi chính taû trong caùc baøi vieát cuûa Giaùo Sö Höôøng (ví duï, 'feria secundo' thay vì 'segunda feira' trong tieáng Boà Ñaøo Nha, chæ ngaøy Thöù Hai - hoaëc 'Manual Teixera' thay vì 'Manuel Teixeira'), thì ta khoâng bieát phaûi nghó laøm sao veà lôøi mæa mai cuûa oâng ñoái vôùi Alexandre de Rhodes; vaø thaät söï, ta khoâng coøn gì ñeå noùi theâm nöõa!
III. Nhöõng dö aâm coøn ñoïng laïi.
Tieán só Roland Jacques khoâng coøn gì ñeå noùi, nhöng toâi thì coøn. Ñoïc nhöõng caâu maøo ñaàu cuûa T.S Höôøng: 'Baøi vieát naøy coù tính chaát nghieân cöùu khoa hoïc.. .. vôùi mong muoán laøm saùng toû lòch söû chöõ quoác ngöõ', roài ñoïc troïn baøi vieát cuûa oâng, toâi khaù ngôõ ngaøng vì oâng ñaõ maït saùt Alexandre de Rhodes hôn möùc caàn thieát ñeå laøm saùng toû lòch söû chöõ quoác ngöõ. Maø vieäc 'laøm saùng toû lòch söû chöõ quoác ngöõ' thì nhieàu nhaø chuyeân moân ñaõ ñi xa laém roài, trong khi ñoù, vaên phong mang tính maït saùt trong moät baøi nghieân cöùu laïi voâ cuøng hieám thaáy döôùi ngoøi buùt cuûa moät nhaø khoa hoïc, nhaát laø khi ngöôøi aáy chöa naém ñuû yeáu toá ñeå keát luaän, maø moïi söï chæ coøn laø giaû thuyeát.
Nhöõng lôøi buoäc toäi cuûa oâng laøm toâi nhôù ñeán moät baøi khaùc cuûa taùc giaû Buøi Kha. (12) Khôûi ñaàu oâng trích daãn moät ñoaïn vaên cuûa Gs Nguyeãn Laân:
"Naêm 1993, nhaân kyû nieäm 335 naêm ngaøy maát cuûa Alexandre de Rhodes, Trung taâm KHXH vaø NV ñaõ toå chöùc hoäi thaûo khoa hoïc veà cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa Alexandre de Rhodes, GSTS Nguyeãn Duy Quyù ñaõ keát luaän: Tröôùc maét, ñoái vôùi Alexandre de Rhodes - nhö chuùng ta ñaõ coù kieán nghò vôùi chính phuû - ñeå thieát thöïc ghi nhaän nhöõng ñoùng goùp cuûa oâng, chuùng ta seõ tieán haønh ñöa taám bia ghi coâng oâng trong vieäc ñieån cheá hoùa chöõ Quoác ngöõ vaøo khuoân vieân thö vieän quoác gia vaø seõ khoâi phuïc laïi teân phoá Alexandre de Rhodes ôû thaønh phoá Saigoøn... "
Döïa treân ñoù, Buøi Kha nhaän ñònh nhö sau:
"Ñoaïn vaên naày, moät laàn nöõa, cho thaáy caùc giaùo sö, caùc nhaø khoa hoïc trong cuoäc hoäi thaûo noùi treân ñaõ khoâng tìm hieåu roõ raøng neân ñaõ sai laàm trong vieäc kieán nghò vôùi chính phuû ñeå ghi nhaän, thay vì leân aùn, Linh Muïc A. de Rhodes. Nguyeân nhaân chính daãn ñeán vieäc khoâi phuïc laïi ñòa vò cuûa Alexandre de Rhodes nhö treân, ñöôïc Giaùo Sö Chöông Thaâu trình baøy roõ hôn trong baøi "Töø Moät Caâu Chöõ Cuûa Alexandre de Rhodes Ñeán Caùc Daãn Duïng Khaùc Nhau". Theo baøi vieát naày thì trong cuoäc hoäi thaûo thaùng 3.1993 nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Ñình Ñaàu, Giaùo Sö Söû Hoïc Ñinh Xuaân Laâm vaø caû Giaùo Sö Chöông Thaâu ñaõ ñoàng yù vôùi Linh Muïc Hoàng Nhueä Nguyeãn Khaéc Xuyeân dòch cuïm töø "Plusieurs Soldats" laø "maáy chieán só" vaø coøn chuù thích, chieán só ôû ñaây ñöôïc hieåu laø "lính thöøa sai" töùc laø "caùc giaùo só" chöù khoâng phaûi lính chieán laø caùc ngöôøi coù suùng ñeå ñaùnh giaëc. Vì vieäc dòch sai laàm neân môùi ñöa ñeán coù kieán nghò phuïc hoài vò trí (sai laàm) cho oâng A. de Rhodes nhö vöøa noùi treân.
... Linh Muïc Alexandre de Rhodes vieát raát roõ: "Toâi nghó nöôùc Phaùp laø nöôùc ngoan ñaïo nhaát theá giôùi, nöôùc Phaùp coù theå cung caáp cho toâi nhieàu binh lính (Plusieurs Soldats) ñeå chinh phuïc toaøn coõi Phöông Ñoâng (la conqueâte de tout l'Orient.".. . Nöôùc Phaùp hay noùi ñuùng hôn laø chính phuû Phaùp thì khoâng theå coù lính thöøa sai maø chæ coù lính chieán (Soldats) maø thoâi. Vaø chæ trong giaùo hoäi Phaùp môùi coù "lính" thöøa sai (missionnaires).
... Ñoaïn vaên treân ñaõ cho thaáy, chính Linh Muïc Alexandre de Rhodes ñaõ nhôø Giaùm Muïc thaønh Puy, Henri de Maupa cuõng laø tuyeân uyù cuûa Hoaøng Haäu vôï vua Luis, daãn vaøo trieàu ñình ñeå vaän ñoäng xin giuùp nhieàu lính chieán (Plusieurs Soldats) ñeå chinh phuïc toaøn coõi Ñoâng phöông (la conqueâte de tout l'Orient, trong ñoù coù Vieät Nam). Tuy söï vaän ñoäng ñoù chöa thaønh hình vaøo thôøi ñieåm cuûa oâng, nhöng noù ñaõ môû ñöôøng cho Phaùp xaâm laêng nöôùc ta 206 naêm sau. Lính Phaùp ñoå boä leân Ñaø Naüng ngaøy 1.9.1858.
Theá maø moät soá caùc nhaø nghieân cöùu cuûa ta, baûo hoaøng hôn vua, laïi cöù muoán "cöôõng eùp" oâng Rhodes (Ñaéc Loä) phaûi ñoùng vai cha ñeû chöõ quoác ngöõ cho baèng ñöôïc, vaø tìm caùch choái boû caùi toäi maø oâng ñaõ vaøo trong trieàu ñình Phaùp vaän ñoäng ñeå Phaùp ñaùnh chieám nöôùc ta..."
Roõ raøng laø Buøi Kha caên cöù treân hai cuïm töø treân maø leân aùn Alexandre de Rhodes 'vaän ñoäng ñeå Phaùp ñaùnh chieám nöôùc ta'. OÂng cöù chaéc nhö ñinh ñoùng coät raèng mình hieåu ñuùng moïi nghóa cuûa tieáng Phaùp. Duø sao ñi nöõa thì moät ngöôøi Phaùp laø tieán só Roland Jacques cuõng töøng vieát nhö sau:
"Chuùng toâi seõ ñeà caäp ñeán loái pheâ phaùn naøy... vaø khoâng tranh caõi theo tieân kieán yù thöùc heä, nhöng döïa vaøo nhöõng nguoàn taøi lieäu ñang coù. Söï thöïc thì Alexandre de Rhodes ñoâi khi ñaõ duøng moät loái noùi boùng baûy trong caùc taøi lieäu oâng ñaõ xuaát baûn: "Toâi ñaõ nghó raèng Phaùp quoác voán laø vöông quoác suøng ñaïo nhaát treân theá giôùi, haün coù theå cung öùng cho toâi nhieàu chieán só leân ñöôøng chinh phuïc toaøn Ñoâng phöông, ñeå ñöa veà Chuùa Gieâsu Kitoâ, vaø ñaëc bieät toâi mong xöù aáy giuùp toâi coù ñöôïc nhöõng giaùm muïc, laø nhöõng baäc laøm cha, laøm thaày cuûa chuùng toâi trong caùc giaùo hoäi aáy.. ." Theá maø coù nhöõng baäc hoïc giaû ôû caáp ñaïi hoïc töøng giaûi thích caùc hình aûnh tyû duï trong ngoân ngöõ suøng ñaïo 'chieán só' theo nghóa ñen cuûa chuùng! Coøn thaønh ngöõ maø taây phöông thöôøng duøng 'romanisation du vietnamien' (La Maõ hoùa tieáng Vieät) laïi laø moät söï truøng hôïp ruûi ro deã taïo hieåu laàm. 'Romanisation' (La Maõ hoùa) coù theå bò hieåu sai nhö laø moät 'söï söûa ñoåi ngoân ngöõ bôûi nhöõng ngöôøi Roma' (ngöôøi AÂu Chaâu) theo quan ñieåm rieâng cuûa hoï vôùi nhöõng aâm höôûng tieâu cöïc cuûa chuû nghóa thöïc daân. Kyø thöïc, ñaây laø loái dieãn taû caùc aâm toá cuûa tieáng noùi Vieät Nam döïa vaøo moät heä thoáng maãu töï cuûa vaàn La tinh, thay vì döïa vaøo caùc aâm hieäu laáy töø heä thoáng chöõ vieát Trung Hoa. Vì söû duïng ñaõ quen, thuaät ngöõ ñoù baát ñaéc dó phaûi laëp laïi" . (13)
Nhìn laïi nhö theá, khi ñoïc nhöõng lôøi leõ pheâ phaùn cuûa TS Phaïm Vaên Höôøng ñoái vôùi Alexandre de Rhodes, toâi töï hoûi coù neân tin lôøi cuûa oâng chaêng, khi oâng baûo raèng "moïi yù kieán phaûn bieän, tranh luaän, taùc giaû saün saøng laéng nghe" ? Bôûi vì moät baøi vieát vôùi vaên phong haäm höïc vaø ñay nghieán nhö theá thì ñaõ vöôït quaù giôùi haïn cuûa 'tính chaát nghieân cöùu khoa hoïc' maø oâng tuyeân boá ôû nhöõng doøng ñaàu tieân cuûa baøi mình. Vaø ñoù laø dö aâm coøn ñoïng laïi sau khi ñoïc baøi cuûa oâng.
Traàn Duy Nhieân, Saigon
Roland Jacques, Canada
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Chuù Thích:
1. Coù theå ñoïc laïi baøi aáy treân website Ngöôøi Lao Ñoäng, ôû ñòa chæ naøy: http://www.nld.com.vn/tintuc/the-gioi/ho-so-tu-lieu/176647.asp
2. Arts and Literary E-Magazine (Vaên Hoïc Ngheä Thuaät) soá 463 - 13/8/1999
3. ibid. "Father Manual Teixera, a Portuguese Jesuit missionary of 84 years just as I met him in Macao, made me part of his deep conviction that Rhodes signed a dictionary that he never wrote"
4. Ñöùc oâng Manuel Teixeira laø moät ngöôøi töøng vieát nhieàu taùc phaåm lieân quan ñeán thôøi kyø Boà Ñaøo Nha truyeàn giaùo taïi Vieät Nam. Coù theå tham khaûo moät soá baøi vieát sau cuûa Teixeira, Manuel: Missionaùrios Jesuítas no Vietnaõo, Macao: Centro de Informacaõo e Turismo, 1964. - 93 p.; As Missoões portuguesas no Vietnam. - Macao, Imprensa nacional, 1977. - 554 p. [Macau e a sua diocese, t. 14]; Relacoões comerciais de Macau com o Vieâtnam, Macao: Imprensa Nacional, 1977. - 259 p. [Macau e a sua diocese, t. 15] vaø nhaát laø nhöõng baøi vieát töø 1951 ñeán 1960 cuûa oâng vôùi töïa ñeà "Os Missionaùrios portugueses no Vietnaõo," trong Boletim Eclesiaùstico da Diocese de Macau.
Caàn noùi theâm raèng Ñöùc oâng Manuel Teixeira laø moät giaùo só trieàu Boà Ñaøo Nha coù tinh thaàn 'quoác gia' maõnh lieät. OÂng khoâng coù caûm tình vôùi Alexandre de Rhodes, moät linh muïc doøng Teân goác Avignon, vaø trong caùc baøi vieát cuûa mình, nhöõng nhaän xeùt cuûa oâng veà Alexandre de Rhodes khoâng hoaøn toaøn khaùch quan.
5. Roland Jacques - Boà ñaøo nha vaø coâng trình saùng cheá chöõ quoác ngöõ: Phaûi chaêng caàn vieát laïi lòch söû?, ñaêng laàn ñaàu treân Ñònh Höôùng, soá 17, 1998. Coù theå tham khaûo treân website cuûa BBC taïi ñòa chæ: http://www.bbc.co.uk/vietnamese/specials/1232_jacques_roland/page2.shtml; vaø nhöõng trang keá tieáp.
6. Cf. M. Barnouin - La parenteù vauclusienne d'Alexandre de Rhodes (1593-1660), trong Meùmoires de l'Acadeùmie de Vaucluse (Avignon), Soá 8, thaùng 4, 1995, trang 9-40.
7. Saùch Leâ vi, chöông 12, caâu 5.
8. "Quocumque igitur die suae nativitatis infans baptizatur in Christo, tamquam octavo circumciditur die: quoniam in illo circumciditur, qui tertio quidem ex quo crucifixus est, sed octavo in hebdomadibus resurrexit die". Thaùnh AÂu Tinh: De Gratia Christi et de Peccato Originali contra Pelagium... - Liber secundus - De Peccato Originali - Soá 37.
9. Roland Jacques, quoác tòch Phaùp, buùt danh tieáng Vieät laø Döông Höõu Nhaân, khoa tröôûng khoa Giaùo Luaät tröôøng Ñaïi Hoïc Saint Paul, Ottawa, tuy laø tieán só lòch söû luaät - Ñaïi Hoïc Paris XI, tieán só giaùo luaät - Institut Catholique, nhöng laïi laø moät nhaø nghieân cöùu coù uy tín veà chöõ quoác ngöõ, bôûi vì oâng töøng laáy baèng cöû nhaân tieáng Vieät vaø thaïc só veà Ngoân Ngöõ vaø Vaên Hoùa Ñoâng Phöông vôùi luaän vaên: Coâng trình cuûa vaøi nhaø tieân phong Boà Ñaøo Nha trong laõnh vöïc ngöõ hoïc Vieät Nam cho ñeán naêm 1650 (L'oeuvre de quelques Pioniers Portugais dans le domaine de la linguistique vietnamienne jusqu'en 1650). Sôû dó coâng trình nghieân cöùu ngoân ngöõ cuûa oâng phong phuù aáy laø nhôø oâng bieát nhieàu thöù tieáng: ngoaøi tieáng Phaùp, Anh vaø Vieät, oâng coøn naém vöõng tieáng YÙ, Ñöùc, Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nha, La tinh, Hy Laïp vaø coù ít nhieàu kieán thöùc veà tieáng Hoa; hôn nöõa, oâng coù nhieàu cô hoäi ñeå truy taàm taän nguoàn caùc vaên kieän lòch söû lieân quan ñeán laõnh vöïc mình nghieân cöùu taïi Phaùp, YÙ, Boà Ñaøo Nha, Macao vaø Vieät Nam.
10. Töø naêm 1997, Ñònh Höôùng laø taäp san ñaõ tieân phong ñaêng haàu heát nhöõng baøi vieát cuûa Tieán Só Roland Jacques, goàm 13 baøi lieân quan ñeán caùc nhaø thöøa sai Boà Ñaøo Nha vaø tieán trình hình thaønh chöõ quoác ngöõ. Sau ñaây laø nhöõng baøi tieâu bieåu nhaát:
(1) Caùc nhaø tieân phong ngöôøi Portugal vaø ngoân ngöõ hoïc Vieät Nam. Ñònh Höôùng. 34:148-160, 2003.
(2) Moät taøi lieäu ngoân ngöõ hoïc ñoái chieáu Nhaät-Hoa-Vieät bieân soaïn taïi AÙo Moân (Macao) naêm 1632. Ñònh Höôùng, 33:4-26, 2002;
(3) Lieân quan ñeán caùc cuoán töï ñieån vaø giaùo lyù cuûa Alexandre de Rhodes. Ñònh Höôùng. 32:33-39, 2002.
(4) Teân tieáng Vieät cuûa thaày giaûng Anreâ Phuù Yeân: Nghieân cöùu lòch söû vaø ngoân ngöõ hoïc. Ñònh Höôùng. 18:56-72, 1998.
(5) Coâng cuoäc truyeàn giaùo taïi Quaûng Nam naêm 1623 vaø vaán ñeà ngoân ngöõ: Böùc thö cuûa Francisco de Pina. Ñònh Höôùng. 29:20-51, 2001.
(6) Boà ñaøo nha vaø coâng trình saùng cheá chöõ quoác ngöõ: Phaûi chaêng caàn vieát laïi lòch söû? Ñònh Höôùng. 17:18-62, 1998
11. Sau khi phaùt hieän böùc thö cuûa Pina naêm 1994, Roland Jacques noùi veà böùc thö naøy trong baøi "Ñeå hieåu nguoàn goác chöõ quoác ngöõ: moät böùc thö chöa ñöôïc coâng boá cuûa Francisco de Pina", treân taäp san Ngoân Ngöõ [TTKHXHNV] Vieät Nam, Haø Noäi, 1966 - Baûn dòch vôùi nhöõng nghieân cöùu döôùi daïng chuù thích ñöôïc ñaêng laïi treân Ñònh Höôùng naêm 2001, soá 29; vaø treân Nguyeät San Coâng Giaùo vaø Daân Toäc naêm 2002, soá 90. Cuoái cuøng toaøn boä coâng trình nghieân cöùu ñeå xaùc ñònh tieán trình hình thaønh chöõ quoác ngöõ, maø Pina laø moät ngöôøi tieân khôûi, ñaõ trôû thaønh moät chöông trong cuoán saùch song ngöõ Anh Phaùp (vaø hy voïng baûn dòch tieáng Vieät seõ ra maét moät ngaøy gaàn ñaây) töïa ñeà laø: Portuguese Pioneers of Vietnamese Prior to 1650. L'Oeuvre de quelques pionniers portugais dans le domaine de la linguistique vietnamienne jusqu'en 1650 (Bangkok, Orchid Books, 2002).
12. Buøi Kha - Alexandre de Rhodes - Nhöõng Nhaàm Laãn Ñaùng Tieác. Websites Talawas vaø Giao Ñieåm: http://www.giaodiem.com/mluc/mluc_III04/704_buikhaII.htm
13. Roland Jacques - Boà ñaøo nha vaø coâng trình saùng cheá chöõ quoác ngöõ.. . Cf chuù thích 5.
Traàn Duy Nhieân vaø Roland Jacques