Nhöõng yù nghóa cuûa caùi Teát
trong truyeàn thoáng Vaên hoùa Vieät Nam
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
(Radio Veritas Asia 8/02/2005) - Quí vò vaø caùc baïn thaân meán. Noùi ñeán Teát, chuùng ta thöôøng nghó tôùi moät dòp vui ñaàu naêm môùi: Teát Nguyeân Ñaùn, coøn goïi laø Teát Caû. Treân thöïc teá, Vieät Nam coù haøng chuïc ngaøy Teát coå truyeàn coù raát nhieàu yù nghóa ôû nhieàu thôøi ñieåm khaùc nhau trong naêm. Vaø trong töøng caùi teát aáy, ñeàu chöùa ñöïng moät söï tích saâu xa ví nhö söï giao thoa vôùi neàn vaên hoùa khu vöïc, song ñaõ ñöôïc Vieät hoùa moät caùch töï nhieân vaø saâu saéc.
Nhaân ngaøy cuoái naêm, chöông trình Khoa hoïc vaø Ñôøi soáng tuaàn naøy, chuùng toâi xin trình baøy nhöõng yù nghóa cuûa nhöõng caùi Teát cuûa Vieät Nam:
Quí vò vaø caùc baïn thaân meán,
Teát Nguyeân Ñaùn: Teát Nguyeân Ñaùn laø Teát lôùn trong naêm. Teát naøy coøn goïi laø Teát Caû, vaøo ñuùng vaøo ngaøy muøng 1 thaùng Gieâng aâm lòch, ngaøy ñaàu tieân cuûa Naêm Môùi. Theo phong tuïc coå truyeàn Vieät Nam, Teát Nguyeân Ñaùn tröôùc heát laø Teát cuûa gia ñình. Trong 3 ngaøy Teát dieãn ra vôùi ba cuoäc gaëp gôõ lôùn ngay taïi moãi nhaø. Thöù nhaát laø cuoäc gaëp gôõ cuûa nhöõng Gia Thaàn, ñoù laø Tieân Sö hay Ngheà Sö laø vò toå ñaàu tieân daïy ngheà maø gia ñình mình ñang laøm. Thoå coâng, trong giöõa ñaát, nôi maø mình ñang ôû; vaø Taùo Quaân laø thaàn cuûa vieäc naáu aên cuûa moïi ngöôøi trong gia ñình. Cuoäc gaëp gôõ thöù hai laø cuoäc gaëp gôõ Toå Tieân OÂng Baø, nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát. Ngöôøi daân tin raèng linh hoàn cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát cuõng veà vôùi con chaùu cuûa hoï vaøo dòp Teát. Cuoäc gaëp gôõ thöù ba laø cuoäc ñoaøn tuï cuûa nhöõng ngöôøi trong nhaø, nhö moät thoùi quen linh thieâng vaø beàn vöõng nhaát. Moãi naêm teát ñeán, duø ñang ôû ñaâu, laøm gì, trong hoaøn caûnh naøo, haàu nhö ai cuõng mong muoán vaø coá gaéng trôû veà quaây quaàn vôùi nhöõng ngöôøi thaân trong gia ñình. Dòp Teát Nguyeân Ñaùn ngöôøi ta laøm baùnh chöng trong caùi nieâu, ñi chuùc möøng nhau, môû hoäi, toå chöùc caùc cuoäc vui chôi, thi ñoã, aên uoáng raát töng böøng. Teát Nguyeân Ñaùn thöïc söï laø ngaøy hoäi muøa lôùn, ngaøy nhôù ôn, taï ôn, chuùc möøng, sum hoïp vui veû, vaø thieâng lieâng.
Teát Khai Haøng: Theo tính caùch cuûa ngöôøi xöa, ngaøy moàng 1 thaùng Gieâng öùng vaøo ngaøy gaø; moàng hai: choù; moàng ba: lôïn; moàng boán: deâ; moàng naêm: traâu; moàng saùu: ngöïa; moàng baûy: ngöôøi; moàng taùm: luùa. Trong 8 ngaøy ñaàu naêm, cöù ngaøy naøo saùng suûa, thì coi nhö loaøi gioáng thuoäc veà ngaøy aáy ñöôïc toát caû naêm. Vì vaäy, ñeán moàng baûy, thaáy trôøi taïnh raùo, quang ñaõng, thì ngöôøi ta tin raèng caû naêm moïi ngöôøi seõ gaëp may maén, haïnh phuùc. Moàng baûy haï caùi nieâu keát thuùc Teát Nguyeân Ñaùn cuõng laø ngaøy baét ñaàu teát Khai Haøng, Teát môû ñaàu cho ngaøy vui ñeå ñoùn chaøo muøa xuaân môùi.
Teát Thöôïng Nguyeân: Teát Thöôïng Nguyeân hay coøn goïi laø Teát Nguyeân Tieâu, vaøo ñuùng ngaøy raèm thaùng Gieâng, ngaøy traêng raèm ñaàu tieân cuûa naêm. Teát naøy phaàn lôùn ñöôïc toå chöùc taïi Chuøa Chieàn, vì ngaøy raèm thaùng Gieâng coøn ñöôïc goïi laø ngaøy Vía cuûa Phaät Toå. Thaønh ngöõ coù caâu: "Leã Phaät quanh naêm khoâng baèng ngaøy raèm thaùng Gieâng" xuaát phaùt töø ñoù. Sau khi ñi Chuøa, moïi ngöôøi veà nhaø hoïp maët, cuùng Gia Tieân vaø aên coã.
Teát Haøn Thöïc: Haøn Thöïc nghóa laø aên ñoà nguoäi. Teát naøy vaøo ngaøy moàng 3 thaùng Ba aâm lòch. Thôøi Xuaân Thu ôû Trung Quoác, Coâng Töû Truøng Nhó, veà sau laø vua Taán Vaên Coâng, khi gaëp caûnh hoaïn naïn, ñoùi quaù, ñöôïc Giôùi Töû Thoâi caét thòt ñuøi cuûa mình, naáu daâng cho aên. Sau 19 naêm phieâu baït, Truøng Nhó laïi ñöôïc trôû veà naém giöõ vöông quyeàn nöôùc Taàn. Vua ban thöôûng cho taát caû nhöõng ngöôøi ñaõ cuøng neám maät naèm gai, nhöng laïi queân maát Töû Thoâi. Töû Thoâi cuõng khoâng oaùn haän, vì nghó vieäc giuùp ñôõ Truøng Nhó laø moät nghóa vuï cuûa keû baày toâi. Vaø Töû Thoâi ñöa meï vaøo soáng ôû nuùi Ñieàu. Luùc vua nhôù ra cho ngöôøi tôùi môøi maø khoâng ñöôïc, lieàn sai ñoát röøng ñeå Töû Thoâi phaûi ñi ra. Tuy nhieân Töû Thoâi khoâng ra, vaø hai meï con cuøng bò cheát chaùy. Hoâm aáy ñuùng ngaøy 5 thaùng Ba. Ñau xoùt, vua sai laäp mieáu thôø treân nuùi, vaø ñoåi teân nuùi ñoù laø Giôùi Sôn. Ngöôøi quanh vuøng thöông Töû Thoâi neân haèng naêm töø ngaøy moàng 3 ñeán moàng 5 thaùng Ba thì kieâng ñoát löûa maø chæ aên ñoà nguoäi ñaõ naáu saün. Töø thôøi Nhaø Lyù, ngöôøi Vieät ñaõ tieáp nhaän Teát naøy nhöng chæ toå chöùc vaøo moät ngaøy moàng 3 thaùng Ba maø thoâi, khoâng kieâng ñoát löûa vaø thöôøng laøm baùnh troâi, baùnh chay, thay cho ñoà nguoäi, muïc ñích chuû yeáu laø ñeå cuùng gia tieân chöù ít ngöôøi hieåu roõ chuyeän Giôùi Töû Thoâi. Hieän nay, Teát naøy vaãn thöôøng ñaäm neùt ôû mieàn Baéc, nhaát laø caùc tænh quanh Haø Noäi.
Teát Thanh Minh: Trong truyeän Kieàu coù vieát raèng: "Thanh Minh trong tieát thaùng Ba, leã laø Taûo Moä hoäi laø Ñaïm Thanh", Thanh Minh nghóa laø trôøi trong saùng, nhaân ñoù ngöôøi ta ñi thaêm moà maõ cuûa nhöõng ngöôøi thaân. Teát Thanh Minh thöôøng vaøo thaùng Ba aâm lòch trôû thaønh leã Taûo Moä. Sau khi ñaõ taûo moä, moïi ngöôøi trong gia ñình trôû veà nhaø laøm leã cuùng gia tieân.
Teát Ñoan Ngoï: Teát Ñoan Ngoï coøn goïi laø Teát Ñoan Döông, vaøo ngaøy moàng 5 thaùng Naêm aâm lòch. Ñaây laø giai ñoaïn chuyeån muøa töø Xuaân sang Haï, neân khí haäu coù nhieàu thay ñoåi ñoät ngoät, deã sinh beänh thôøi khí. Ca dao Vieât Nam coù caâu: "Chöa aên baùnh neáp Ñoan Döông, aùo boâng chaúng daùm khinh thöôøng côõi ra". Khuùc Nguyeân laø moät nhaø thô noåi tieáng, moät vò trung thaàn cuûa nöôùc Sôû, do can ngaên Nguõ Hoaøi Vöông khoâng ñöôïc, ñaõ uaát öùc oâm ñaù gieo mình xuoáng soâng Mieät La töï vaän. Hoâm aáy ñuùng ngaøy 5 thaùng Naêm. Thöông tieác ngöôøi trung nghóa, moãi naêm cöù ñeán ngaøy ñoù, ngöôøi daân Trung Quoác laøm baùnh, cuoán chæ nguõ saéc beân ngoaøi, chuû yù khieán cho caù sôï khoûi aên, roài bôi thuyeàn ra giöõa soâng neùm baùnh xuoáng cuùng Khuùc Nguyeân. ÔÛ Vieät Nam ít ngöôøi bieát chuyeän Khuùc Nguyeân, maø chæ coi moàng 5 thaùng Naêm laø Teát gieát saâu boï, vì trong giai ñoaïn chuyeån muøa, chuyeån tieát, dòch beänh deã phaùt sinh. Moïi ngöôøi daäy sôùm, chæ aên hoa quaû hoaëc cheø. Tuy nhieân moãi nôi coù theâm moät phong tuïc rieâng ví duï nhö ôû Phuïng Lyù, vaøo ngaøy naøy, ngöôøi con reã trong gia ñình thöôøng tôùi bieáu ngöôøi boá vôï moät con ngoãng thaät to.
Teát Trung Nguyeân: Teát Trung Nguyeân vaøo ngaøy raèm thaùng Baûy. Theo saùch Phaät hoâm aáy laø ngaøy vong nhaân ñöôïc xaù toäi, ngaøy baùo hieáu cha meï. Ngay taïi Chuøa thöôøng laøm chay tònh teá vaø caàu kinh Vu Lan. Taïi gia ñình thì baøy cuùng gia tieân, ñoát vaøng maõ.
Teát Trung Thu: Teát Trung Thu nhaèm vaøo ngaøy raèm thaùng Taùm. Trung Thu laø Teát cuûa treû con. Thöôøng ban ngaøy ngöôøi ta laøm leã cuùng gia tieân, toái môùi baøy hoa quaû baùnh keïo ñeå treû con vui chôi, phaù coã, trong traêng röôùc ñeøn.
Teát Truøng Cöûu: Teát Truøng Cöûu vaøo ngaøy 9 thaùng Chín aâm lòch. Teát naøy baét nguoàn töï söï tích cuûa Ñaïo Laõo. Thôøi Haùn coù ngöôøi teân goïi laø Hoaøng Caûnh ñi hoïc pheùp tieân, moät hoâm thaày Phieân Traøng Phong baûo Hoaøng Caûnh khuyeân moãi ngöôøi trong gia ñình, may moät caùi tuùi luïa ñöïng hoa cuùc, roài ñeán choã cao ñeå taïm truù. Quaû nhieân ngaøy 9 thaùng 9 coù luït to, ngaäp heát laøng maïc. Vì laøm theo lôøi thaày, Hoaøng Caûnh vaø gia ñình ñaõ thoaùt naïn. Töø xöa, nho só Vieät Nam ñaõ theo leã naøy, nhöng laïi bieán thaønh cuoäc du ngoaïn nuùi non, uoáng röôïu cuùc, goïi laø Thöôûng Teát Truøng Döông.
Teát Truøng Thaäp: ñaây laø Teát cuûa caùc thaày thuoác. Theo saùch döôïc leã thì ñeán ngaøy 10 thaùng Möôøi aâm lòch, thaày thuoác môùi tuï ñöôïc khí aâm döông, môùi keát ñöôïc saéc töù thôøi xuaân haï thu ñoâng, cho neân toát nhaát. ÔÛ noâng thoân Vieät Nam, ñeán ngaøy ñoù, ngöôøi ta thöôøng laøm baùnh daày, naáu cheø, ñeå cuùng gia tieân, roài ñem bieáu cho nhöõng ngöôøi thaân thuoäc, chöù khoâng maáy quan taâm ñeán chuyeän thaày thuoác thaày thua.
Teát Haøn Nguyeân: Teát Haøn Nguyeân hay coøn goïi laø Teát Caàu Môùi, vaøo ngaøy raèm hay ngaøy 1 thaùng Möôøi. ÔÛ noâng thoân, Teát naøy thöôøng ñöôïc toå chöùc raát lôùn, vì ñaây laø dòp naáu côm gaïo môùi cuûa vuï muøa vöøa xong, tröôùc ñeå cuùng toå tieân, sau ñeå töï thöôûng coâng caøy caáy.
Teát Taùo Quaân: Teát Taùo Quaân vaøo ngaøy 23 thaùng Chaïp. Ngöôøi ta coi ñaây laø ngaøy vua beáp leân chaàu trôøi ñeå taâu laïi vieäc beáp nuùc, laøm aên, cö xöû cuûa gia ñình trong naêm qua. Theo truyeàn thuyeát Vieät Nam, xöa coù hai vôï choàng ngheøo khoå quaù, phaûi chia tay nhau moãi ngöôøi moät nôi tha phöông caàu thöïc. Sau ñoù ngöôøi vôï may maén laáy ñöôïc choàng giaøu. Moät naêm kia vaøo ngaøy 23 thaùng Chaïp, ngöôøi vôï ñang ñoát vaøng maõ ngoaøi saân, thì thaáy moät ngöôøi aên xin böôùc vaøo. Nhaän ra chính laø choàng cuõ, neân ngöôøi vôï ñoäng loøng, ñem côm gaïo tieàn baïc ra cho. Ngöôøi choàng môùi bieát chuyeän, nghi ngôø vôï. Ngöôøi vôï ñaâm khoù xöû, uaát öùc, lao vaøo beáp löûa töï vaän. Ngöôøi choàng cuõ ñau xoùt, cuõng nhaûy vaøo löûa cheát theo. Ngöôøi choàng môùi aân haän, cuõng lao vaøo löûa cheát theo. Trôøi thaáy caû 3 ñeàu coù nghóa, neân phong cho laøm vua beáp. Ca dao Vieät Nam coù caâu: "Theá gian moät vôï moät choàng chaúng nhö vua beáp hai oâng moät baø". Vì tích aáy, cöù ñeán phieân chôï ngaøy 23 thaùng Chaïp, moãi gia ñình thöôøng mua hai caùi muõ cho oâng, moät caùi muõ cho baø, baèng giaáy, vaø 3 con caù cheùp laøm ngöïa ñeå vua beáp veà chaàu trôøi. Sau khi cuùng trong beáp, muõ ñöôïc ñoát, vaø caù cheùp ñöôïc mang ra thaû ao hoà, soâng suoái.
Chöông trình Khoa Hoïc vaø Ñôøi Soáng tuaàn naøy xin taïm ngöng taïi ñaây, xin chuùc quí vò vaø caùc baïn moät naêm môùi an bình thònh vöôïng.
(Vaên Kim)