Hai cuoäc ly giaùo quan troïng
trong lòch söû Giaùo hoäi Coâng giaùo
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
I. Caùc Giaùo phaùi
Trong Taân öôùc, Chuùa Gieâsu ñaõ ñeà caäp ñeán vieäc thaønh laäp giaùo hoäi qua lôøi Ngaøi nhaén nhuû Pheâroâ: “Pheâroâ, naøy con laø ñaù, treân vieân ñaù naøy thaày seõ xaây giaùo hoäi cuûa thaày” (Mt 16,16-19). Chuùa coøn caàu nguyeän giaùo hoäi naøy ñöôïc neân moät nhö Chuùa Cha vaø Chuùa Con laø moät. Theá nhöng, ñaùng buoàn thay, giaùo hoäi döïa treân Pheâroâ ñaõ khoâng laø moät nhö Chuùa mong muoán.
Giaùo hoäi luùc ban ñaàu, ñi theo Chuùa chæ laø nhoùm 12 toâng ñoà vaø moät soá caùc moân ñeä. Hoï khoâng coù hieán phaùp, hieán chöông hoaëc noäi quy gì caû. Theo thôøi gian, con soá nhöõng ngöôøi tin vaøo Chuùa taêng leân raát nhanh. Ñeå ñaùp öùng nhu caàu, caùc toâng ñoà ñaõ phaûi choïn 7 vò ñöôïc goïi laø phoù teá haàu trôï giuùp theâm cho caùc ngaøi trong caùc coâng vieäc baùc aùi giuùp anh chò em chung quanh (Toâng ñoà Coâng vuï, ñoaïn 6). Ñoàng thôøi nhaèm thích öùng vôùi nhöõng ñoøi hoûi môùi, caùc ngaøi ñaõ phaûi cuøng nhau nhoùm hoïp taïi Gieârusalem, tìm nhöõng phöông caùch rao giaûng tin möøng cho thích hôïp. Cuõng trong nhöõng phieân hoïp ñaàu tieân naøy maø danh töø Coâng ñoàng ñöôïc xöû duïng. Caùc ngaøi ñaõ ñoàng yù raèng khoâng caàn buoäc nhöõng ngöôøi taân toøng phaûi hoaøn toaøn tuaân giöõ caùc luaät ñieàu trong cöïu öôùc, nhöng chuù troïng nhieàu ñeán nieàm tin vaøo Ñöùc Kitoâ (TÑCV ñoaïn 15). Giaùo hoäi laø moät, duø tin möøng ñöôïc loan truyeàn ra ñeán caùc nöôùc Ai Caäp, Syria, Tieåu AÙ, Hy Laïp vaø Roma.
Trong thôøi gian bò baùch haïi 300 naêm ñaàu vaø nhöõng theá kyû sau ñoù, ñieåm quan troïng ngöôøi ta nhaän ra laø, ñaõ khoâng xaûy ra cuoäc ly giaùo naøo quan troïng, hoaëc neáu coù thì raát giôùi haïn, nhö cuûa nhoùm Nestorians vaø Monophysites. Nhöõng nhoùm naøy chaúng maáy ai theo. Thöôøng thì söï ly giaùo keát thuùc baèng vieäc nhoùm nhoû ñoù taøn luïi ñi hoaëc trôû laïi Coâng giaùo. Tuy nhieân, vaøo luùc bình an, khoâng bò baùch haïi, thì xaûy ra 2 cuoäc ly giaùo raát quan troïng. Moät, vaøo theá kyû 11 vôùi anh em Chính thoáng giaùo, vaø moät, vaøo theá kyû 16 vôùi anh em Tin laønh. Nhöõng cuoäc ly giaùo naøy ñöôïc goïi laø nhöõng baát ñoàng ñau ñôùn laøm toån thöông thaân mình Ñöùc Kitoâ. Sau ñoù, xuaát hieän teân goïi nhö “Coâng giaùo La Maõ” ñeå phaân bieät vôùi “Chính thoáng giaùo” vaø “Tin laønh”.
1. Coâng Giaùo (La Maõ). Khôûi nguoàn töø nieàm tin raèng thaùnh Pheâroâ, vò caàm ñaàu hoäi thaùnh ñaõ töû ñaïo vaø ñöôïc choân caát taïi Roma, nhöõng giaùm muïc thaønh Roma, ñöôïc nhìn nhaän nhö keá vò Ngaøi, coi soùc toaøn theå hoäi thaùnh. Theo lòch söû thì vai troø cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng vaøo thuôû ban ñaàu chæ nhaèm giaûi quyeát nhöõng dò bieät giöõa caùc giaùo hoäi ñòa phöông. Veà sau, vì coù nhieàu lôøi yeâu caàu vaø Coâng vieäc ñoøi hoûi, vò giaùo hoaøng ñaõ phaûi can thieäp theâm vaøo caùc vaán ñeà cuûa giaùo hoäi ñòa phöông, do ñoù, cuõng coù nhöõng laàn gaây ra khoù chòu vôùi caùc giaùo hoäi naøy.
2. Chính Thoáng Giaùo. Ñeán theá kyû 11, khoaûng naêm 1054, xaûy ra cuoäc ly giaùo quan troïng nôi nhöõng giaùo hoäi phöông ñoâng. Thöïc ra, phöông ñoâng laø phöông ñoâng cuûa AÂu Chaâu chöù khoâng phaûi laø Ñoâng Phöông hoaëc Chaâu AÙ. Ñoù laø caùc quoác gia Hy Laïp, Bulgaria vaø Lieân Soâ. Luùc ñaàu chæ laø nhöõng nghi thöùc khaùc bieät giöõa 2 nhoùm veà vieäc duøng baùnh khoâng men (theo nghi thöùc La-tinh cuûa Roma) hoaëc baùnh coù men (Hy Laïp) khi cöû haønh bí tích thaùnh theå. Tuy vieäc nhoû nhöng cuõng gaây ra baát ñoàng taïi sao nhoùm naøy khaùc nhoùm kia. Ñeán sau xaûy ra nhöõng chuyeän troïng ñaïi hôn lieân quan veà ñöùc tin. Giaùo hoäi Roma tin raèng Chuùa Thaùnh Thaàn do bôûi Chuùa Cha vaø Chuùa Con maø ra, coøn Chính thoàng giaùo thì tin raèng Chuùa Thaùnh Thaàn bôûi Chuùa Cha maø thoâi.
Ngaøy nay coù nhöõng giaùo phaùi Chính thoáng giaùo quan troïng laø: Lieân soâ, Rumania, Bulgaria, Hy laïp... Naêm 1964, Ñöùc Giaùo Hoaøng Phaoloâ VI vaø Ñöùc Giaùo Chuû Athenagoras, Giaùo chuû thaønh Constantinople, ñaõ cuøng oâm hoân vaø ruùt vaï tuyeät thoâng cho nhau. Baây giôø coù nhieàu chi nhaùnh Chính thoáng trôû veà hieäp nhaát vôùi Coâng giaùo vaø vaãn giöõ nguyeân nghi thöùc, ngoân töø, taäp tuïc rieâng. Hoï choïn teân “Coâng giaùo Hy Laïp; Coâng giaùo Ukraine” ñeå phaân bieät vôùi Coâng giaùo Roma. Chöông trình ñaïi keát cuõng ñang ñöôïc chuù troïng raát nhieàu trong Giaùo hoäi Coâng giaùo.
3. Tin Laønh. Trong cuoäc ly giaùo giöõa Coâng giaùo vaø Chính thoáng ñöôïc keå laø “nheï” thì cuoäc ly giaùo vôùi Tin laønh gaây ra nhieàu ñau ñôùn hôn. Vaøo thôøi trung coå, ngöôøi Coâng giaùo phoå bieán nhieàu taäp tuïc nhaèm giuùp taêng tröôûng theâm loøng ñaïo ñöùc nhö haønh höông, xin aân xaù, laøm vieäc ñeàn toäi, noi göông caùc thaùnh aên chay, haõm mình, phaït xaùc... Trong khi soáng nhöõng bí tích vaø “aù bí tích” naøy, moät vaøi laïm duïng hoaëc quaù khích xaûy ra. Thöïc ra, nhöõng thoùi quen truyeàn thoáng ñoù ñaõ khôûi nguoàn töø cöïu öôùc hoaëc manh nha trong taân öôùc. AÊn chay, haõm mình laø nhöõng vieäc laøm roõ raøng vaø cuï theå ñöôïc caû Taân vaø Cöïu öôùc ñeà cao; haønh höông ñöôïc nhaéc nhôû nhieàu nôi Taân öôùc, khi Chuùa Gieâsu ñi leân Gieârusalem; caùc aân xaù - hình thöùc tha phaàn phaït cuûa toäi - baét nguoàn töø söï tha thöù vaø giuùp thoáng hoái vaøo nhöõng naêm toaøn xaù...
Nhieàu nhoùm canh taân giaùo hoäi nhö caùc doøng tu Phanxicoâ, Ñaminh, Cistercien, Carthusian ñaõ coá gaéng chænh ñoán, giaûi thích moät soá taäp tuïc khoâng coøn hôïp thôøi. Moïi ngöôøi hieåu raèng canh taân giaùo hoäi laø moät vieäc laøm cuûa töøng thôøi ñaïi, nghóa laø chuùng ta phaûi lieân tuïc canh taân Giaùo hoäi, canh taân ñôøi soáng cuûa mình. Ngay caû baây giôø, vaøo theá kyû 21 naày, chuùng ta cuõng caàn ñoåi môùi.
Trong khi caùc doøng tu canh taân giaùo hoäi caùch chaäm raõi thì vaøo theá kyû 16, coù moät phong traøo muoán canh taân caùch maïnh meõ vaø mau leï hôn. Ngöôøi ñöôïc coi nhö khai saùng phong traøo naøy laø Luther chaéc cuõng khoâng ngôø raèng, sau oâng, Tin laønh bò chia ra quaù nhieàu nhaùnh vaø coù quaù nhieàu maâu thuaãn vôùi nhau nhö vaäy. Cho ñeán hoâm nay, theo Edward O'Conner trong “The Catholic Vision” trang 36 thì coù ñeán 20,000 giaùo phaùi tin laønh cuøng tin vaøo Ñöùc Kitoâ!!!? Theo Edward thì moãi nhaø thôø Tin laønh coù quyeàn caét nghóa Thaùnh kinh theo kieåu rieâng cuûa mình, nghóa laø moät giaùo phaùi. Ñuùng ra, Tin laønh, maø ngöôøi Coâng giaùo goïi laø “theä phaûn” töùc laø phaûn laïi lôøi theà, laø moät phong traøo hôn laø toân giaùo coá ñònh. Caùc vò khai saùng vaø chuû tröông nhöõng heä phaùi lôùn nhieàu khi caét nghóa Thaùnh kinh moät caùch raát maâu thuaãn nhau, nhö nhöõng anh em theo Anh Giaùo vaø Episcopalians thì chaáp nhaän truyeàn thoáng, nhöng khoâng chaáp nhaän quyeàn bính Ñöùc Giaùo Hoaøng; Luther cho pheùp truyeàn thoáng neáu khoâng ngöôïc laïi vôùi Thaùnh kinh; Calvin thì cho raèng nhöõng gì maø Thaùnh kinh khoâng hieån nhieân ñeà caäp ñeán thì phaûi ñöôïc loaïi tröø; ngöôøi theo thanh giaùo hoaëc chuû tröông caûi caùch taän caên thì cöùng raén hôn nöõa trong vieäc aùp duïng Thaùnh kinh. Nhöng laïi coù giaùo phaùi nhö tin laønh Mormon chuû tröông raèng ñeå ñoái phoù vôùi naïn trai thieáu, gaùi thöøa, ñaøn oâng ñöôïc pheùp laáy 4 vôï! Ñieàu naøy coù nghóa raèng caùc muïc sö tin laønh coù quyeàn giaûi thích Thaùnh kinh theo aân suûng nhaän ñöôïc töø Thaùnh Thaàn.
Beân caïnh nhöõng vaán ñeà caét nghóa Thaùnh kinh theá naøo cho chính xaùc, caùc heä phaùi tin laønh cuõng khoâng giaûi thích caùc bí tích gioáng nhau. Coù heä phaùi chaáp nhaän bí tích mình thaùnh Chuùa, heä phaùi laïi coi vieäc cöû haønh bí tích naøy nhö söï töôûng nieäm maø thoâi. Roài laïi coù heä phaùi noùi raèng vieäc linh muïc nöõ giôùi ñaõ ñöôïc nhaéc nhôû caùch maëc nhieân (implicit) trong Thaùnh kinh, heä phaùi cho raèng khoâng thaáy choã naøo Thaùnh kinh nhaéc nhôû ñeán caû.
II. Vaán ñeà maáu choát: Thaùnh kinh vaø Thaùnh truyeàn
Nhìn chung thì anh em Tin laønh chaáp nhaän Thaùnh kinh nhöng khoâng ñoàng yù vôùi Thaùnh truyeàn. Trong khi ñoù Giaùo hoäi Coâng giaùo tin töôûng vaøo Thaùnh kinh, ñoàng thôøi cuõng toân troïng Thaùnh truyeàn vaø nhöõng lôøi daïy doã cuûa caùc vò thaùnh khoân ngoan. Thaùnh truyeàn nghóa laø truyeàn thoáng thaùnh cuûa giaùo hoäi, khaùc vôùi truyeàn thoáng töï nhieân cuûa con ngöôøi.
Giaùo hoäi Coâng giaùo lyù luaän nguoàn goác Thaùnh kinh khôûi söï vôùi truyeàn khaåu. Ñeå baûo toaøn nguyeân yù vaø cuõng ñeå phoå bieán cho theâm saâu roäng, caùc thaùnh söû vieát laïi Thaùnh kinh. Tieán trình hình thaønh ñoù, ñöôïc aùp duïng cho caû Cöïu cuõng nhö Taân öôùc nhö sau:
1. Truyeàn khaåu: daân chuùng keå cho nhau nghe (baèng mieäng) caûm nghieäm cuûa hoï veà Thieân Chuùa. Roài hoï keå cho baïn beø vaø con chaùu nghe nhöõng caûm nghieäm naøy. Con chaùu laïi truyeàn cho ñôøi keá tieáp nhöõng caâu truyeän, caûm nghieäm vaø kinh nghieäm ñoù.
2. Coù nhöõng bieán coá lôùn xaûy ra nhö nhöõng cuoäc di cö, bò löu ñaøy, tai naïn xaûy ñeán cho daân Do thaùi. Nhöõng bieán coá naøy coù theå laøm mai moät, phöông haïi hoaëc meùo moù nhöõng nieàm tin, taäp tuïc coå truyeàn vaãn ñöôïc truyeàn khaåu, do ñoù, caùc nhaø bieân nieân söû vaø vaên só vieát laïi nhöõng caâu truyeän cuûa ñöùc tin cho haäu theá.
3. Xuaát baûn. Theo thôøi gian, nhöõng nhaø bieân nieân söû, vaên só thu thaäp caùc taøi lieäu ñaõ ñöôïc bieân soaïn thaønh heä thoáng, hieäu chính nhöõng gì chöa roõ, ñem xuaát baûn vaø aùp duïng cho coäng ñoaøn cuûa mình.
Ñoù laø vieäc thaønh hình boä Thaùnh kinh goàm 73 cuoán Cöïu cuõng nhö Taân öôùc. Tieán trình naøy khoâng phaûi laø ñöùt ñoaïn, thieáu lieân heä vôùi nhau, nhöng noái keát vaø naèm choàng leân nhau.
Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, töø nhöõng khaùc bieät caên baûn naøy veà vieäc aùp duïng Thaùnh kinh vaø Thaùnh truyeàn, nhieàu vaán ñeà khaùc ñaõ ñöôïc neâu leân, maø ngay caû baây giôø chuùng ta cuõng ñang phaûi ñöông ñaàu. ÔÛ ñaây, chuùng ta seõ cuøng nhau thaûo luaän vaán ñeà caên baûn maø ngöôøi ta cho raèng chính vì vaán ñeà naøy Luther quyeát ñònh taùch rôøi ra khoûi Giaùo hoäi Coâng giaùo.
AÂn suûng trong ôn cöùu chuoäc:
Luther, nguyeân laø moät linh muïc coâng giaùo, trong suoát cuoäc ñôøi cöù bò daèn vaët giöõa hai yù töôûng coâng baèng (1) vaø baùc aùi (2): Chuùa yeâu thöông vaø muoán cöùu roãi loaøi ngöôøi, con ngöôøi cuõng muoán ñöôïc cöùu roãi, nhöng luoân luoân höôùng chieàu veà toäi. Vaäy aân suûng cöùu chuoäc do bôûi ñaâu? Do bôûi baùc aùi hay do bôûi Coâng baèng? Ñaâu laø söï keát hôïp giöõa thöông yeâu vaø Coâng baèng trong ôn cöùu chuoäc? Ñaâu laø ôn Chuùa vaø ñaâu laø söùc coá gaéng cuûa con ngöôøi?
Vôùi Luther, troïn veïn ôn cöùu chuoäc ñöôïc quy vaøo yù töôûng quan troïng: coâng chính hoùa (justification). Con ngöôøi caàn coâng chính hoùa vì toå tieân ñaõ phaïm toäi. Toäi laøm con ngöôøi maát aân suûng vôùi Thieân Chuùa vaø vôùi chính mình. Toäi laøm con ngöôøi hö ñi vaø deã höôùng chieàu veà söï aùc. Ñöùc Kitoâ ñeán ñeå coâng chính hoùa, taåy xoùa toäi loãi khieán con ngöôøi trôû neân trong saïch. Vì vaäy Giaùo hoäi Coâng giaùo trong baøi ca ñeâm phuïc sinh ñaõ goïi toäi nguyeân toå laø toäi hoàng phuùc. Qua toäi nguyeân toå, ngöôøi thaáy roõ tình Chuùa yeâu thöông mình hôn, vaø qua toäi nguyeân toå, ngöôøi ñöôïc Chuùa yeâu thöông hôn.
Luther chuû tröông raèng con ngöôøi trôû neân coâng chính khoâng do coâng traïng mình nhöng do loøng nhaân töø cuûa Chuùa. Coâng nghieäp con ngöôøi bò giôùi haïn, cho neân duø coù laäp coâng ñeán theá naøo ñi nöõa thì cuõng bò giôùi haïn, khoâng theå töï cöùu chuoäc. Chæ coù ôn Chuùa môùi chuoäc toäi con ngöôøi. Ñieàu naøy coù nghóa raèng coâng baèng nhöôøng böôùc cho baùc aùi trong ôn cöùu chuoäc, vaø cuõng chính vì baùc aùi chöù khoâng vì coâng baèng maø Chuùa sinh ra laøm ngöôøi.
Giaùo hoäi Coâng giaùo khoâng phaûn ñoái yù töôûng naøy nhöng nhaán maïnh ngöôøi phaûi coäng taùc vôùi ôn Chuùa. Taân öôùc qua thaùnh Giacoâbeâ 2,22 daïy “con ngöôøi ñöôïc coâng chính hoùa qua caùc vieäc hoï laøm vaø khoâng phaûi chæ do ñöùc tin” cuøng vôùi lôøi nhaén nhuû cuûa thaùnh Augustin “Chuùa döïng neân con khoâng caàn con, nhöng khoâng theå cöùu chuoäc con neáu khoâng coù söï coäng taùc cuûa con”, Giaùo hoäi Coâng giaùo chuû tröông raèng con ngöôøi khoâng töï cöùu chuoäc, nhöng do ôn Chuùa vaø vôùi söï coäng taùc cuûa ngöôøi, hoï ñöôïc cöùu chuoäc. Söï khaùc bieät khi caét nghóa ôn coâng chính hoùa maø thaùnh Phaoloâ nhaéc nhôû trong thö göûi giaùo ñoaøn Roma (Roma 3,28) vaø Giacoâbeâ 2,24 ñaõ laø ñeà taøi tranh luaän giöõa anh em Tin laønh vaø Coâng giaùo cho ñeán taän ngaøy nay.
Töø nhöõng ñieåm chính quan troïng treân, nhöõng lôøi daïy doã cuûa Coâng giaùo vaø Tin laønh cuõng trôû neân khaùc bieät. Luther chuû tröông con ngöôøi ñöôïc cöùu ñoä laø do tình thöông cuûa Thieân Chuùa, cho neân hoaëc laø ñöôïc cöùu ñoä hoaëc laø ñöôïc luaän phaït. Ñieàu naøy nghóa raèng Luther vaø caùc giaùo hoäi Tin laønh phuû nhaän toäi naëng, nheï maø chæ coâng nhaän toäi vaø aân suûng cöùu chuoäc. Giaùo hoäi Coâng giaùo, döïa theo coâng baèng töï nhieân, phaùn ñoaùn cuûa lyù trí vaø nhöõng luaät leä khôûi nguoàn töø Cöïu öôùc nhö toäi raát naëng thì bò neùm ñaù cho cheát, toäi naëng thì ñi löu ñaøy moät thôøi gian, toäi nheï thì bò ñaùnh ñoøn... lyù luaän hình phaït töông xöùng vôùi toäi, vì khoâng theå naøo chaáp nhaän ñöôïc raèng toäi noùi doái nhoû cuõng bò phaït ngang vôùi toäi gieát ngöôøi, aên caép con gaø cuõng bò tröøng trò nhö aên caép haøng trieäu ñoâ la. Do ñoù, Coâng giaùo nhaéc nhôû ñeán vieäc xin Chuùa tha thöù khoâng chæ toäi, nhöng coøn phaân bieät toäi naëng vaø toäi nheï.
Lm. Ñaøo Quang Chính, OP
(Trích daãn töø Nguyeät San Traùi Tim Ñöùc Meï soá 267, thaùng 3 naêm 2000)