Hữu Bang biểu trưng cho âm tính, nghiêng về sự chuẩn bị lâu dài. Ngược lại, Tả Bang hướng về sự phát triển, thịnh đạt, và biểu trưng cho dương tính. Ðiều này lý giải cho việc các sinh hoạt đều tập trung ở phía Ðông của quần thể. Mô hình này được xem như phong cách chung, rất phổ biến trong kiến trúc tôn giáo Việt-nam.

Về hình dạng mặt bằng công trình, nếu hình dung một vạch ngang thứ nhất nối liền qua hai cổng Nhà Thờ (đi ngang qua Phương Ðình và sân trong), vạch ngang thứ hai nối Nhà Nguyện kính Thánh Rô-cô đến Nhà Nguyện kính Thánh Giu-se, và vạch ngang cuối cùng nối từ Nhà Thờ kính Trái Tim Chúa Giê-su đến Nhà Nguyện kính Thánh Phê-rô, chúng ta có được 3 vạch ngang, hợp với vạch sổ dọc là Nhà Thờ Lớn kính Ðức Mẹ Mân-côi, thành một chữ VƯƠNG theo Hán tự. Phải chăng đây là hàm ý của tác giả công trình muốn thể hiện lòng xác tín vào Ðức Ki-tô là Con Thiên Chúa, là Vua của muôn dân, của vũ trụ?

Như đã đề cập, các giáo sĩ phương Tây thường ưu tiên chọn trục theo hướng Ðông - Tây để xây dựng Thánh Ðường. Riêng ở đây, với quần thể kiến trúc Thánh Ðường Phát-diệm, phương Nam lại là hướng của trục chính. Ðối với các kiến trúc dân gian, hướng Nam là hướng tốt để xây nhà, vì hội đủ các yếu tố tích cực về mặt thời tiết, hỗ trợ đắc lực cho đời sống và sản xuất.

Tục ngữ dân gian có câu: "Lấy vợ hiền hòa, xây nhà hướng Nam" hoặc "Gia sự đại an, có nhà hướng Nam" Lựa chọn hướng này đã trở thành một tập tục Việt-nam từ lâu đời.

Xét về mặt Dịch Lý, "phương Nam là lúc mặt trời lên tới đỉnh, lúc có lợi nhất, cho nên tượng trưng cho danh dự và địa vị huy hoàng, trí tuệ, sắc đẹp, cực thịnh". Hơn thế nữa, đây là hướng Ðế Vương: "Thánh nhân nam diện, nhi thính thiên hạ" (nghĩa là: Bậc Thánh nhân nhìn về hướng Nam để nghe thiên hạ trình bày).

Ðây có thể là những lý do chính đã tác động vào việc quyết định chọn hướng cho quần thể kiến trúc Thánh Ðường Phát-diệm mà không theo nghiêm lệ của truyền thống kiến trúc Nhà Thờ phương Tây.

Trục đường dẫn vào quần thể cũng là một lý do đã gây ảnh hưởng trên mặt bằng tổng thể của công trình. Trào lưu kiến trúc Gothique không những đã lưu lại cho nhân loại những di sản to lớn về nghệ thuật kiến trúc mà còn lưu tồn dấu ấn của những quy hoạch nêu cao vai trò của Thánh Ðường trong kiến trúc đô thị. Thừa hưởng kinh nghiệm từ "phong cách đô thị" này, trục đường dẫn đến quần thể Thánh Ðường Phát-diệm đã được nghiên cứu kỹ lưỡng. Ở cuối trục, giữa ao hồ là tượng Chúa Giê-su Ki-tô đang dang rộng hai tay chào đón, phía sau là những đường nét mái Phương Ðình nổi bật trên nền trời xanh, là hình ảnh sống động của một lời mời gọi, tạo được ấn tượng thị giác trên suốt trục đường dẫn đến quần thể.

Tuy nhiên, hình thức bố cục này lại rất hiếm thấy trong kiến trúc truyền thống. Trên quan điểm Triết Học Á Ðông, đây là điểm kiêng kỵ, các công trình thường không được bố trí để cho trục đường đâm thẳng vào công trình như một lưỡi kiếm, một mũi thương dài chọc vào yết hầu. Ðể hóa giải, trục chính của quần thể Nhà Thờ Phát-diệm đã được đặt lệch một chút so với trục đường lộ. Ðiều này có thể được thấy rõ khi đứng quan sát trên lầu chuông của Phương Ðình. Tác giả còn cho đào một ao hồ lớn, khiến cho lối vào chính được chuyển sang hai cạnh bên của Nhà Thờ theo cách xử lý của đa số các các công trình kiến trúc truyền thống.

Nhìn chung, ở bố cục tổng thể khu Thánh Ðường Phát-diệm, tác giả đã bố trí các công trình chính và phụ theo một cách thức quy hoạch chịu ảnh hưởng của Triết Học phương Ðông, theo những tập quán xây dựng dân gian truyền thống, và đồng thời có sự phối hợp của những thủ pháp quy hoạch các Thánh Ðường phương Tây. Như vậy, khách quan mà nói, tính chất giao thoa văn hóa đã được nhận dạng ngay từ cái nhìn tổng thể ban đầu.

Kiến trúc sư Mai Hữu Xuân

Trích Luận Văn Thạc Sĩ Kiến Trúc Quy Hoạch 1999

(Trích dẫn từ Ephata Việt Nam số 11, năm 2001)

Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page