Kinh Thaùnh Taân Öôùc
New Testament
Baûn dòch Vieät Ngöõ cuûa Linh Muïc Nguyeãn Theá Thuaán, CSsR.
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Tieåu Daãn
Caùc Saùch Yoâsua, Thaåm Phaùn,
Rut, Samuel Vaø Caùc Vua
Trong qui ñieån Thaùnh kinh Hipri, caùc saùch Yoâsua, Thaåm phaùn, Samuel, vaø caùc Vua ñöôïc ñaët trong phaàn "Caùc tieân tri" vaø ñöôïc goïi laø caùc tieân tri "tieàn" ñoái chieáu vôùi caùc tieân tri "haäu" (Ysaia, Yeâreâmia, Ezeâkiel vaø möôøi hai tieân tri nhoû). Goïi laø caùc saùch tieân tri vì coù truyeàn thoáng cho raèng caùc saùch naøy do chính caùc tieân tri bieân soaïn (coi Josephus, Barba, 14e vaø 15a): Yoâsua bieân soaïn caùc saùch mang teân oâng, Samuel, saùch Thaåm phaùn vaø saùch Samuel; Yeâreâmia, saùch caùc Vua. Maët khaùc, caùc saùch naøy cuõng trình baøy dung maïo cuûa moät soá tieân tri (Samuel, Gañ, Natan, Elya, Elisa, Ysaya, Yeâreâmia...) hoaït ñoäng giöõa daân ñöôïc choïn. Caùc ngaøi noùi vôùi daân Lôøi cuûa Thieân Chuùa vaø ñoàng thôøi vaïch ra nhöõng vieäc baát trung, thaát tín cuûa Israel trong lieân laïc vôùi Yaveâ, Ñaáng ñaõ laäp giao öôùc vôùi daân.
Nhöng xeùt veà noäi dung thì cuõng coù theå noùi ñöôïc raèng caùc saùch naøy noái tieáp caùc saùch Nguõ kinh: nhaân vaät chính cuûa saùch Yoâsua ñaõ xuaát hieän trong Nguõ kinh vaø ñöôïc chæ ñònh noái tieáp söù maïng cuûa Moâseâ, trong phaàn cuoái saùch Thöù Luaät. Vaø cho raèng caùc saùch naøy, cuøng vôùi Kinh Thöù luaät, laøm thaønh moät khoái dieãn laïi moät giai ñoaïn lôùn cuûa lòch söû toân giaùo cuûa Israel keùo daøi tôùi taän cuoái thôøi caùc Vua: Israel laø daân ñöôïc tuyeån choïn vaø ñöôïc Thieân Chuùa ban cho moät leà luaät (Tl). Daân ñöôïc tuyeån choïn aáy tôùi ñònh cöû taïi Ñaát ñöôïc höùa ban (Yoâs). Nhöng cuoäc soáng cuûa daân ñöôïc choïn taïi ñaây laø moät chuoåi nhöõng boäi giaùo roài trôû laïi (Thp). Lyù töôûng veà Thaàn quyeàn, bò lung lay sau cuoäc khuûng hoaûng ñöa tôùi vieäc thaønh laäp vöông quyeàn, ñaõ ñöôïc thöïc hieän döôùi trieàu ñaïi Ñavít (S). nhöng söï suy ñoài ñaõ khôûi ñaàu töø trieàu ñaïi Saloâmon vaø sau moät chuoãi nhöõng baát trung cuûa daân, Thieân Chuùa ñaõ ra aùn phaït (V). Saùch Thöù luaät coù theå ñaõ ñöôïc taùch ra khoûi khoái naøy khi ngöôøi ta muoán thu taäp taát caû nhöõng gì lieân quan ñeán con ngöôøi vaø söï nghieäp cuûa Moâseâ.
Veà maët vaên chöông ngöôøi ta cuõng nhaän thaáy coù moät söï thoáng nhaát naøo ñoù giöõa hai khoái tuy raèng khoù maø phaân bieät caùc nguoàn vaên khaùc nhau trong caùc saùch Yoâs, Thp, S vaø V, nhö ñaõ laøm trong Nguõ kinh. AÛnh höôûng cuûa tinh thaàn vaø ñaïo lyù Thöù luaät treân caùc saùch naøy phaûi nhaän laø roõ reät.
Giaû thuyeát veà söï "nhaát khoái" treân ñaây coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Nhöng caàn phaûi ñeå yù ñieåm naøy laø vieäc soaïn thaûo trong khuynh höôùng Thöù luaät ñaõ döïa treân caùc vaên kieän, taøi lieäu khaùc nhau veà thôøi buoåi vaø tính chaát. Do ñoù coù söï kieän naøy laø caùc saùch, hoaëc caùc phaàn trong moät quyeån saùch vaãn giöõ nguyeân tính caùch caù bieät cuûa noù. Maët khaùc vieäc soaïn thaûo trong khuynh höôùng Thöù luaät naøy ñaõ khoâng ñöôïc thöïc hieän moät luùc vaø moãi saùch coøn mang nhöõng daáu chöùng cuûa nhieàu ñôït aán haønh. Nguyeân veà saùch caùc Vua, - daáu chöùng roõ raøng nhaát - ngöôøi ta nhaän ra coù ít laø hai ñôït soaïn thaûo. Moät ñôït sau cuoäc caûi caùch toân giaùo cuûa Yosias, moät ñôït sau cuoäc löu ñaøy.
Trong hình thöùc cuoái cuøng, caùc saùch naøy laø moät coâng trình cuûa moät tröôøng phaùi goàm nhöõng ngöôøi coù loøng ñaïo, thaám nhuaàn tö töôûng Thöù luaät, ñaõ suy nghó veà quaù khöù cuûa daân vaø ñaõ ruùt ra moät baøi hoïc toân giaùo. Nhöng hoï cuõng coøn giöõ laïi ñöôïc nhöõng truyeàn thoáng, hay nhöõng vaên baûn leân tôùi thôøi ñaùnh chieám Ñaát Höùa vaø nhöõng trình luaät veà nhöõng bieán coá noåi baät cuûa lòch söû Israel. Nhö theá lòch söû Israel, trong caùc saùch naøy, ñaõ ñöôïc trình baøy nhö moät "lòch söû thaùnh". moät lòch söû nhìn döôùi nhaõn giôùi toân giaùo. Vaø söû gia cuõng nhö caùc tín höõu vaãn coù theå tìm thaáy ôû ñaây nhöõng giaù trò. Ngöôøi tín höõu seõ khoâng chæ nhìn ra baøn tay cuûa Thieân Chuùa trong taát caû moïi bieán coá, maø coøn nhaän ra trong chính moái öu aùi keøm theo nhöõng ñoøi hoûi cuûa Thieân Chuùa ñoái vôùi daân Ngöôøi choïn, moät söï chuaån bò daàn daàn cho moät Israel môùi, coäng ñoàng caùc tín höõu.
- Saùch Yoâsua: coù theå chia ra laøm ba phaàn:
a) Ñaùnh chieám Ñaát Höùa, 1-12
b) Phaàn chia ñaát ñai giöùa caùc chi toäc, 13-21
c) Cuoái ñôøi Yoâsua, caùch rieâng dieãn töø cuoái cuøng cuûa oâng vaø hoäi nghò taïi Sikem, 22-24
Trong phaàn I, ngöôøi ta nhaän ra, trong caùc ch. 2-9 moät soá truyeàn thoáng, ñoâi khi song song vôùi nhau, dính vôùi Ñeân thôø cuûa nhoùm Benyamin taïi Gilgal vaø trong caùc chöông 10-11 hai töôøng thuaät veà chieán traän, Gabaoân vaø Meâroâm, gaén lieàn vôùi cuoäc chinh phuïc caùc mieàn Nam roài caû mieàn Baéc Phaleâtin.
Söï kieän caùc trình thuaät cuûa caùc chöông 2-9, goác töø Gilgal, töùc xuaát phaùt töø nhoùm Benyamin ñaõ khoâng laøm lu môø dung maïo cuûa Yoâsua - trong caùc trình thuaät naøy, tuy oâng thuoäc chi toäc Ephraim, - bôûi vì caùc phaàn töû Benyamin vaø Ephraim ñaõ cuøng vaøo Canaan tröôùc khi ñoùng ñoâ taïi phaàn ñaát cuûa hoï. Khoâng theå choái caûi chieàu höôùng giaûi nghóa caùc söï kieän hay hoaøn caûnh coù theå quan saùt ñöôïc cuûa caùc trình thuaät naøy. Nhöng tính caùch suy luaän luaän aáy chæ nhaém vaøo nhöõng hoaøn caûnh, hay nhöõng haäu quaû cuûa caùc bieán coá hay ngöôøi ta khoâng theå phuû nhaän tính caùch lòch söû cuûa chuùng, tröø tröôøng hôïp veà ñaùnh haï thaønh Hai.
Phaàn II coù tính caùch moät baûn ñoà ñòa dö. Chöông 13 ñaët vò trí cho Ruben, Gañ vaø nöûa chi toäc Manasseâ ñaõ coù phaàn ôû beân kia soâng Yorñan, vaøo sinh thôûi cuûa Moâseâ, theo Ds 32 (coi Tl 3 12-17) Caùc chöông 14-19 lieân quan tôùi caùc chi toäc phía Taây Yorñan, ñaõ ñaáu keát hai loaïi vaên kieän: moät vaên kieân moâ taû ranh giôùi caùc chi toäc. Möùc ñoä chính xaùc khoâng ñeàu vaø phaàn chính yeáu coù theå leân tôùi thôøi tieàn quaân chuû. Vaø vaên kieän khaùc laø danh saùch caùc thaønh. Chi tieát nhaát laø danh saùch caùc thaønh cuûa Yuña,15. Danh saùch naøy, ñöôïc boå sung bôûi moät phaàn caùc thaønh cuûa Benyamin, 18:25-28, ñaõ phaân caùc thaønh ra laøm möôøi hai khu. Danh saùch naøy phaûn aûnh neàn haønh chaùnh cuûa vöông quoác Yuña, coù theå döôùi thôøi Yosaphat. Chöông 20 keâ khai caùc thaønh tò naïn, danh saùch caùc thaønh naøy haún khoâng coù tröôùc trieàu ñaïi Saloâmon. Ch. 21, caùc thaønh Leâvit, ñöôïc theâm sau thôøi löu ñaøy, nhöng ñaõ söû duïng nhöõng kyù öùc veà thôøi quaân chuû.
Trong phaàn III, ch. 22 veà vieäc trôû veà cuûa caùc chi toäc beân kia Yorñan vaø vieäc laäp teá ñaøn ôû bôø soâng, mang daáu tích cuûa soaïn thaûo theo chieàu höôùng Kinh Thöù luaät vaø tö teá. Goác cuûa chöông naøy laø moät truyeàn thoáng rieâng, nhöng thôøi kyø vaø yù töôûng cuûa truyeàn thoáng naøy khoù xaùc ñònh. Ch. 24 giöõ laïi moät kyù öùc xöa vaø xaùc thöïc veà hoäi nghò taïi Sikem vaø veà kheá öôùc toân giaùo ñöôïc kyù keát taïi ñaây.
Ñieàu chaéc ñöôïc laø khoâng phaûi chính Yoâsua ñaõ laø taùc giaû tröïc tieáp cuûa saùch mang teân oâng. Saùch ñaõ ñöôïc vieát ra döïa vaøo nhieàu nguoàn taøi lieäu khaùc nhau, vaø laø moät trong nhöõng taäp saùch hoãn taïp nhaát cuûa Thaùnh kinh Cöïu Öôùc. Chung chung, coù theå keå nhö ñöôïc soaïn thaûo theo höôùng Thöù luaät caùc ñoïan sau: Ch. 1 (phaàn lôùn ): 8:30-35 10:16-43 11:10-20 12 22:1-8 23 24. Söï kieän ch. 24, ñöôïc duyeät theo tinh thaàn Thöù luaät. Ñöôïc duy trì beân caïnh ch. 23 do moät baøn tay khaùc soïan nhöng döïa vaøo chöông 24, laø daáu cho thaáy coù haïi ñôït aán haønh saùch keá tieáp nhau.
Saùch Yoâsua ñaõ trình baøy cuoäc ñaùnh chieám troïn veïn Ñaát Höùa nhö coâng trình cuûa toaøn theå moïi chi toäc hôïp löïc laïi vaø döôùi quyeàn chæ huy cuûa Yoâsua, nhöng trình thuaät trong saùch Thp 1 thì laïi khaùc: trình thuaät naøy cho thaáy moãi chi toäc chieán ñaáu rieâng reõ ñeå giaønh phaàn ñaát rieâng cho mình vaø thöôøng xuyeân bò thaát baïi. Trình thuaät naøy thuoäc truyeàn thoáng goác Yuña vaø coù nhieàu yeáu toá cuûa truyeàn thoáng naøy ñöôïc ñöa vaøo trong phaàn trình baøy khung caûnh ñòa dö cuûa cuûa saùch Yoâsua: 13:1-6 14:6-15 15:13-19 17:12-18. Hình aûnh gôïi laïi moät söï chinh phuïc Ñaát Höùa moät caùch rieâng reõ vaø töøng phaàn moät naøy hôïp vôùi thöïc teá cuûa lòch söû hôn (thöïc ra, cuõng chæ laø phoûng ñoaùn!) Vieäc ñònh cö taïi Mieàn Nam Phaleätin ñaõ ñöôïc thöïc hieän töø Cañeøs vaø Namsa vaø chính yeáu laø do bôûi caùc nhoùm seõ chæ saùt nhaäp vaøo Yuña moät caùch töø töø: nhoùm Caleb, nhoùm Qeânizzi v.v vaø nhoùm Simeâon. Vieäc laäp cö ôû trung phaàn Phaleätin laø coâng trình cuûa caùc nhoùm ñaõ qua soâng Yorñan döôùi queàn chæ huy cuûa Yoâsua goàm caùc phaàn töû cuûa caùc chi toäc Ephraim. Manasseâ vaø Benyamin. Tröôøng hôïp ôû phía Baéc thì laïi khaùc. Vieäc laäp cö ôû ñaây coù moät lòch rieâng. Caùc chi toäc Zabulon, Issakhar, Asher vaø Neptali coù theå ñaõ laäp nghieäp ôû ñaây vaøo moät thôøi khoâng xaùc ñinh ñöôïc vaø ñaõ khoâng xuoáng Aicaäp. Caùc chi toäc naøy ñaõ ñöôïc tieáp xuùc vôùi loøng tin vaøo Yaveâ cuûa caùc nhoùm do Yoâsua caàm ñaâu mang ñeán vaø taïi Sikem, hoï ñaõ coâng khai chaáp nhaän loøng tin vaøo Yaveâ ñoù. Hoï ñaõ laøm chuû thöïc thuï vuøng ñaát cuûa hoï sau khi ñaùnh baïi ngöôøi Canaan ñaõ töøng öùc hieáp hay ñe doïa hoï. Taïi caùc vuøng, caùc mieàn khaùc nhau aáy, vieäc laäp cö ñaõ ñöôïc thöïc hieän baèng nhieàu caùch khaùc nhau: baèng quaân söï, baèng söï xaâm nhaäp töø töø vaø trong hoøa bình, baèng nhöõng giao öôùc vôùi caùc daân ñaõ ôû saün trong mieàn. Phaûi coi laø coù tính caùch lòch söû vai troø cuûa Yoâsua trong vieäc ñònh cö ôû Trung phaàn Phaleätin, töø bieán coá qua soâng Yorñan tôùi hoäi nghò taïi Sikem. Xeùt thôøi buoåi cuûa cuoäc xuaát haønh (coi töïa), coù theå ñeà nghò moät nieân bieåu sau: Xaâm nhaäp phía Nam vaøo khoaûng 1250; caùc nhoùm töø beân kia soâng Yorñan vaøo ñaùnh chieám trung phaàn Phileätin, töø naêm 1225, vaø caùc nhoùm phía Baéc baét ñaàu baønh tröôùng vaøo khoaûng 1200 tröôùc kyû nguyeân.
Veà giai ñoaïn lòch söû phöùc taïp vaø ñöôïc thieát laäp laïi theo giaû thieát treân ñaây. Saùch Yoâsua ñaõ ñöa ra moät hình aûnh ñöôïc ñôn giaûn hoaù vaø lyù töôûng hoaù. Lyù töôûng hoaù: cuoäc ñaùnh chieám ñöôïc trình baøy nhö moät anh huøng ca noái tieáp Xuaát haønh trong ñoù ngöôøi ta thaáy Thieân Chuùa tieáp tuïc can thieäp tröïc tieáp vaø moät caùch ngoaïn muïc ñeå beânh vöïc daân cuûa Ngöôøi. Ñôn giaûn hoaù vì Yoâsua ñaõ ñöôïc trình baøy nhö moät nhaân vaät coù maët trong taát caû moïi bieán coá, ngöôøi ñieàu khieån traän chieán cuûa nhaø Yuse, 1-12. ngöôøi ta gaùn cho oâng vieäc phaân chia ñaát ñai cuõng khoâng phaûi laø ñaõ ñöôïc thöïc hieän trong moät thôøi gian ngaén. 13-21 vaø saùch keát thuùc vôùi nhöõng lôøi góa töø cuûa Yoâsua vaø caùi cheát cuûa oâng, 23 24 29-31. Quaû thöïc, töø ñaàu tôùi cuoái saùch, oâng ñaõ laø nhaân vaät chính. Caùc Giaùo phuï coi oâng nhö moät dung maïo baùo tröôùc Ñöùc Yeâsu: khoâng phaûi chæ vì oâng ñaõ mang cuøng moät caùi teân vôùi Ngaøi, nhöng coøn laø vieäc qua soâng Yorñan ñöa ngöôøi ta cuøng oâng vaøo Ñaát Höùa laø hình aûnh Bí tích thanh taåy trong Ñöùc Yeâsu, Ñaáng ñöa ngöôøi ta vaøo Thieân Chuùa. Vaø cuoäc ñaùnh chieám ñaát ñai ñaõ trôû thaønh hình boùng cuûa söï baønh tröôùng cuûa Giaùo Hoäi.
Quaû thöïc, maûnh ñaát Canaan naøy trong nhaõn giôùi cuûa Cöïu öôùc laø ñeà taøi ñích thöïc cuûa saùch Yoâsua: daân ñaõ tìm thaáy Thieân Chuùa cuûa mình trong sa maïc, naøy ñöôïc laõnh nhaän phaàn ñaát cuûa mình, vaø laõnh nhaän töø baøn tay Thieân Chuùa cuûa mình, bôûi vì caùc Yaveâ ñaõ ñaùnh giaëc cuøng vôùi Israel, 23:3-10 24:12-22 vaø ñaõ ban cho hoï laøm gia nghieäp ñaát höùa cho cha oâng hoï, 23:5-14.
Saùch Caùc Thaåm Phaùn goàm ba phaàn khoâng ñeàu nhau: a) phaàn daãn nhaäp 1:1-2 5 b) phaàn chính 2:6 - 16:31 c) vaø hai ñoaïn ñöôïc theâm vaøo noùi veà cuoäc di daân cuûa nhoùm Ñan, vôùi vieäc thaønh laäp ñeàn thôø cuûa hoï, 17-18 vaø traän chieán phaït toäi con caùi Benyamin ñaõ phaïm taïi Gibôah 19-21.
Phaàn daãn nhaäp, 1:1 - 2:5, trình baøy moät caùch sô saøi vieäc caùc chi toäc laäp cö ôû Canaan. Caùc chi toäc naøy ñaõ hoaït ñoäng moät caùch leû teû vaø thöôøng xuyeân gaëp thaát baïi. Trong hình thöùc hieän taïi, phaàn naøy muoán caét nghóa tình traïng bò ñe doïa cuûa Israel. Thôøi caùc thaåm phaùn. Böùc tranh lòch söû naøy khaùc vôùi böùc tranh trog Yoâs vaø ñöôïc trình baøy döôùi nhaõn giôùi cuûa nhoùm Yuña.
Phaàn chính, 2:6 - 16:31 ñeà caäp ñeán lòch söû caùc thaåm phaùn. Caùc hoïc giaû hieän taïi phaân bieät saùu khuoân maët thaåm phaùn "lôùn": Otniel, Ehuñ, Baeaq (vaø Ñeâboârah) Gheâñeâon, Yeptreâ vaø Samson. Haønh ñoäng cuûa caùc vò thaåm phaùn naøy ñöôïc keå moät caùch tyû mæ. Vaø saùu Thaåm phaùn nhoû: Shamgar, Toâla, Yair, Ibxan, Egloân vaø Abñoân. Nhöõng ngöôøi naøy chæ ñöôïc nhaéc qua. Baûn vaên thì khoâng phaân bieät theo kieåu naøy, nhöng cuõng ñaõ cho thaáy coù moät söï khaùc bieät thaâm saâu giöõa hai nhoùm, vaø danh hieäu thaåm phaùn ñöôïc ñaët chung cho hoï laø do vieäc soaïn thaûo ñaõ goäp caùc yeáu toá khoâng aên nhaèm gì vôùi nhau. Caùc "Thaåm phaùn lôùn" laø nhöõng anh huøng Giaûi phoùng. Caùc "thaåm phaùn lôùn" naøy tuy khaùc veà goác gaùc, veà tính tình, veà haønh ñoäng, nhöng ñeàu coù moät neùt chung: hoï ñaõ laõnh nhaän moät ôn rieâng, hoï ñöôïc Thieân Chuùa choïn ñaëc bieät ñeå sung vaøo söù vuï giaûi thoaùt. Truyeän veà hoï, tröôùc tieân ñöôïc truyeàn khaåu döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau, roài daàn giaø, nhieàu yeáu toá khaùc nhau ñöôïc theâm vaøo. Cuoái cuøng, caùc truyeän naøy ñöôïc gom vaøo laøm thaønh moät cuoán saùch, "saùch caùc ngöôøi giaûi phoùng" ñöôïc soaïn trong vöông quoác phía Baéc vaøo buoåi ñaàu thôøi quaân chuû. Saùch goàm truyeän veà Ehuñ, veà Baraq vaø Ñeâboârah, coù leõ ñaõ chòu aûnh höôûng cuûa trình thuaät Yoâs 11 veà Yabin taïi Khaxor, truyeän Gheâñeâon, Yeârubbaal, truyeän Yepteâ, hai baøi thô coå, ca vònh Ñeâboârah, 5, vaø lôøi keâu goïi cuûa oâng Yoâtam 9:7-15. Trong saùch naøy, nhöõng vò anh huøng cuûa vaøi chi toäc ñöôïc phoùng ñaïi vaø ñöôïc ñöa leân haøng quoác gia ñieàu khieån thaùnh chieán cho caû Israel. Caùc "Thaåm phaùn nhoû" phaùt xuaát töø moät truyeàn thoáng khaùc. Khoâng thaáy caùc thaåm phaùn nhoû naøy coù hoaït ñoäng giaûi thoaùt naøo. Ngöôøi ta chæ cho bieát qua veà goác cuûa hoï, veà gia ñình vaø nôi choân caát hoï, vaø nôi hoï ñaõ laøm "thaåm phaùn" treân Israel trong moät soá naêm nhaát ñònh. Thaåm phaùn bôûi ñoäng töø shaâphaât, coù nghóa laø söûa trò, gaàn vôùi cai trò, caàm quyeàn. Quyeàn haønh cuûa hoï khoâng vöôït qua moät thaønh hay moät khu. Ñoù laø moät theå cheá chính trò giöõa cheá ñoä boä laïc vaø cheá ñoä quaân chuû. Caùc nhaø soaïn thaûo ñaàu tieân, theo khuynh höôùng Thöù luaät coù nhöõng hieåu bieát ñích xaùc veà caùc thaåm phaùn naøy, nhöng ñaõ phoùng ñaïi quyeàn haønh cuûa caùc thaåm phaùn Israel vaø ñaõ xeáp ñaët cho hoï theo thöù luaät trong nieân bieåu. Caùc soaïn giaû ñaõ ñem gaén danh hieäu thaåm phaùn leân treân caùc vò aïnh huøng trong "saùch caùc anh huøng Giaûi phoùng" vaø caùc vò anh huøng naøy do ñoù trôû thaønh nhöõng "thaåm phaùn cuûa Israel". laáy choã noï ñaép choã kia, ngöôøi ta ñaõ ñaït ñöôïc con soá möôøi hai thaåm phaùn, töôïng tröng cho taát caû möôøi hai chi toäc cuûa Israel.
Vaø cuõng chính vieäc soaïn taùc ñaõ taïo ra khung caûnh thôøi gian coù trong saùch. Soaïn taùc Thöù luaät, tuy duy trì nhöõng hieåu bieát ñích xaùc veà thaåm phaùn nhoû, nhöng ñaõ caém chaëng caùc trình thuaät baèng nhöõng moác thôøi gian giaû taïo vôùi caùc con soá öôùc leä laø boán möôi naêm - moät theá heä môùi - hay gaáp ñoâi leân laø taùm möôi naêm, hoaëc chæ coù moät nöûa laø hai möôi naêm, coá laø sao ñeå, coäng vôùi caùc döõ kieän khaùc cuûa Thaùnh kinh, coù theå coù moät toång soá laø boán traêm taùm möôi naêm, phuø hôïp vôùi khoaûng caùch, theo nhaõn giôùi Thöù luaät, giöõa thôøi Xuaát haønh khoûi Aicaäp vaø luùc xaây döïng Ñeàn thôø, 1V 6:1. Trong khoaûng caùch ñoù, lòch söû caùc thaåm phaùn laáp ñaày giai ñoaïn töø khi Yoâsua cheát tôùi luùc Samuel khôûi ñaàu söù vuï cuûa oâng.
Ñieàu tröôùc tieân caùc soaïn giaû theo khuynh höôùng Thöù luaät ñaõ ñem laïi saùch Thaåm phaùn laø caùi yù nghóa toân giaùo cuûa noù: YÙ nghóa naøy ñöôïc dieãn taû trong phaàn nhaäp ñeà chung, 2:6 - 3:6 vaø trong phaàn nhaäp ñeà rieâng cuûa truyeän Otniel, thuoäc soaïn taùc Thöù luaät vaø ñöôïc duøng ñeå ñoùng khung caùc truyeän tieáp theo sau: con caùi Israel ñaõ baát trung cung Yaveâ vaø ñaõ bò Yaveâ phoù noäp cho keû aùp böùc chuùng. Con caùi Israel ñaõ keâu caàu danh Yaveâ vaø ñöôc Ngöôøi ñoaùi thöông ban cho moät vò cöùu tinh, moät thaåm phaùn. Nhöng roài daân laïi aên ôû baát trung, roài bò phaït... Saùch Thaåm phaùn naøy coù ít laø hai ñôït aán haønh. Nhöng daáu chöùng roõ reät nhaât laø: hai yeáu toá noái tieáp nhau trong phaàn nhaäp ñeà, 2:11-19 vaø 2:6-10 + 2:20 - 3:6 vaø hai keát luaän cho truyeän Samson, 15:20 vaø 16:30, coù nghóa laø ch. 16 ñaõ ñöôïc theâm vaøo.
Saùch naøy chöa coù caùc phuï chöông. 17-21. Caùc chöông naøy khoâng keå chuyeän caùc thaåm phaùn maø laïi noùi caùc bieán coá xaûy ra tröôùc vieäc thieát laäp theå cheá quaân chuû vaø do ñoù caùc chöông naøy ñaõ ñöôïc ñöa vaøo phaàn cuoái saùch, sau khi löu ñaøy veà. Caùc chöông naøy hoïa laïi nhöõng truyeàn thoáng coå xöa vaø ñaõ coù moät quaù trình vaên chöông daøi hay tieàn vaên chöông, tröôùc khi ñöôïc ñöa vaøo ñaây. Caùc ch. 17-18 thuoäc moät truyeàn thoáng cuûa nhoùm Ñan vaø caùc chöông 19-21 thuoäc veà truyeàn thoáng khaùc coù theå ñaõ xuaât phaùt töø Benyamin vaø duyeät laïi taïi Yuña trong chieàu höôùng choáng laïi vöông quyeàn Saul taïi Gibôah
Saùch Thaåm phaùn haàu nhö laø nguoàn duy nhaát cho chuùng ta bieát veà thôøi ñaïi caùc thaåm phaùn. Nhöng khoâng theå döïa vaøo ñaây ñeå vieát moät lòch söû lieân tuïc veà thôøi naøy. Nieân bieåu ñöa ra trong saùch coù tính caùch giaû taïo. Nhöõng caùch aùp böùc cuõng nhö caùc cuoäc giaûi phoùng chæ lieân quan tôùi moät phaàn ñaát ñai. Vaø giai ñoaïn caùc thaåm phaùn khoâng keùo daøi qua moät theá kyû röôõi.
Caùc bieán coá chính kyù öùc coøn giöõ laïi chæ coù theå ñöôïc ñònh thôøi gian moät caùch phoûng chöøng. Cuoäc toaøn thaéng Tanak döôùi thôøi Ñeâboârah vaø Baraq, 4-5, coù theå xaûy ra vaøo khoaûng giöõa theá kyû XII, tröôùc khi quaân Mañian xaâm nhaäp (Gheâñeâon) vaø tröôùc khi daân Philitin baønh tröôùng ra ngoaøi phaàn ñaát cuûa hoï (Samson). Vaø coù theå ruùt ra keát luaän laø trong giai ñoaïn loän xoän naøy, ngöôøi Israel ñaõ phaûi chieán ñaáu khoâng chæ vôùi daân cö Canaan, nhö caùc daân trong ñoàng baèng Izrôel bò Ñeâboârah vaø Baraq ñaùnh baïi, maø coøn phaûi ñöông ñaàu vôùi caû caùc daân sung quanh: Moab (Ehuñ) Ammon (Yapteâ) Mañian (Gheâñeâon) vaø Philitin môùi keùo tôùi (Samson). Tröôùc söï ñe doaï ñoù, moãi nhoùm lo baûo veä laáy phaàn ñaát cuûa mình, thöông thì lieân minh vôùi nhoùm beân caïnh, 7:23, nhöng cuõng coù tröôøng hôïp moät chi toäc huøng maïnh coù theå phaûn ñoái vì ñaõ khoâng ñöôïc môøi chia chieán lôïi phaåm, 8:1-3 12:1-6. baøi ca Ñeâboârah, 5, cheá dieãu caùc chi toäc ñaõ khoâng ñaùp laïi lôøi keâu goïi, nhöng ñieàu ñaùng chuù yù laø Yuña vaø Simeâon ñaõ khoâng ñöôïc nhaéc ñeán teân.
Hai chi toäc naøy soáng ôû phía Nam, caùch bieät vôi phía Baéc bôûi caùc thaønh Gabaoân vaø Yeârusalem khoâng thuoäc Israel vaø tình traïng coâ laäp naøy laø maàm moáng cho söï ly khai sau naøy. Ngöôïc laïi cuoäc toaøn thaéng treân Tanak ñaõ ñem veà cho Israel caùnh ñoàng Izrôel vaø noái lieàn nhaø Yuse vôùi caùc chi toäc phía Baéc. Nhöng söï thoáng nhaát giöõa caùc thaønh phaàn khaùc nhau aáy ñöôïc baûo ñaûm tröôùc tieân bôûi söï thoáng chia cuøng moät loøng tin: taát caû thaåm phaùn laø nhöõng keû tin nôi Yaveâ vaø ñeàn thôø hoøm bia ôû Siloâ ñaõ thaønh trung taâm qui tuï moïi nhoùm. Maët khaùc, caùc cuoäc ñaáu tranh naøy reøn luyeän neân tinh thaàn quoác gia vaø chuaån bò cho giôø phuùt, tröôùc moät ñe doaï chung, taát caû seõ hôïp löïc laïi, döôùi thôøi Samuel.
Saùch thaåm phaùn daïy con caùi Israel baøi hoïc naøy laø, söï aùp böùc laø hình phaït do loøng baát tín vaø söï chieán thaéng laø haäu quaû cuûa söï trôû veà vôùi Thieân Chuùa. Saùch huaán ca, ca ngôïi söï trung thaønh cuûa Thaåm phaùn, Hc 46:11-12. Hoï trình baøy caùc thaønh coâng cuûa hoï nhö phaàn thöôûng cho loøng tin cuûa hoï, hoï thuoäc veà khoái "ñaùm maây nhaân chöùng" khuyeán khích tín höõu boû toäi loãi vaø can ñaûm gaéng chòu thöû thaùch, Hr 11:32-34 12:1.
Saùch Baø Ruùt trong baûn LXX, Vulg, vaø caùc baûn dòch hieän ñaïi, ñöôïc ñaët sau saùch Thp. Trong T.K Hipri, Rut ñöôïc ñaëc trong phaàn "caùc thö tröôùc" nhö moät trong naêm cuoán saùch ñöôïc ñoïc trong caùc ngaøy leã lôùn. Rut ñöôïc duøng trong leã naêm möôi. Maëc duø ñeà taøi cuûa Rut ñöa veà thôøi caùc thaåm phaùn, coi 1:1, nhöng saùch khoâng thuoäc soaïn taùc theo tinh thaàn Thöù luaät, maëc duø soaïn taùc naøy chaïy daøi töø Yoâsua tôùi cuoái caùc Vua.
Ñaây laø caâu chuyeän veà baø Rut, ngöôøi Moab, vôï moät ngöôøi ôû Beâlem tôùi laäp cö taïi Moab. Sau khi choàng cheát, baø ñaõ trôû veà Yuña vôùi meï choàng laø baø Noeâmi vaø ñaõ cöôùi Boaz, moät ngöôøi baø con cuûa choàng, theo luaät "anh em choàng". Con cuûa hai ngöôøi laø Obeñ, seõ laø oâng cuûa Ñavit.
Moät ñoaïn theâm vaøo, 4:18-22, trình baøy moât phoå heä Ñavít, song song vôùi1 Ks 2:5-15.
Ngöôøi ta tranh luaän raát nhieàu veà thôøi kyø soaïn taùc saùch naøy. Moïi thôøi töø Ñavit, Saloâmon tôùi Neâheâmia ñöôïc ñöa ra laøm giaû thieát. Ñaây laø moät caâu chuyeän xaây döïng, muïc ñích chæ laø vaïch cho thaáy loøng tin töôûng ñaët nôi Thieân Chuùa quan phoøng vaø tinh thaàn phoå quaùt aáy laø giaùo huaán cuûa trình thuaät. Söï kieän Rut nhìn nhaän laø toå maãu cuûa Ñavit ñaõ ñem laïi cho cuoán saùch moät giaù trò ñaëc bieät vaø thaùnh Mt seõ ghi teân cuûa Baø Rut trong gia phaû cuûa Ñöùc Kitoâ, Mt 1:5.
Caùc Saùch Samuel trong T.K. Hipri chæ laø moät. Vieäc phaân chia ra laøm hai quyeån laø do baûn dòch Hilaïp. Baûn dòch naøy ñaõ ñaët caùc saùch Samuel cuøng vôùi saùch caùc Vua, döôùi cuøng moät ñaàu ñeà: boán saùch veà caùc Trieàu ñaïi, baûn Vulg. Goïi laø boán saùch caùc Vua. Goïi laø saùch Samuel, vì truyeàn thoáng cho raèng chính Samuel ñaõ soaïn ra.
Baûn vaên laø moät trong soá nhöõng baûn Cöïu ÖÙôc ñöôïc giöõ laïi trong moät tình traïng beát baùt nhaát. Baûn Hilaïp cuûa baûn LXX ñöa ra moät baûn vaên thöôøng khaù khaùc, döïa vaøo moät nguyeân baûn maø nhieàu khuùc ñöôïc tìm thaáy trong caùc hang Qumran. Do ñoù haún laø phaûi coù nhieàu hieäu duyeät baèng tieáng Hipri cuûa caùc saùch Samuel.
Coù theå chia saùch ra laøm naêm phaàn:
a) Samuel, 1S 1-7
b) Samuel vaø Saul 1S 8-15
c) Saul vaø Ñavit: 1S 16 tôùi 2S 1
d) Ñavit 2S 2-20
e) Phuï theâm 2S 21-24.
Taùc phaåm ñaâu keát hoaëc saép xeáp nhieàu nguoàn vaên vaø nhieàu truyeàn thoáng khaùc nhau veà buoåi ñaàu cuûa thôøi quaân chuû. Coù moät truyeàn thoáng veà thôøi Hoøm Bia bò caàm giöõ nôi ngöôøi Philitin, 1S 4-6, vaø lieân tuïc trong 2S 1. Caâu truyeän ñöôc ñoùng khung giöõa moät trình luaät veà moät thôøi thô aáu cuûa Samuel. 1S 1-3, vaø moät trình thuaät trình baøy Samuel nhö vò thaåm phaùn cuoái cuøng vaø phoùng veà tröôùc giaûi thoaùt khoûi aùch quaân Philitin, 7. Samuel ñoùng moät vai troø coát caùn trong lòch söû thaønh laäp vöông quyeàn, 1S 8-12. Töø laâu ngöôøi ta ñaõ phaân bieät trong phaàn naøy hai nhoùm truyeàn thoáng: 9, 10:1-16 11 vaø 8, 10:17-24 12. Nhoùm thöù nhaát, laø khuynh höôùng vöông quyeàn vaø bieán coá, vaø nhoùm thöù hai, khuynh höôùng baøi quaân chuû. Khuynh höôùng thöù hai phaûi muoän thôøi hôn khuynh höôùng thöù nhaát. Thöïc ra, caû hai truyeàn thoáng ñeàu xöa vaø chæ noùi leân nhöõng khuynh höôùng khaùc nhau, chöù khoâng phaûi ñoái choïi. Khuynh höôùng thöù hai khoâng ñeán noãi quaù "baøi quaân chuû" nhö ngöôøi ta nghó. Khuynh höôùng naøy chæ choáng moät neân quaân chuû khoâng toân troïng quyeàn cuûa Thieân Chuùa. Ch. 13-14 trình baøy caùc cuoäc chieán cuûa Saul choáng laïi Philitin döôùi nhaõn giôùi baøi Saul 13:7b-5a; nhaõn giôùi baøi baùc naøy gaëp laïi trong 15, lieân quan tôùi traän chieán choáng laïi daân Amalek. Söï baøi kích Saul naøy chuaån bò cho vieäc Samuel xöùc daàu cho Ñavit vaø veà söï xung khaéc giöõa oâng vôùi Saul, ñöôïc goäp laïi trong 1S 16:14 - 2S 1. Phaàn cuoái cuûa caâu truyeän naèm trong 2S 2-5: Vöông quyeàn cuûa Ñavit taïi Heâbron, cuoäc chieán choáng daân Philitin vaø vieäc ñaùnh chieám Yeârusalem ñaûm baûo cho vieäc xaùc nhaän Ñavit laø vua treân toaøn coõi Israel, 2S 5 12. Ch. 6 tieáp caâu truyeän veà khaùm. Lôøi tieân tri cuûa Natan, 7, xöa, nhöng ñaõ ñöôïc söûa laïi. Ch. 8 laø moät baûn toùm löôïc do soaïn taùc. Töø 2S 9, baét ñaàu moät trình thuaät daøi seõ chæ keát thuùc vôùi thôøi ñaàu caùc vua, 1V 1-2. Ñoù laø caâu chuyeän veà gia ñình Ñavit cuøng vôùi caùc cuoäc xung ñoät sau vuï noái ngoâi, ñöôïc keå bôûi moät nhaân chöùng nhaõn tieàn trong buoåi ñaàu cuûa trieàu Saloâmon. Caâu chuyeän bò ñöùt quaõng bôûi 2S 21-24, goäp laïi caùc maûnh vuïn, goác khaùc nhau veà trieàu ñaïi Ñavit.
Ngoaøi phaàn 2S 9-20, coù theå coù nhieàu phaàn khaùc ñaõ ñöôïc caáu taïo töø nhöõng theá kyû ñaàu cuûa thôøi quaân chuû: truyeän Samuel, hai truyeän veà Saul vaø Ñavit. Cuõng coù theå caùc phaàn naøy ñaõ ñöôïc ñaáu keát vôùi nhau vaøo khoaûng naêm - 700, nhöng chæ ñöôïc ñöa vaøo trong taùc phaåm döôùi hình thöùc cuoái cuøng cuûa noù vaøo thôøi lòch söû trong tinh thaàn Thöù luaät. Tuy vaäy, aûnh höôûng cuûa Thöù luaät ôû ñaây khoâng roõ reät trong Thp vaø saùch cuûa Vua. Ngöôøi ta coù theå nhaän ra aûnh höôûng naøy caùch rieâng trong nhöõng chöông ñaàu taùc phaåm nhö 1S 2 22-36 7 vaø 12, coù leõ trong vieäc söûa laïi lôøi tieân tri Natan, 2S 7, nhöng trình thuaät cuûa 1S 9-20 ñaõ ñöôïc giöõ laïi haàu nhö nguyeân veïn.
Caùc saùch Samuel bao truøm giai ñoaïn töø ñaàu thôøi quaân chuû taïi Israel cho tôùi cuoái thôøi Ñavit. Söï baønh tröôùng cuûa daân Philitin - chieán traän Aphek, 1S 4, vaøo khoaûng naêm - 1050 - ñe doïa chính söï soáng cuûa Israel vaø baét ñaàu cuoäc soáng coøn cuûa Israel vaø baét buoäc ñöa tôùi neàn quaân chuû. Saul, vaøo khoaûng naêm - 1030, xuaát hieän nhö keû noái tieáp caùc thaåm phaùn, nhö ñöôïc taát caû caùc chi toäc nhìn nhaän, uy tín vaø quyeàn haønh cuûa oâng coù tính caùch bao quaùt vaø beàn bæ: vöông quyeàn ra ñôøi. Chieán tranh giaûi phoùng baét ñaàu vaø ngöôøi Philitin bò ñaùnh lui veà phaàn ñaát cuûa hoï, 1S 14, nhöng caùc cuoäc chaïm traùn vaãn tieäp tuïc xaûy ra ôû ven rìa ñaát Israel, 1S 17; 28 vaø 31. Traän cuoái cuøng thaät baïi vaø Saul cheát khoaûng naêm - 1010. Söï thoáng nhaát quoác gia laïi moät laàn nöõa bò ñe doaï. Vaø Ñavit ñöôïc xöùc daàu laøm vua Heâbron do ngöôøi Yuña; caùc chi toäc phía Baéc thì ñaët Ishbaal nhöng bò aùm saùt cheát vaø Ñavit ñöôïc nhìn nhaän laø vua treân caû Israel. Thoáng nhaát ñöôïc taùi laäp.
Saùch thöù hai Samuel chæ ghi laïi vaén taét nhöõng keát quaû chính trò cuûa trieàu ñaïi Ñavit. Nhöng keát quaû thaät lôùn lao. Quaân Philitin bò ñaåy lui vónh vieãn, thoáng nhaát ñaát nöôùc ñöôïc hoaøn taát, Yeârusalem trôû thaønh kinh ñoâ chính cuûa vöông quoác. Taát caû nhöõng vuøng beân kia Yorñan phaûi thuaàn phuïc vaø Ñavit môû roäng quyeàn kieåm soaùt treân ngöôøi Aram trong vuøng nam Syri. Nhöng, vaøo luùc Ñavit cheát, khoaûng naêm - 970. Söï thoáng nhaát quoác gia chöa thöïc söï ñöôïc thöïc hieän; Ñavit laø vua Israel vaø Yuña nhöng hai khoái thöôøng choáng ñoâi nhau: cuoäc noåi loaïn cuûa Absaloâm ñöôïc caùc ngöôøi phöông Baéc uûng hoä, Shôba thuoäc chi toäc Benyamin ñaõ muoán xuoái daân noåi daäy. Ñaõ coù maàm moáng cho söï li khai.
Caùc saùch naøy mang moät tín thö toân giaùo: loan baùo nhöõng ñieàu kieän vaø nhöõng khoù khaên ôû moät nöôùc Thieân Chuùa ôû traàn gian. Lí töôûng chæ ñaït tôùi döôùi trieàu Ñavit; tröôùc ñoù Saul ñaõ thaát baïi vaø tieáp theo sau laø moïi baát trung cuûa neàn quaân chuû, ñöa tôùi aùn phaït cuûa Thieân Chuùa vaø ñöôïc nuoâi döôõng vôùi nhöõng lôøi höùa cho nhaø Ñavit. Taân Öôùc nhaéc tôùi ba laàn, Cv 2:30 ,2C 6:18 Hr 1:5. Ñöùc Gieâ su thuoäc gioáng Ñavit, vaø khi daân goïi ngaøi laø "con Ñavit", laø nhìn nhaän ngaøi laø Meâsia. Caùc giaùo phuï ñaõ so saùnh ñôøi cuûa Ñavit vôùi cuoäc ñôøi cuûa Ñöùc Yeâsu. Ñöùc Kytoâ ñöôïc choïn ñeå cöùu chuoäc moïi ngöôøi, laøm vua daân thieâng lieâng cuûa Thieân Chuùa, nhöng ngaøi laïi bò chính ngöôøi nhaø baùch haïi.
Cuõng nhö saùch Samuel, Saùch Caùc Vua 1 vaø 2, trong thaùnh kinh Hipri chæ laø moät taùc phaåm. Hai cuoán naøy töông öùng vôùi hai cuoán cuûa boä saùch Trieàu ñaïi trong baûn dòch Hilaïp vaø baûn Vulg. goïi laø saùch caùc vua.
Saùch caùc vua tieáp lieàn saùch Samuel. Phaàn cuoái cuûa taøi lieäu 2S 9-20 naèm trong 1V 1-2. 1V 3-11 laø moät trình thuaät daøi veà trieàu ñaïi Saloâmon, moät trieàu ñaïi giaøu sang vôùi nhöõng coâng trình xaây caát lôùn lao huy hoaøng; vua thì ñaày söï khoâng ngoan. Nhöng tinh thaàn chinh phuïc cuûa trieàu ñaïi Ñavit khoâng coøn: ngöôøi ta chæ lo duy trì, toå chöùc, nhaát laø khai thaùc. Tình traïng xung khaéc giöõa hai thaønh phaàn daân toäc vaãn coøn, vaø khi Saloâmon cheát, naêm - 931, vöông quoác ñöôïc chia ra laøm hai do söï li khai cuûa möôøi chi toäc phía Baéc. Tình traïng caøng trôû neân traàm troïng khi söï li khai naøy keùo theo söï ly khai veà maët toân giaùo, 1V 12-13. Töø 1V 14 tôùi 2V 17 laø lòch söû song song cuûa hai vöông quoác, Israel vaø Yuña: thöôøng laø lich söû cuûa nhöõng cuoäc xung ñoät cuûa giöõa hai vöông quoác anh em vaø cuûa nhöõng cuoäc taán coâng töø beân ngoaøi, cuûa Aicaäp, cuûa daân Aram. Nguy hieåm gia taêng khi caùc ñaïo quaân cuûa nhöõng cuoäc taán coâng khi caùc ñaïo quaân cuûa Assur baét ñaàu xuaát hieän trong vuøng vaøo theá kyû - IX vaø VIII. Naêm - 721, Samari thaát thuû. Yuña ñaõ laø moät nöôùc chö haàu. Lòch söû Yuña tieáp tuïc moät mình cho ñeán ngaøy Yeârusalem bò phaù huyû, naêm - 587 trong 2V 18-25 21. Trình thuaät ñaõ ñaëc bieät chuù troïng vaøo hai trieàu ñaïi, trieàu Ezeâkias, 2V 18-20 vaø trieàu Yosias, 2V 22-23 ñöôïc ñaùnh daáu bôûi söï thöùc tænh cuûa tinh thaàn quoác gia vaø cuoäc caûi caùch toân giaùo. Caùc bieán coá chính trò lôùn khi aáy laø cuoäc xaâm laêng cuûa Sennakeâreb döôùi trieàu Ezeâkias naêm - 701 vaø söï suïp ñoå cuûa Assur vaø söï thaønh laäp ñeá quoác Kanñeâ, döôùi trieàu Yosias. Yuña buoäc loøng phaûi thuaàn phuïc nhöõng ngöôøi chuû môùi cuûa Phöông Ñoâng. Nhöng seõ noåi daäy vaø haäu quaû laø hình phaït: naêm - 597, caùc ñaïo quaân cuûa Nabuchoñonosor tôùi chieám Yeârusalem vaø ñöa moät soá daân ñi ñaøy. Möôøi naêm sau, moät aâm möu daønh laïi ñoäc laäp ñaõ keùo theo söï can thieäp môùi cuûa Nabuchoñonosor, keát thuùc naêm - 587. Yeârusalem bò suïp ñoå vaø ñôït ñi ñaøy thöù hai. Saùch caùc 1V keát thuùc vôùi hai phuï chöông ngaén, 2V 25 22-30.
Taùc phaåm keå teân ba trong soá caùc nguoàn vaên cuûa mình: moät lòch söû cuûa Saloâmon, Kyù söï caùc vua Israel vaø caùc kí söï vua cuûa Yuña. Ngoaøi ra coøn caùc nguoàn vaên khaùc, ngoaøi phaàn cuoái cuûa taøi lieäu quan troïng veà Ñavit, 1V 1-2, moät phaàn moâ taû Ñeàn thôø, goác tö teá, 1V 17 2V 1 vaø 2V 2-13. Caùc trình thuaät veà trieàu Ezeâkias, ñeà caäp tôùi Ysaya xuaát phaùt töø caùc ñoà ñeä cuûa tieân trò naøy.
Khi vieäc soaïn taùc khoâng söû duïng caùc nguoàn vaên thì caùc bieán coá ñöôïc ñoùng khung trong moät khuoân maãu nhaát ñònh: moãi trieàu ñaïi ñöôïc ñeà caäp tôùi moät caùch rieâng reõ, ñaàu vaø cuoái caùc trieàu ñaïi ñöôïc ghi baèng nhöõng coâng thöùc haàu nhö nhaát ñònh, keøm theo moät söï pheâ phaùn veà thaùi ñoä toân giaùo cuûa vua. Taát caû moïi vua Issrael ñeàu bò leân aùn vì caùi toäi "nguyeân thuyû" cuûa vöông quoác naøy: ñoù laø vieäc thaønh laäp ñeàn thôø Beâthel; trong soá caùc vua cuûa Yuña, chæ coù taùm vò laø ñöôïc khen ngôïi vì söï trung tín ñoái vôùi leänh truyeàn cuûa Yaveâ. Nhöng söï khen ngôïi naøy ñaõ saùu laàn bò giôùi haïn bôûi nhaän xeùt: "caùc cao ñaøn khoâng bò huyû"; chæ coù Ezeâkias vaø Yosias laø ñöôïc taùn tuïng khoâng deø daët.
Caùc söï pheâ phaùn hieån nhieân döïa vaøo luaät Tl veà söï thoáng nhaát ñeàn thôø. Nhöng hôn nöõa: vieäc khaùm phaù ra Tl döôùi trieàu Yosias vaø cuoäc caûi caùch toân giaùo laø ñieåm cao cuûa taát caû lòch söû naøy vaø taát caû taùc phaåm laø moät söï minh chöùng cho luaân thuyeát caên baûn cuûa Tl vaø ñöôïc laäp laïi trong 1V 8 vaø 2 v17: neáu daân tuaân giöõ giao öôùc kyù keát vôùi Thieân Chuùa seõ ñöôïc chuùc laønh, coøn neáu vi phaïm seõ bò söû phaït. AÛnh höôûng cuûa Tl naøy coøn thaáy trong ñieäu vaên moãi khi soaïn giaû khai trieån hoaëc chuù giaûi caùc nguoàn vaên.
Coù theå vieäc soaûn thaûo thöù nhaát theo tinh thaàn Tl ñöôïc thöïc hieän tröôùc löu ñaøy, tröôùc khi Yosias cheát taïi Môgiññoâ - 609, vaø lôøi khen ngôïi naøy, 2V 23 25 (tröø caùc caâu cuoái) seõ laø phaàn keát luaän cuûa taùc phaåm tieân khôûi. Moät aán baûn thöù hai, cuõng thuoäc Tl, ñöôïc thöïc hieän trong thôøi löu ñaøy, sau naêm 562 neáu phaàn cuoái saùch hieän taïi laø 2V 52 22-30, vaø sôùm hôn moät chuùt, neáu taùc phaåm ngöøng sau trình thuaät veà cuoäc ñöa ñi ñaøy laàn thöù hai, 2V 25 21. Vaø cuoái cuøng, coù theâm ít khuùc, trong vaø sau löu ñaøy.
Saùch caùc V phaûi ñöôïc ñoïc trong tinh thaàn, theo ñoù caùc saùch naøy ñaõ ñöôïc vieát ra: moät lich söû cuûa cuoäc cöùu thoaùt. Thaùi ñoä voâ ôn cuûa daân ñöôïc choïn, söï suïp ñoå keá tieáp nhau cuûa hai phaàn cuûa daân toäc xem ra ñaõ laøm hoûng keá ñoà cuûa Thieân Chuùa. Nhöng ngöôøi ta thaáy luoân luoân coù moât nhoùm trung tín khoâng chòu quì goái tröôùc Baal, moät soá soùt cuûa Sion trung tín vôùi Giao öôùc, ñeå baûo ñaûm töông lai. Tính caùch vöõng chaéc cuûa quyeát ñònh cuûa Thieân Chuùa ñöôïc boäc loä trong söï toàn taïi lieân lieân tuïc laï luøng cuûa doøng doõi Ñavit, mang caùc lôøi höùa veà Meâsia. Vaø taùc phaåm, döôùi hình thöùc cuoái cuøng cuûa noù, keát thuùc treân aân hueä ñöôïc ban cho Yuiakin, nhö treân bình minh cuûa söï cöùu chuoäc.
Trôû veà Muïc Luïc Kinh Thaùnh Cöïu Öôùc