Kinh Thaùnh Cöïu Öôùc
Old Testament
Baûn dòch Vieät Ngöõ cuûa Linh Muïc Nguyeãn Theá Thuaán, CSsR.
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Tieåu Daãn vaøo Cöïu Öôùc
Quy Ñieån
Trong Israel, roài trong Hoäi thaùnh thôøi caùc toâng ñoà, coù nhöõng thö tòch ñaõ ñöôïc söu taäp laïi thaønh moät Quy ñieån, töùc laø nhöõng vaên thö ñöôïc laáy laøm qui luaät cho ñöùc tin vaø ñôøi soáng, bôûi ñaõ giöõ laïi lôøi maïc khaûi cuûa Thieân Chuùa;
Ñoù laø nhöõng saùch ñöôïc goïi laø:
Cöïc Öôùc: Nghóa laø nhöõng saùch thuoäc giao öôùc cuõ.
Taân Öôùc: Nghóa laø nhöõng saùch thuoäc giao öôùc môùi. (xem phaàn tieåu daãn vaøo Taân Öôùc).
Nhöng veà Cöïu Öôùc chuùng ta phaûi noùi ñeán hai quy ñieån:
Quy ñieån Hipri (caùc saùch vieát baèng tieáng Hipri).
Quy ñieån Hilaïp (caùc saùch hoaëc dòch, hoaëc vieát baèng tieáng Hilaïp).
1- Cöïc Öôùc Theo Tieáng Hipri
Vaên kieän thöù nhaát cho chuùng ta moät soá löôïc keâ caùc saùch baèng tieáng Hipri laø Lôøi töïa cuûa saùch Huaán ca, do tay dòch giaû (vieát vaøo naêm -132 tröôùc kyû nguyeân): "Leà luaät, caùc tieân tri vaø caùc thö truôùc khaùc keá theo, ñaõ chuyeån laïi cho ta bieát bao ñieàu lôùn lao". Kieåu keâ Saùch thaùnh nhö vaäy vaãn coøn hieän haønh giöõa ngöôøi Dothaùi. Vaø Taân Öôùc cuõng duøng moät kieåu keâ soå nhö theá (Lc 24 44, nhöng thay vì "caùc thö tröôùc khaùc" thì noùi ñeán saùch tieâu bieåu laø Thaùnh vònh).
- Leà Luaät hay Nguõ Kinh
Kinh Khôûi nguyeân (Kn) (Genesis)
Kinh Xuaát haønh (Xh) (Exodus)
Kinh Leâvi (Lv) (Leviticus)
Kinh Daân soá (Ds) (Numeri)
Kinh Thöù luaät (Tl) (Deuteronomium)
- Caùc tieân tri
Tieân tri trong Quy ñieån tieáng Hipri coù nghóa roäng vaø ñöôïc chia ra:
Caùc tieân tri tieàn goàm coù:
Saùch Yoâsua (Yoâs) noùi ñeán vieäc Israel chieám Ñaát Höùa döôùi quyeàn laõnh ñaïo cuûa Yoâsua.
Saùch Thaåm phaùn (Thp) (Judices), noùi ñeán thôøi Israel ôû Canaan, töø Yoâsua cho ñeán khi laäp vöông quyeàn.
Hai saùch Samuel (1-2S) (Samuel) noùi ñeán vai troø cuûa Samuel khi laäp vöông quyeàn, vaø truyeän Saul vaø Ñavít.
Hai saùch Caùc Vua (1-2V) (Reges), thuaät laïi chuyeän Saloâmon, truyeän caùc vua doøng hoï Ñavít ôû Yuña, vaø caùc vua ôû Israel (tieáng naøy giôùi haïn trong nöôùc phía Baéc goàm 10 chi toäc).
Trong loaït saùch naøy, loaïi vaên lòch söû caøng ngaøy caøng ñuùng nghóa hôn. Saùch Caùc Vua ñuôïc toå chöùc theo trình töï nieân bieåu, vaø ñoái chieáu nhaân vaät vaø bieán coá cuûa hai nöôùc Yuña vaø Israel.
Roài ñeán nhöõng nhaân vaät maø ta thöôøng daønh cho bieät hieäu Tieân tri. Coøn ngöôøi Dothaùi laïi goïi laø:
- Caùc tieân tri haäu
Ysaya (Ys), Yeâreâmya (Yr), EÂzeâkiel (Ez).
12 tieân tri nhoû: Hoâseâ (Hs), Yoâel (Yoâ), Amos (Am), Abñya (Ab), Yoâna (Yoân), Mica (Mi), Nahum (Na), Habacuc (Ha), Soâphoânya (So), Haggai (Hag), Zacarya (Za), Malaki (Ma).
Loaïi saùch naøy cöïu traøo, phaàn nhieàu ñaõ döïa treân nhöõng kyù öùc ñoàng thôøi cuûa nhaân vaät chính, nhöng nhieàu khi phaûi nhaän laø coù tay ngöôøi thôøi sau soaïn theâm hay nhuaän chính. Coù nhöõng söu taäp saám ngoân coøn boû ngoû maõi laâu sau thôøi caùc tieân tri.
Loaïi saùch Tieân tri tieàn vaø haäu ñoái vôùi ñaïo Dothaùi cuõng coù tính caùch Quy ñieån, laøm qui luaät cho ñaïo, nhöng khoâng coát thieát baèng Torah (Nguõ kinh). Vaøo thôøi Chuùa Yeâsu, nhöõng nhoùm nhö beø Sañoác vaø ngöôøi Samari vaãn khoâng coâng nhaän caùc saùch aáy laøm qui luaät cho ñaïo Yaveâ. Coøn Taân Öôùc laïi raát naêng noùi ñeán: "Leà luaät vaø tieân tri" (Mt 5 12 11 13 Lc 16 16 Yn 1 45 Cv 13 15...) vaø nhaän laø coù uy tín nhö nhau.
- Caùc thö tröôùc
Loaïi saùch naøy muoän thôøi hôn vaø phöùc taïp hôn Kinh thaùnh baèng tieáng Hipri keâ thöù töï nhö sau:
Thaùnh Vònh (Tv) (Psalmi), nhöõng baûn kinh haùt ôû Ñeàn thôø.
Yob (Yb), suy veà phuùc hoïa vaø laønh döõ.
Caùch ngoân (Cn) (Proverbia), nhöõng chaâm ngoân cuûa caùc hieàn nhaân Israel.
Rut, moät truyeän ñaïo ñöùc (loøng hieáu thaûo cuûa Rut, moät naøng daâu) ñaõ laøm cho naøng trôû neân baø toå cuûa hoaøng toäc Yuña. (Truyeän naøy thöôøng ñöôïc ñaët sau saùch Thaåm phaùn theo Kinh thaùnh Hipri).
Dieäu ca (Dc) (Cantica canticorum), nhöõng baøi thô tình ñöôïc chuyeån nghóa ñeå haùt leân noãi haân hoan cuûa Israel vaø Thieân Chuùa Israel thôø ñaõ ñöôïc taùi ngoä.
Giaûng vieân, hay Qohelet (Gv): Suy tö treân söï ñôøi.
Aicao (Ai) (Lamentationes) (thöôøng saép sau saùch Yeâreâmya, theo Kinh thaùnh Hilaïp).
Esther (Eth), truyeän ñieån hình veà vieäc Israel thoaùt naïn.
Ñaniel (Ñn), coù nhöõng ñeà taøi naøy: Suy tö veà lòch söû, khích leä nhöõng ngöôøi phaûi chòu khoå vì ñaïo Dothaùi naêm 165 tröôùc kyû nguyeân, lôøi tieân tri veà Nöôùc Thieân Chuùa ñeán.
(Kinh thaùnh Hipri ñaët Ñaniel vaøo loaït "Thö tröôùc, vì xuaát hieän muoän. Coøn Kinh thaùnh Hilaïp ñaët Ñaniel vaøo loaït caùc Tieân tri vì noäi dung. Quaû thaät saùch naøy coù giaùo huaán quan troïng veà Meâsia (Con Ngöôøi) vaø veà söï keû cheát soáng laïi).
Ezra vaø Neâheâmya (Er, Neâ), baûn ñieàu traàn cuûa hai nhaø caûi caùch ñaïo Dothaùi vaøo theá kyû thöù 5 veà söù vuï cuûa hoï, cuøng nhöõng hoà sô lieân heä.
Saùch Kyù söï (1-2 Ks) (Paralipomena), toaùt löôïc lòch söû töø khôûi thuûy nhaân loaïi cho ñeán cuoái thôøi Caùc Vua. (Kyø thuûy, ba saùch Kyù söï, Ezra vaø Neâheâmya laø moät toaøn thö duy nhaát, coù leõ do cuøng moät soaïn giaû).
Loaït saùch naøy laâu ngaøy khoâng ñöôïc xaùc ñònh minh baïch. Loái naêm 90 sau Kyû nguyeân, Hoäi ñoàng Dothaùi taïi Jamnia, goàm nhöõng luaät só Bieät phaùi, coù thaùi ñoä choáng ñoái vôùi beø Esseâni vaø Kitoâ-giaùo, ñaõ aán ñònh Quy ñieån Hipri: Moät soå coâng khai goàm coù 24 saùch (hay 22 neáu lieät saùch Rut chung vôùi saùch Thaåm phaùn, vaø Ai ca vôùi saùch Yeâreâmya).
2- Cöïu Öôùc Theo Tieáng Hilaïp
Töø theá kyû thöù 3 tröôùc Kyû nguyeân ñaõ coù moät bang Do-kieàu ñoâng ñaûo ôû Alexanñria (Alexanñroâ ñaïi ñeá ñaõ thaønh laäp thaønh naøy, naêm -331). Do-kieàu ôû ñaây chuyeån qua tieáng Hilaïp töùc laø tieáng cuûa caùc vua Ptoâleâmeâ ñaõ chieám ñoùng toaøn coõi Aicaäp töø Alexanñroâ trôû ñi. Vaø nhö theá chaúng bao laâu phaûi caàn ñeán moät baûn dòch Kinh thaùnh. Cuøng nhöõng saùch coù trong Quy ñieån Hipri, ngöôøi Dothaùi ôû ñaây ñaõ ñem theo ít saùch khaùc, vaø taïo neân moät Quy ñieån môùi meänh danh laø Baûn Baûy Möôi (moät töông truyeàn cho raèng chính vua Ptoâleâmeâ II (-285-246) ñaõ môøi 70 (hay 72) cuï rabbi chuyeån Torah qua tieáng Hilaïp). Kitoâ-giaùo lan roäng trong theá giôùi Hilaïp ñaõ nhaän baûn dòch naøy. Vaø töø cuoái theá kyû thöù I baûn Baûy Möôi chæ coøn löu toàn trong Kitoâ-giaùo.
Ta gaëp thaáy soå ghi ñaày ñuû nhöõng saùch naøy trong Hoäi thaùnh Latinh tröôùc heát. Soå cöïu traøo nhaát leân ñeán theá kyû thöù 3, vaø soå coù tính caùch coâng khai ñaõ ñöôïc thieát laäp trong Coâng ñoàng thaønh Hippona, ôû Phi chaâu naêm 393. Soå naøy ngöôøi ta coøn gaëp thaáy trong caùc thö tòch cuûa caùc Ñöùc Giaùo Hoaøng Innocenteâ I (401-417) vaø Gelasius (492-496).
Kinh thaùnh Hilaïp goàm coù taát caû Kinh thaùnh Hipri. Ngoaøi ra coøn theâm nhöõng saùch naøy trong loaïi "thö tröôùc":
- 2 truyeän ñaïo ñöùc: Tobya (Tb); Yuñita (Yñt)
- 2 saùch lòch söû: I-II Macabeâ (1-2 M)
- 2 saùch Khoân ngoan: Saùch Khoân ngoan (cuûa Saloâmon) (Kng); Huaán ca (Hc)
- Moät saùch soaïn theo tinh thaàn Yeâreâmya vaø gaùn cho thô kyù cuûa Yeâreâmya laø: Baruk,
- nhöõng boå tuùc cho caùc saùch Esther vaø Ñaniel.
Ngoaøi ra caùc thuû baûn vaø soå xöa ñeå laïi coøn keøm theo nhöõng saùch khaùc nöõa (nhö saùch Heânoùc). Nhöõng saùch naøy sau ñaõ bò loaïi ra. Nhö theá, ta thaáy ñöôïc laø giôùi haïn Kinh thaùnh Hilaïp coù moät thôøi coøn baát ñònh.
Caùc saùch Kinh thaùnh Hilaïp khoâng coù trong Kinh thaùnh Hipri, ñöôïc goïi laø Quy ñieån thöù. Nhöng ngoaïi tröø nhöõng phaàn boå tuùc cuûa saùch Esther, Baruk 4 5-5 9, vaø saùch Khoân ngoan, thì taát caû caùc saùch Quy ñieån thöù khaùc ñeàu coù nguyeân vaên Hipri hay Aram. Saùch thöù 2 Macabeâ chæ laø moät baûn toaùt yeáu, thích nghi saùch cuûa Yasoân ngöôøi Kyreâneâ (2M 2 19-30) ra tieáng Hilaïp. Thænh thoaûng ngöôøi ta coøn tìm ra ñöôïc nhöõng di tích cuûa nguyeân vaên, hoaëc trong caùc vaên kieän Qumran (Toâbya, Huaán ca) hay laø Masaña (Huaán ca), hoaëc ôû Gheâniza taïi Cairoâ (Huaán ca).
Trong Hoäi thaùnh cuõng coù moät thôøi naûy ra khuynh höôùng muoán haïn cheá Quy ñieån vaøo Kinh thaùnh Hipri. Thaùnh Hieâroânymoâ chuoäng "veritas hebraica" (söï xaùc thöïc nôi baûn Hipri) cuõng ñoàng yù nhö theá trong coâng vieäc nghieân cöùu khoa hoïc cuûa ngaøi. Khuynh höôùng naøy ñaõ giuùp loaïi ra khoûi Quy ñieån nhöõng saùch maïo nhaäp muoän thôøi, hay nhöõng quyeån truøng vôùi nhöõng saùch ñaõ coù trong Quy ñieån, hay laø giaù trò chaúng coù bao nhieâu. Tuy vaäy, khoâng phaûi taát caû Hoäi thaùnh ñeàu ñaõ chaáp nhaän khuynh höôùng naøy. Hoäi thaùnh vaãn giöõ Quy ñieån Hilaïp. Vaø ngay caû thaùnh Hieâroânymoâ cuõng dòch nhöõng saùch khoâng coù trong Kinh thaùnh baèng tieáng Hipri. Nhaân luùc dòch saùch Toâbya, ngaøi noùi: "Toâi ñaønh loøng khoâng ñoàng yù vôùi Bieät phaùi ñeå phuïc vuï caùc Giaùm muïc".
Bôûi truyeàn thoáng Hoäi thaùnh xöa, keá thöøa caùch xöû söï cuûa caùc thaùnh Toâng ñoà, ñaõ tìm trong baûn Baûy Möôi kieåu dieãn ñaït thaàn hoïc caên baûn, y nhaän trong ñoù coù söï tieán trieån veà ñaïo lyù so vôùi nguyeân vaên Hipri, vaø duøng taát caû caùc saùch Kinh thaùnh Hilaïp, coi nhö vaên baûn ñöôïc thaàn höùng, coù giaù trò laøm qui luaät veà maïc khaûi, neân hieän nay nhieàu taùc giaû nhaän baûn dòch Baûy Möôi cuõng laø saùch ñöôïc thaàn höùng, tuy Hoäi thaùnh chöa tuyeân boá coâng khai vaø nhieàu ngöôøi khaùc vaãn coøn coi nhö moät vaán ñeà tranh luaän.
Nhaõn Giôùi Lòch Söû
Nieân bieåu caùc saùch Cöïu Öôùc
Sau ñaây laø nieân bieåu caùc saùch Cöïu Öôùc, moät nieân bieåu maø bình luaän veà Kinh thaùnh ngaøy nay thöôøng nhaän, saép theo caùc theá kyû tröôùc Coâng nguyeân:
XIII Xuaát haønh khoûi Aicaäp
XII Ñònh cö ôû Phaleätin
XI Chinh chieán vôùi caùc daân Canaan
Thaønh laäp quaân chuû. (Ñavit: -1000)
(Truyeàn khaåu (luaät leä, truyeàn kyø, thi ca) coøn löu laïi trong caùc saùch thôøi sau).
X Kyù söï cuûa trieàu vua (sau ñaõ saùt nhaäp vaøo caùc saùch)
IX Luaät leä vaø truyeàn tuïng xöa ñöôïc san ñònh thaønh nhöõng söu taäp: Söu taäp cuûa Yuña (Yavít), vaø söu taäp cuûa Israel (Elohit), sau naøy ñaõ ñöôïc saùt nhaäp vaøo Nguõ kinh.
VIII Amos, Hoâseâ, Mica, Ysaya (Samari thaát thuû -721)
VII Caûi caùch toân giaùo cuûa Yoâsya (-621)
Kinh Thöù luaät, Yeâreâmya, Soâphoânya Nahum.
VI Habacuc. (Yeârusalem thaát thuû -587)
San ñònh caùc saùch: Thaåm phaùn, Samuel, Caùc Vua.
EÂzeâkiel, Ysaya-Thöù, Haggai, Zacarya.
V Luaät leä vaø söû quan tö teá (Vaên kieän P) soaïn thaûo caùc truyeàn thoáng coù tröôùc.
Yoâel. Malaki. Abñya? Yob? Caùch ngoân? Dieäu ca? Rut? Nhieàu Thaùnh vònh.
IV Nhuaän chính Nguõ kinh (Y.E.P. vaø Thöù luaät).
III Kyù söï. Ezra-Neâheâmya. Zacarya 9-14.
Yoâna. Toâbya. Giaûng vieân (Qohelet). Esther. Baûn dòch LXX.
II Huaán ca. Ñaniel. 1-2 Macabeâ. (Nguïy thö: Heânoùc)
I Khoân ngoan.
Thoaùng coi qua nieân bieåu, ta thaáy laø khoâng coù saùch Cöïu Öôùc naøo theo hình thöùc cuoái cuøng coøn löu laïi trong Quy ñieån maø laïi coù tröôùc theá kyû 9 tröôùc Kyû nguyeân. Tröôùc ñoù, ñaõ coù nhöõng truyeàn thoáng khaåu truyeàn vaø nhöõng bieân nieân kyù cuøng nhöõng hoà sô. Neáu coù löu laïi ñöôïc laø nhôø caùc taùc giaû thôøi sau thaâu löôïm. Coøn caùc saùch Cöïu Öôùc trong Quy ñieån ñeàu ñöôïc vieát töø thôøi caùc tieân tri lôùn veà sau, töùc laø töø giöõa theá kyû thöù 8, vôùi Amos, Hoâseâ, Mica, Ysaya. Vaäy chính söï nghieäp cuûa caùc tieân tri aáy ñaõ ñònh ñoaït, tröïc tieáp hay giaùn tieáp, cho tính caùch cuûa Quy ñieån Kinh thaùnh. Hoï ñaõ in daáu cuûa hoï, caùch naøy hay caùch khaùc treân toaøn boä Kinh thaùnh Cöïu Öôùc.
Moät phaàn lôùn nhöõng taøi lieäu coù tröôùc caùc tieân tri ñaõ do töø nhöõng thôøi xa xöa ñeå laïi. Giaù trò cuûa caùc truyeàn tuïng aáy cho ta thaáy caùi tính caùch thöïc laø nhaân loaïi cuûa thaùnh söû. Lòch söï maïc khaûi khoâng caên cöù treân moät nhaân loaïi lyù töôûng, Nhöng treân nhöõng tình caûm, nhöõng phaûn öùng nhaân loaïi cô baûn, coù khi man rôï laø ñaøng khaùc, nhöõng ñieàu maø sinh hoaït thôøi nay, daãu coù phieàn phöùc vaø vaên minh maáy, vaãn coøn bò chi phoái. Bôûi tính caùch nhaân loaïi muoân thuôû, vaø neàn moùng aáy maø nhöõng truyeän xöa cuûa Kinh thaùnh vaãn coøn haáp daãn. Ñoù laø noùi veà caùc taøi lieäu söû duïng. Chöù caùc saùch trong ñoù truyeàn tuïng coøn löu laïi ñeàu chòu aûnh höôûng saâu ñaäm cuûa caùc tieân tri. Nhöõng truyeän aáy neáu coù ñöôïc yù nghóa cho toân giaùo, thì ñeàu do giaùo huaán cuûa caùc tieân tri höôùng ñaïo maø coù.
Löôïc söû thôøi caùc tieân tri
Vì vai troø cuûa caùc tieân tri quan troïng nhö theá ñoái vôùi maïc khaûi Cöïu Öôùc, neân chuùng ta khôûi söï vôùi caùc tieân tri, nhöõng vò ñaõ giaûng giaûi vaø tröôùc thuaät trong voøng hai theá kyû ñi töø giöõa theá kyû thöù 8 ñeán giöõa theá kyû thöù 6, sôùm muoän hôn vaøi chuïc naêm.
Vaøo giöõa theá kyû thöù 8, daân cuûa Cöïu Öôùc chia laøm hai tieåu quoác, chuûng toäc vaø ngoân ngöõ töông ñoàng, chieám khoaûng giöõa giaûi ñaát ngaøy nay goïi laø Phaleätin: Nöôùc phía Nam laø Yuña, coù kinh ñoâ laø Yeârusalem. Nöôùc phía Baéc ñöôïc goïi laø Israel (cuõng goïi laø Ephraim) coù kinh ñoâ laø Samari. Hai nöôùc nhoû beù, raát beù maø laïi bò caùi soá phaän laøm traùi ñoän cho hai cöôøng quoác thôøi baáy giôø laø Assur vaø Aicaäp. Chính vieäc tranh huøng cuûa hai cöôøng quoác naøy ñaõ laøm boái caûnh cho taát caû bao thaûm kòch maø hai nöôùc Israel vaø Yuña phaûi höùng chòu.
Vaøo giöõa theá kyû thöù 8, tình theá Phaleätin noùi ñöôïc laø khaû quan. Daân chuùng coøn ñöôïc an cö laïc nghieäp. Nöôùc Israel phía Baéc, luùc baáy giôø, döôùi trieàu vua Yôroâboâam II, ñöôïc höôûng moät thôøi thònh vöôïng xa hoa hieám coù, nhôø vaøo öu theá binh bò vaø giao dòch thöông maïi. Nöôùc nhaø taïm goïi ñöôïc laø phuù cöôøng vaø vaên kieán. Nhöng giaøu sang thì laïi thöôøng sinh ra: Luûng cuûng vaø cheânh leäch beân trong, ñieàu naøy seõ daãn tôùi caûnh coát nhuïc töông taøn, vaø quoác gia ñeán ngaøy khaùnh taän. Ñaøng khaùc moái ñe doïa töø Löôõng-haø-ñòa ñaõ ngaøy moät neân caáp baùch "Long xaø vó ñaïi" (moät kieåu töï xöng cuûa vua Assur) ñaõ thanh toaùn taát caû nhöõng caûn ngaên xung quanh, vaø saép thöïc hieän döï ñònh baù chuû thieân haï. Khi chính quyeàn Israel caûm thaáy moái ñe doïa, thì nhö thöôøng tình, hoï tìm caùch chaán aùn, laät ñaät vaù víu baèng lieân minh, roài toå chöùc khaùng cöï moät caùch tuyeät voïng, ñeå roài bò chaø ñaïp. Israel maát daàn ñaát ñai, roài kinh thaønh thaát thuû vaø bò phaù bình ñòa, moät phaàn lôùn daân chuùng bò phaùt löu vaø daân töù chieáng khaùc ñeán chieám cöù ñaát ñai, theo chính saùch ñoâ hoä di daân phoøng loaïn cuûa Assur. Theá laø Israel khaùnh taän.
Cuoäc xaâm laêng traøn qua caû nöôùc Yuña. Sennakeârib cho lònh phong toûa Yeârusalem, sau khi ñaõ haï 46 thaønh cuûa Yuña vaø nhö Sennakeârib thuaät treân bia cuûa oâng "EÂzeâkya, ngöôøi Yuña, ta ñaõ nhoát noù laïi nhö chim trong loàng". EÂzeâkya ñaõ phaûi noäp coáng hieán naëng neà vaø bò xeùn ñaát ñai. Nhöng trong moät laàn vieãn chinh khaùc, Sennakeârib cuõng ñaõ cho quaân buûa vaây Yeârusalem. Laàn naøy tình caûnh nguy kòch hôn tröôùc. Vì moät khi nöôùc naøo ñaõ haøng maø laïi daáy loaïn, thì Assur khoâng bao giôø dung thöù. Moïi söï haàu nhö tuyeät voïng. Thì chính baáy giôø moät ñieàu baát ngôø xaûy ñeán. Nhaát ñaùn binh ñoäi Assur cuoán goùi veà nöôùc! Taïi sao? Saùch thaùnh duøng hình aûnh thoâng thöôøng laø thaàn söù Yaveâ ñeán tru dieät ñòch thuø Israel. Theo söû ñòa Hilaïp laø Heâroâñoât, thì chuoät ñaõ ra gaëm bao teân daây noû cuûa nhöõng binh baén cung cuûa Assur. OÂn dòch? Caùc söû gia ra öùc thuyeát. Xeùt ñeán tình hình Assur theo vaên kieän, thì coù leõ Assur gaàn coù giaëc noäi. Duø sao, Yuña cuõng bò moät traän huù hoàn.
Sau moät thôøi gian tao loaïn, thì ñeán thôøi Yoâsya. Moät vua leân ngoâi khi môùi taùm tuoåi! Khi tröôûng thaønh Yoâsya toû ra laø moät oâng vua minh maãn, maïnh baïo. Quyeàn bính cuûa oâng ñöôïc cuûng coá, vaø oâng muoán thöïc hieän caùi hoaøi baõo cuûa caû daân laø thoáng nhaát taát caû Israel möôøi hai hoï. Tröôùc heát oâng ñöùng ñaàu moät cuoäc caûi caùch saâu roäng veà toân giaùo, taäp trung teá töï nôi Ñeàn thôø duy nhaát Yeârusalem. Nhöng thöïc ra, moät nöôùc beù nhoû nhö Yuña laøm sao coù theå ñöùng moät mình, khoâng bò loâi keùo vaøo chính cuoäc giöõa nhöõng nöôùc lôùn maïnh caïnh tranh nhau thôøi aáy. Vaø Yoâsya ñaõ duõng caûm moät caùch noùi ñöôïc laø daïi doät, ñem binh ra haõm chaân ñaïo binh Aicaäp, vaø bò töû thöông, ñeå laïi moät nöôùc laøm chö haàu cho Aicaäp.
Assur khaùnh taän. Nhöng laïi moät nöôùc Löôõng-haø-ñòa ñaõ laâu naêm laêm le thay choã roài: Babylon vôùi Nabukoâñoânoâsor. Vua naøy laø moät vua coù taøi naêng, saùng suoát, coù taøi thao löôïc, öa kieán truùc. Cho mình nhö ngöôøi keá thöøa ñeá quoác Assur, oâng lanh tay ñoaït laïi ñaát ñai cuûa Assur vaø khoâng ñaày 5 naêm sau, Yuña bò giöït khoûi tay Aicaäp, ñeå laøm chö haàu cho Babylon. Con vaø chaùu cuûa Yoâsya ñeàu baát taøi (Yoâakhaz, Yoâyayim, Yoâyakin, Seâñeâqya): Chính trò laån quaån khi xieâu qua phía Aicaäp, khi haøng Babylon, trong nöôùc naêm beø baûy moái. Nhöõng ngaøy taøn cuûa trieàu ñaïi Ñavit ñaõ ñeán, Seâñeâqya nhu nhöôïc boû kinh ñoâ chaïy troán, trong khi thaønh bò vaây vaø bò ñoùi, nhöng ñaõ rôi vaøo tay quaân ñòch. Yeârusalem bò haï, Ñeàn thôø bò phaù, thaønh luõy ñeàu bò trieät haï, vaø nhöõng haïng khaù giaû trong daân ñeàu bò baét ñi ñaøy. Trong xöù, chæ coøn laïi ñaùm daân queâ doát naùt, ngheøo khoù. Nhöõng ngöôøi naøy coá soáng qua ngaøy treân giaûi ñaát bò taøn phaù gôùm gheâ. Nöôùc Yuña cuõng ñaõ khaùnh taän.
Veà nhöõng ngöôøi bò baét ñi ñaøy. Thöïc söï nhoùm ngöôøi bò ñaøy khoâng bò haønh haï laém. Babylon ñaõ coù vaên minh, laïi quen ngheà giao thöông. Nhöõng ngöôøi thoâng minh vaø caàn cuø nhö ngöôøi Dothaùi chaúng bao laâu cuõng laäp ñöôïc moät sinh hoaït bình thöôøng, beà theá laø ñaøng khaùc. Vaøo moät hoaøn caûnh nhö theá, söï ñoàng hoùa laø leõ taát nhieân. Nhöõng ngöôøi thuoäc caùc nöôùc xung quanh Israel chaúng bao laâu ñaõ hoøa laãn vôùi nhau laøm daân ñeá quoác. Nhöng ngöôøi Dothaùi ñaõ khoâng bò ñoàng hoùa. Ngay sau khi vong quoác, moät nhoùm ngöôøi aùi quoác, nhöng nhaát laø suøng tín ñaõ ra tay chuaån bò cuoäc phuïc höng. Daãu töông lai khoâng coù gì saùng suûa, hoï ñaõ tin daân hoï coøn moät vieãn töôïng, hoï ñaõ kieân trì trong noã löïc.
Nöûa theá kyû sau, Babylon bò Batö thoân tính. Kyroâ caàm vaän maïng thieân haï. Chính saùch Batö côûi môû veà toân giaùo: Moïi daân bò phaùt löu ñeàu ñöôïc pheùp hoài höông vaø giöõ ñaïo toå tieân cuûa mình. Ngöôøi Dothaùi cuõng ñöôïc höôûng pheùp aáy. Moät nhoùm ngöôøi Dothaùi ñaõ leân ñöôøng veà nöôùc, roài daàn daø nhieàu nhoùm khaùc theo sau: Trong voøng moät theá kyû röôõi. Ñieàu aáy cho ta thaáy, hoài höông cuõng ñaõ laø moái e ngaïi cho nhieàu ngöôøi. Vaø thöïc, tình caûnh cuûa ngöôøi hoài höông chaúng coù gì laø khích leä. Nhöng coäng ñoaøn Dothaùi hoài höông ñaõ kieän cöôøng kieán taïo treân caûnh theâ löông moät cheá ñoä, noùi ñöôïc laø moät cheá ñoä thaàn quyeàn, nhôø ñoù daân Dothaùi giöõ vöõng vaø phaùt trieån theâm nhöõng truyeàn thoáng cuûa daân toäc hoï, döôùi quyeàn ñoâ hoä khaù nhaân ñaïo cuûa Ñeá quoác Batö.
Caùc tieân tri trong thôøi naøy
Trình töï lòch söû trong voøng hai theá kyû 8 ñeán 6 toaùt yeáu laø theá. Moät lòch söû coù caên cöù treân vaên kieän beân trong Israel cuõng nhö beân ngoaøi (caùc vaên kieän Assur vaø Babylon). Lòch söû aáy khoâng coù gì laø ñaëc bieät. Nhieàu nöôùc nho xung quanh cuõng suy taøn töông töï nhö vaäy. Ñoái vôùi chuùng ta, töï noù lòch söû aáy cuõng khoâng coù gì quan troïng baét phaûi ñeå yù, neáu khoâng coù moät caùi gì ñaëc bieät cuøng dieãn ra moät traät vôùi vaø nhaân vôùi bieán coá beân ngoaøi. Chuùng ta laïi seõ duyeät qua thôøi naøy maø chieâm nghieäm caùc söï kieän nhö theå trong hoàn cuûa chuùng, nhôø caùc thö tòch tieân tri ñoàng thôøi, töùc laø nhö nhöõng bình luaän thôøi cuoäc theo moät phöông dieän ñoäc ñaùo. Caùc bieán coá xaûy ra töï noù cuõng chæ laø nhöõng söï vieäc hieän ñang xaûy ra maø chuùng ta nghe phaùt thanh hay ñaêng taûi treân baùo chí. Nhöng ñoái vôùi caùc tieân tri, lòch söû coù caùi gì hôn laø nhöõng söï kieän keá tieáp theo nhau, moät caùi gì nhö caùi höôùng, caùi yù nghóa. Ñieàu chuùng ta coù theå so saùnh nhö kinh nghieäm caùc nhaø khaûo coå hieän cho thaáy: Döôùi böôùc chaân ñi, coù moâ ñaát nhôït nhaït, coù luøm caây, khi xanh töôi, khi vaøng uùa, nhöng chuïp boùng töø treân phi cô xuoáng nhieàu khi nhaän ra ñöôïc caû moät laøng maïc coå thôøi coøn loä môø môø. Tieân tri ôû moät nhaõn giôùi xa ñaõ ñoïc thaáy moät höôùng, caùi höôùng aáy laø ñieàu raát quan troïng, vì ích gì cho chuùng ta, vieäc Seâñeâqya boû kinh thaønh chaïy troán, hay vieäc Goâñoâlya bò moät nhoùm cuoàng tín gieát haïi.
Amos
Tieân tri chuùng ta gaëp tröôùc tieân trong thôøi naøy laø Amos, moät ngöôøi chaên cöøu trong vuøng sa maïc Yuña (ôû Teâqoa), moät mieàn ngheøo khoù vaø queâ muøa. OÂng leân Nöôùc Israel phía Baéc ngay vaøo thôøi cöïc thònh nöôùc aáy, döôùi trieàu Yôroâboâam II. OÂng nhìn thaáy nhöõng haäu quaû cuûa giaøu sang vaø caûnh xa hoa ñang tieán. Nhöng ngang qua caùi veû haøo nhoaùng aáy, oâng nhaän ra caên bònh suy ñoài cuûa xaõ hoäi. Xaõ hoäi Israel ñaõ ra thoái naùt vì khoaùi caûm, vì nhöõng baát coâng vaø aùp böùc treân haïng leâ daân ngheøo khoù. Ñoái vôùi loøng tin vaøo Giao Öôùc cuûa oâng, ñoù laø moät söï laêng nhuïc ñeán chính Thieân Chuùa. Ñaïo quoác gia beà ngoaøi ñöôïc öu ñaõi, vaø nguoàn lôïi töùc doài daøo. Treân coù nhaø vua baûo veä, döôùi thì coù haïng giaøu coù, nhöõng meänh phuï Samari, vöïc ñôõ. Leã nghi raát möïc trang troïng, phuïng vuï cöû haønh oai nghieâm. Ngöôøi Israel trung löu bình thöôøng coù theå caûm thaáy haõnh dieän vì ñaëc aân thuoäc veà moät daân toäc suøng tín, vaø nhö vaäy thònh vöôïng kinh teá kia ñöôïc hoï coi laø phaàn thöôûng ñích ñaùng cho loøng ñaïo ñöùc. Nhöng Amos laïi phaùn ñoaùn theo nhöõng tieâu chuaån khaùc. Nhöõng pheâ phaùn minh baïch vaø cöùng caùp cuûa oâng treân söï traïng, chieáu theo moät quan nieäm cao sieâu veà toân giaùo, cho thaáy vai troø sieâu baït cuûa oâng trong lòch söû maïc khaûi.
Treân heát Amos cuøng chung vôùi ñaïi ña soá ñoàng baøo cuûa oâng veà nhöõng xaùc tín caên baûn truyeàn thoáng toân giaùo ñaõ chuyeån laïi. OÂng tin veà lieân laïc maät thieát ñaõ coù giöõa Thieân Chuùa vaø Israel: Ñoù laø Giao öôùc, keát laïi trong chaâm ngoân: Israel laø daân cuûa Yaveâ, vaø Yaveâ laø Thaàn cuûa Israel. Amos tin Thieân Chuùa cuûa Israel laø moät "Thaàn soáng", hoaït ñoäng moät caùch quyeàn naêng treân lòch söû. OÂng caàm chaéc raèng, khoâng choùng thì chaày, quyeàn naêng pheùp taéc cuûa Thieân Chuùa seõ toû mình ra trong moät bieán coá lòch söû kinh hoaøng. Vaøo Ngaøi cuûa Yaveâ, Thieân Chuùa cuûa Israel seõ thi thoá uy quyeàn cuûa Ngöôøi treân moïi daân thieân haï.
Nhöõng ñieàu Amos tin ñoù, Amos naém giöõ nhö caên baûn chung vôùi moïi ngöôøi Israel. Nhöng nhöõng ñieàu tin aáy khoâng ru nguû oâng ñeå yû thò vaøo caùi maõ beân ngoaøi. Thieân Chuùa yeâu meán Israel, dó nhieân roài. Nhöng Ngöôøi coøn chuoäng söï chính tröïc hôn. Ngöôøi khoâng lo ñeán quyeàn lôïi cuûa daân Ngöôøi, cho baèng söï thieän muoân thuôû. Israel maø reû ruùng söï thieän, thì aùn Thieân Chuùa seõ ñeán treân hoï.
Trong loaït saám ngoân môû ñaàu (Amos 1 3 2 16), Amos haïch toäi caùc daân laùng gieàng. Daân Aram seõ bò phaït vì ñaõ daõ man gieát ngöôøi. Daân Philitin, daân Pheânikia maéc toäi baùn ngöôøi laø noâ leä cho Eñom, vì cheùm gieát moät daân anh em. Daân Ammoân, vì muoán khueách tröông bôø coõi maø gieo chieán tranh taøn khoác, gieát caû ñaøn baø treû con. Daân Moab, vì ñaõ haønh haï daõ man thaây cheát moät vua Eñom baïi traän. Moät luõ phaïm nhaân chieán tranh ñaùng toäi theo quaû baùo vieäc chuùng laøm. Nhöng toäi nhaân ñöôïc daønh cho aùn phaït naëng nhaát, moät caùch baát ngôø laïi laø Israel (Am 2 6-7).
Nhö vaäy, ñöôïc laøm daân cuûa Thieân Chuùa coù nghóa laø mang moät traùch nhieäm ñaëc bieät, chöù ñaâu coù phaûi laø ñeå höôûng ñaëc aân (coi Am 3 2).
Leã nghi, teá töï daãu coù taêng theâm maáy ñi nöõa cuõng khoâng theå thay ñoåi ñöôïc söï thaät naøy laø: Thieân Chuùa haèng soáng chí coâng quaûn cai vuõ truï, ñaâu coù toäi, ñoù coù vaï, daân coù toäi, daân seõ chòu laáy hoïa. Nhöõng keû coi nhö tín ñieàu laø Ngaøy cuûa Yaveâ ñeán, Israel vì laø daân cuûa Thieân Chuùa, seõ toaøn thaéng moïi ñòch thuø: nhöõng keû ñoù chæ oâm aáp moät aûo töôûng. Ñích Thieân Chuùa nhaém ñeán trong yù ñònh cuûa Ngöôøi khoâng phaûi laø caùi thaéng traän cuûa Israel, nhöng laø söï toaøn thaéng cuûa söï thieän.
Hieän baáy giôø, moïi söï döôøng nhö xuoâi thuaän yeân haøn. Nhöng tieân tri coù linh caûm laø thôøi theá nguy ngaäp. Cuoäc xaâm löôïc cuûa Assur coi nhö xa xoâi, nhöng chaúng bao laâu nöõa côn gioâng seõ ñeán, vaø aùn Thieân Chuùa seõ truùt xuoáng daân phaûn boäi. Chæ coøn moät ñieàu coù theå ngaên ñöôïc ñaïi hoïa laø gheùt söï döõ vaø meán ñieàu laønh, chuoäng coâng lyù (Am 5 15).
Ñoù laø tín thö coát yeáu cuûa caùc saám ngoân Amos, vaøo giöõa theá kyû thöù 8. Moät quaû quyeát: Lòch söû ñöôïc dieãn ra trong moät traät töï luaân lyù. Theo gioøng lòch söû, lanh hay chaäm, töông quan quaû baùo toäi vaø vaï seõ khoâng phaûi laø söï ngaãu nhieân, ñoù laø phaùn xeùt cuûa Thieân Chuùa haèng soáng vaø chí coâng, vì chính Ngöôøi laø Chuùa treân lòch söû. Maïc khaûi seõ coøn tieán, vaø vì theá caùi nhìn cuûa Amos coù khi coøn khaù giaûn löôïc. Nhöng quaû quyeát cuûa oâng: Lòch söû khoâng phaûi do ngaãu nhieân muø quaùng höôùng daãn, nhöng ñöôïc ñaët treân bình dieän lyù trí phaùn ñoaùn vaø töï do löïa choïn vaø coù traùch nhieäm döôùi söï quaûn cai cuûa Thieân Chuùa - quaû quyeát aáy raát caên baûn, ñoù laø khôûi ñieåm cho tö töôûng tieân tri, cuõng nhö cho söï am hieåu lòch söû vaø thöïc teá neáu khoâng muoán haï giaù vuõ truï nhaân loaïi xuoáng döôùi luaät daõ thuù röøng hoang voâ tö voâ haïi.
Hoâseâ
Tieân tri thöù hai xuaát hieän, haàu nhö ñoàng thôøi vôùi Amos. OÂng laø ngöôøi chính quaùn mieàn Baéc. Coù leõ oâng thuoäc haïng noâng gia trung bình, soáng giöõa nhöõng ngöôøi trung tín vôùi Giao öôùc, maø lyù töôûng laø bình ñaúng giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi (moät di saûn thôøi du muïc ñeå laïi), Hoâseâ khoâng theå khoâng leân tieáng ñaû kích nhöõng söï sa ñoïa, boùc loät trong daân, vaø laëp laïi aùn phaït cuûa Thieân Chuùa treân daân phaûn nguïy, cuõng nhö Amos. Nhöng oâng khoâng chæ döøng laïi ôû ñoù. OÂng ñöôïc xaùc tín saâu xa raèng coù moät caùi gì trong lieân laïc giöõa Thieân Chuùa vaø Israel, beàn vöõng, khoâng gì lay chuyeån ñöôïc, ngay caû nhöõng thaát trung cuûa Israel, ñoù laø "khesed" (caùi tình, caùi nghóa) nôi loøng Thieân Chuùa (coi Hs 11 1-9).
Thieân Chuùa khoâng theå ñeå maëc daân cuûa Ngöôøi. Nhoùm ngöôøi ñaõ töøng coù lieân laïc vôùi Ngöôøi, duø chæ moät laàn thoâi, Thieân Chuùa khoâng ngôi canh phoøng coi soùc. Daân coù toäi, daân seõ chòu laáy haäu quaû. Moät haäu quaû haàu nhö taát nhieân. Caùi haäu quaû aáy, noùi ñöôïc raèng Thieân Chuùa haèng tìm caùch giaûm ñi, döôøng nhö giô tay caûn ngaên ngöôøi ta töï huûy hoaïi chính mình. Vì lyù do neàn taûng cho söï löïa choïn vaø daãn ñöa Israel laø chính loøng meán cuûa Thieân Chuùa. Loøng Meán aáy khoâng phaûi laø moät caûm tình taùch rôøi ñöôïc vôùi Thieân Chuùa, nhöng laø chính caùi baûn lónh tuyeät ñoái vaø thaùnh thieän cuûa Thieân Chuùa. Yaveâ khoâng theå rôøi boû loøng meán cuûa Ngöôøi, cuõng nhö ngöôøi khoâng theå rôøi khoûi thaàn tính cuûa Ngöôøi. Do ñoù, Hoâseâ nhaän thaáy laø tai bieán ñe doïa qua ñi, hi voïng seõ coù giaûng hoøa vaø moät ñôøi soáng môùi cho Israel.
Nhö theá, quan nieäm Thieân Chuùa hoaït ñoäng trong lòch söû nhö Amos ñaõ rao giaûng laïi ñöôïc ñaøo saâu hôn veà moät khía caïnh nöõa. Thieân Chuùa laø Thaàn laân maãn, cuõng nhö laø Thaàn coâng lyù. Chöa haún Hoâseâ ñaõ coù phöông giaûng hoøa hai nguyeân lyù aáy. Nhöng töø nay, tö töôûng Cöïu Öôùc seõ ñi qua ñi veà giöõa hai muùt cuøng aáy: Thieân Chuùa haèng soáng hoaït ñoäng trong phaùn xeùt, vaø cuõng Thieân Chuùa aáy hoaït ñoäng trong loøng thöông xoùt.
Ysaya
Söù vuï cuûa Hoâseâ chöa chaám döùt, thì ôû mieàn Nam ñaõ choãi daäy moät vì tieân tri khaùc coøn lôùn hôn nöõa: Ysaya, ngöôøi Yeârusalem, thuoäc haïng thöôïng löu, coù leõ thuoäc hoaøng toäc nöõa. Moät phaàn lôùn ñôøi ngaøi, ngaøi ñaõ saùt caùnh vôùi nhöõng nhaân vaät chính trò nôi kinh ñoâ, ngaøi lòch duyeät veà caùc vaán ñeà chính trò, xaõ hoäi vaø quoác teá thôøi aáy lieân can ñeán xöù sôû cuûa ngaøi. Vaø giaùo huaán toân giaùo cuûa ngaøi, chính nhaân caùc bieán coá maø ngaøi ñaõ dieãn giaûi.
Cuøng vôùi nhöõng tieân tri ñi tröôùc, Ysaya noùi leân quan nieäm caên baûn veà Thieân Chuùa haèng soáng vaø coâng minh, chöôûng trò lòch söû nhaân loaïi, hoaït ñoäng trong phaùn xeùt vaø thöông xoùt. Vaøo thôøi ñaàu söï nghieäp, ngaøi ñaõ chöùng kieán söï thöïc hieän caùc tieân caûm veà phaùn xeùt: AÙn Thieân Chuùa ñaõ ra, nöôùc Baéc ñaõ khaùnh taän. Vaø roài ñaây ngay xöù sôû cuûa ngaøi cuõng seõ chòu ñoàng moät soá phaän. Tröôùc söï coâng bình cuûa Thieân Chuùa, Yuña naøo coù hôn gì Israel. Lôøi rao giaûng cuûa Ysaya cuõng nghieâm khaéc nhö lôøi cuûa Amos, nhöng ngaøi cuõng xaùc tín veà loøng thöông xoùt cuûa Thieân Chuùa nhö Hoâseâ.
Töø nhöõng nguyeân taéc haàu nhö traùi nghòch nhau ñoù cuûa söï quan phoøng cuûa Thieân Chuùa, Ysaya toå thuaät moät thöù trieát lyù coøn sô saøi veà lòch söû. Nöôùc nhö moät khoái seõ chòu laáy aùn cuûa pheùp coâng minh Thieân Chuùa ra vaø theá naøo cuõng bò tieâu dieät, khi khoâng coù moät söï thay ñoåi trieät ñeå. Nhöng duø sao, Thieân Chuùa khoâng theå boû daân cuûa Ngöôøi. Tai hoïa taøn phaù theá naøo ñi nöõa, Thieân Chuùa seõ chöøa laïi moät soá naøo ñoù, daãu laø ít oi, giöõa moät nöôùc nguïy taëc, nhoùm ngöôøi aáy seõ quay ñaàu veà vôùi Yaveâ, trong thoáng hoái vaø vaâng phuïc, chính nhoùm ngöôøi aáy seõ laø maàm gioáng cho daân môùi cuûa Thieân Chuùa: "Soá soùt seõ trôû laïi" (Ys 10 16-23): Ñoù laø khaåu hieäu, noùi leân söï troâng caäy cuûa tieân tri vaøo töông lai cuûa daân Chuùa, vaø töôïng tröng cho ñieàu aáy, tieân tri ñaõ ñaët teân cho con mình: Shoar yashub.
Vaø khi caùi hoïa Assur neân traàm troïng, Yuña cuõng nhö Israel tröôùc kia chæ loay hoay tìm phöông keá baûo toaøn maïng soáng, baèng nhöõng möu moâ ngöôøi ñôøi, Ysaya ñaõ ñaønh phaûi ruùt lui moät thôøi, vaø ghi taïc giaùo huaán vaøo loøng moân ñeä ñöùc tin baát chuyeån vaøo söï trung tín cuûa Yaveâ. Vaø Ysaya laïi laáy loøng tin baát khuaát can giaùn khoâng ñöôïc ñaàu haøng. Vaø, nhö ta ñaõ thaáy treân kia, binh ñoäi Assur nhaát ñaùn ñaõ trieät thoaùi. Yeârusalem ñaõ thoaùt naïn! Taïi sao tieân tri khoâng coù lyù maø coi ñoù laø moät daáu chæ cuûa loøng laân maãn cuûa Thieân Chuùa ñoái vôùi daân cuûa Ngöôøi. Bieán coá aáy so vôùi haäu quaû ñeán sau thöïc coù moät taàm quan troïng nhö tieân tri nghó, nhôø ñoù, maø coù moät thôøi chaán chænh tröôùc khi khaùnh taän. Vaø cuõng nhôø ñoù maø Yuña coù soá phaän khaùc Israel phía Baéc: Nöôùc tuy maát, nhöng daân Dothaùi soáng soùt ñeå chuyeån ñi maïc khaûi hoï ñaõ chòu laáy. Bieán coá khoâng ñaùnh daáu cho phuïc höng toân giaùo tröïc tieáp, nhöng ít laø tieân tri ñaõ coù theå thu hoïp moät nhoùm moân ñeä trung kieân, ñeå nieâm kyù di chuùc giaùo huaán cuûa ngaøi, baét ñaàu gaày taïo soá soùt cuûa Israel, caùi coäi seõ ñaâm choài naûy leân ñöôïc moät daân thaùnh mai sau (Ys 8 16-17 6 13).
Vieäc caûi caùch toân giaùo theo phong traøo Thöù luaät
Ñoà ñeä caùc tieân tri laâm nguy kòch döôùi trieàu Manasseâ. EÂzeâqya daáy leân choáng Assur, vaø ñöôïc thoaùt naïn caùch laï thöôøng vôùi söï choáng ñôõ cuûa Ysaya nhö noùi treân. Nhöng chaúng bao laâu, sau khi Sennakeârib cheát, Assur laïi trôû laïi. Manasseâ vì nònh toân chuû, thì ñaõ ñeå ñaïo Assur xaâm nhaäp saâu roäng trong daân, vaø ñi caám caùch baét bôù caû nhöõng ngöôøi trung tín vôùi ñaïo Yaveâ. Ñoà ñeä caùc tieân tri phaûi aån nuùp. Vaø chaúng bao laâu hoï laïi xuaát hieän: Döôùi trieàu Yoâsya. Moät cuoäc caûi caùch toân giaùo ñöôïc tuyeân boá. Quyeàn ñoâ hoä cuûa Assur suy giaûm, Yoâsya daàn daàn ruõ aùch, caùi aùch phaûi ruõ tröôùc tieân laø aùch toân giaùo ngoaïi lai. Ngöôøi ta nhuaän chính laïi taát caû luaät leä Israel chieáu theo nhöõng nguyeân taéc luaân lyù vaø toân giaùo caùc tieân tri ñaõ giaûng daïy töø tröôùc ñeán nay hôn moät theá kyû, töø Amos, Hoâseâ, Ysaya. Boä luaät môùi naøy ñöôïc thaønh hình trong phaàn chính yeáu cuûa Thöù-luaät-kinh. Thöù-luaät-kinh noùi ñöôïc laø coâng vieäc san ñònh luaät leä Israel theo caùc tieân tri. Ñoù laø moät coá gaéng ñaùng ñöôïc tham khaûo nhö moät göông maãu cho thaáy nhöõng nguyeân taéc toân giaùo ñöôïc aùp duïng laøm sao cho nhöõng nhu caàu xaõ hoäi thöïc tieãn, lyù töôûng coâng baèng vaø nhaân ñaïo thaønh hình theá naøo trong moät traät töï xaõ hoäi coøn thoâ sô.
Yeâreâmya
Nhöng cuoäc caûi caùch cuûa Yoâsya khoâng keùo daøi ñöôïc quaù 13 naêm (621-609). Yuña bò loâi cuoán vaøo cuoäc chieán ñaõ laøm ñoå suïp ñeá quoác Assur. Yoâsya cheát khoâng ñaày 40 tuoåi, khoâng ñeå laïi moät ngöôøi keá thöøa naøo taøi caùn. Nhöõng ngaøy bi ñaùt cho Yuña baét ñaàu. Ñeá quoác Babylon daàn daàn thu laïi vaøo tay mình cô nghieäp Assur. Caùc tieåu quoác laïi bò ñoâ hoä. Chính trong thôøi naøy, moät tieân tri lôùn khaùc xuaát hieän: Yeâreâmya, thuoäc doøng doõi tö teá vuøng queâ, ôû Anatoât, moät thoân nhoû cuûa Yuña, giaùp giôùi Benyamin. OÂng laø moät vò tieân tri maø chuùng ta bieát roõ hôn caùc vò khaùc, noùi ñöôïc laø hôn moïi nhaân vaät noùi ñeán trong Cöïu Öôùc. Trong caùc chöông saùch Yeâreâmya, coù nhöõng chöông töï thuaät cho ta bieát ñöôïc taâm lyù cuûa moät vò tieân tri, baøy toû cho ta thaáy moät dung maïo coâ quaïnh, bi thaûm giöõa moät xaõ hoäi gaàn taøn.
OÂng tieáp tuïc truyeàn thoáng tieân tri, laäp laïi nhöõng giaùo huaán caên baûn thích öùng vôùi moät tình theá ñen toái. Trong tình caûnh bi ñaùt aáy, oâng ñaõ nhaän ñònh moät caùch saùng suoát veà soá phaän nöôùc oâng. Do ñoù, oâng keát luaän laø cuoäc hoûi toäi cuoái cuøng, caùc tieân tri ñaõ baùo tröôùc, baây giôø ñaõ ñeán nôi roài, khoâng sao traùnh khoûi. OÂng chöùng kieán vieäc taøn phaù xöù sôû oâng, ñoàng baøo oâng toáp naøy toáp khaùc leâ theâ leân ñöôøng ñaøy aûi, naêm beø baûy moái xaâu xeù nhau, luaân thöôøng ñaïo nghóa suy suïp: AÙn kinh khuûng cuûa Thieân Chuùa ñang dieãn ra tröôùc maét oâng.
Bao nhieâu linh caûm ñau thöông ñeàu ñaõ öùng nghieäm. Nhöng chính khi quoác gia oâng saép söûa tan hoang, oâng laïi coù gì phaûi ñem ñeán cho daân. Thieân Chuùa ñaõ thi haønh aùn coâng minh. Ngöôøi coøn phaûi hoaït ñoäng theo loøng laân maãn xoùt thöông, vì moät khi Thieân Chuùa ñaõ yeâu thöông daân Ngöôøi, Ngöôøi khoâng theå döùt haún tình thöông cuûa Ngöôøi. Daân ñaõ vi phaïm moïi khoaûn cuûa traùch nhieäm laøm daân cuûa Thieân Chuùa, ñaõ ñôn phöông baõi boû "Giao öôùc", vaø ñaõ töï mình xoùa boû moïi ñaëc aân daân ñöôïc coù tröôùc maët Ngöôøi. Theá thì sao?
Naøy seõ ñeán nhöõng ngaøy - Saám cuûa Yaveâ,
Ta keát vôùi Nhaø Israel, cuøng vôùi Nhaø Yuña,
moät Giao öôùc môùi,
khoâng phaûi nhö Giao öôùc
Ta ñaõ keát vôùi cha oâng chuùng,
ngaøy Ta caàm tay chuùng,
ñeå ñem chuùng ra khoûi ñaát Aicaäp,
chuùng ñaõ huûy boû Giao öôùc cuûa Ta,
maëc duø Ta laø toân chuû cuûa chuùng - Saám cuûa Yaveâ.
Quaû vaäy naøy ñaây Giao öôùc
Ta seõ keát vôùi Nhaø Israel,
sau nhöõng ngaøy aáy - Saám cuûa Yaveâ,
Ta seõ ñaët luaät cuûa Ta nôi taâm taïng chuùng,
vaø trong loøng chuùng, Ta seõ vieát vaøo,
Ta seõ laø Thieân Chuùa cuûa chuùng,
coøn chuùng, chuùng seõ laø thaàn daân cuûa Ta.
Chuùng seõ khoâng coøn phaûi moãi ngöôøi daïy baûo nhau,
hay anh em (giaùo huaán) nau, nhöõng raèng:
Haõy bieát Yaveâ!
Vì chuùng heát thaûy ñeàu seõ bieát Ta,
töø keû beù ñeán ngöôøi lôùn - Saám cuûa Yaveâ,
vì Ta seõ tha toäi aùc chuùng laøm,
vaø loãi laàm cuûa chuùng, Ta seõ khoâng coøn nhôù ñeán. (Yr 31 31-34)
Ñoù laø moät trong nhöõng saám ngoân caém chaëng lòch söû toân giaùo.
Vaøo luùc thôøi nieân traùng, Yeâreâmya ñaõ chöùng kieán cuoäc caûi caùch toân giaùo cuûa Yoâsya. OÂng ñaõ tham döï laøm sao vaøo coâng vieäc aáy? Coù taùc giaû hoaøi nghi. Nhöng coù leõ nhaèm vôùi söï thöïc, khi ta nghó raèng oâng ñaõ tham gia tích cöïc, vaø noàng nhieät. Cuõng nhö nhieàu moân ñoà caùc tieân tri xöa, oâng nhìn thaáy ñoù caùi ñích maø gaàn moät theá kyû röôõi roài, caùc taâm hoàn öu aùi vôùi daân cuûa Thieân Chuùa ñaõ nhaém ñeán. Caû nöôùc ñaõ hoài ñaàu trôû laïi vôùi Yaveâ, Thaàn cuûa hoï, vaø ñaõ chöùng thöïc loøng hoaùn caûi laø long troïng theà nguyeàn giöõ moät boä luaät hoaøn haûo hôn, vaø veà luaân lyù xaõ hoäi, thì cuõng öùng ñaùp phaàn naøo vôùi rao giaûng cuûa caùc tieân tri. Nhöng laøm sao bieát moät nöôùc thaønh daân löông thieän baèng moät nghò ñònh ñöôïc! Nhö Yeâreâmya noùi: Haù daân AÙ (daân da ñen) laïi thay da? Beo huøm ñoåi loát? Caùc ngöôi, laøm sao caùc ngöôi coù theå laøm laønh, caùc ngöôi, phöôøng ñaõ quen vôùi söï döõ! (Yr 13 23). Vieát ñieàu löông thieän thaønh luaät khoâng ñuû, coù ghi khaéc trong loøng ngöôøi ta môùi mong caûi hoùa. Noùi caùch khaùc, caên cöù ñoäc nhaát xöùng hôïp vôùi nghóa taâm giao vôùi Thieân Chuùa, phaûi laø moät söï am hieåu töï beân trong, töï chính mình ngöôøi ta, vaø cuøng vôùi söï am hieåu, phaûi coù moät söï öùng ñaùp beân trong, töï chính mình ngöôøi ta nöõa. Caùc tieân tri tröôùc khoâng phaûi laø khoâng bieát vai troø cuûa nhaân baûn trong toân giaùo. Giaùo huaán cuûa caùc tieân tri bao giôø cuõng ñoøi hoûi coù thaùi ñoä ñích thaân tröôùc nhöõng yeâu saùch cuûa Thieân Chuùa. Nhöng trong khi taát caû cô caáu cuûa ñaïo ñaõ thaønh qui cheá ñeàu tan raõ, ñieàu Yeâreâmya tieân baùo, söï canh taân ñoåi môùi saâu thaúm do töï Thieân Chuùa ñeán cho con ngöôøi ñeå thöïc hieän Giao öôùc môùi, ñieàu aáy coù taàm quan troïng ñaëc bieät cho taát caû trình töï dieãn tieán cuûa maïc khaûi sau naøy.
EÂzeâkiel
Baáy giôø laø thôøi löu ñaøy. Naêm -598, -586, roài -582, ngöôøi Dothaùi löôït naøy löôït khaùc bò baét ñi löu ñaøy, maõi taän vuøng Babylon. Coù moät tieân tri soáng giöõa hoï, EÂzeâkiel. Cuõng nhö Yeâreâmya, oâng thuoäc haøng tö teá, vaø laïi laø tö teá ôû kinh ñoâ, tö teá hoï Sañoác, chuû trì taïi ñeàn thôø Yeârusalem töø thôøi Saloâmon. Ngöôøi ta meänh danh oâng laø "tieân tri veà söï taùi thieát". Quaû thöïc, trong saùch cuûa oâng coù laém ñieàu nhaém ñeán vieäc caûi toå coäng ñoaøn, coù caû nhöõng ñoà aùn veà vieäc xaây laïi Ñeàn thôø, vaø phaân chia Ñaát Höùa. Ngang qua nhöõng chöông khoâng maáy tí haáp daãn aáy, loùe leân xaùc tín saâu thaúm: Israel duø theá naøo cuõng coù moät töông lai. Cöù theo thöïc traïng maø xeùt, thì khoâng coù tí gì baûo ñaûm cho hi voïng aáy. Theá maø thöïc söï, caùc hoaøi voïng aáy ñaõ ñöôïc thöïc hieän (tuy coù khaùc vôùi döï töôûng cuûa EÂzeâkiel). Lyù do laøm oâng troâng caäy, khoâng phaûi vì oâng ñaõ bieán nhìn thôøi theá maø so ño hôn thieät, nhöng chính laø loøng tin vaøo söï trung thaønh baát bieán cuûa Thieân Chuùa Giao Öôùc. Duø traùi nghòch vôùi nhöõng ñieàu thaáy ñöôïc, oâng cuõng nhö caùc tieân tri tröôùc ñeàu tin vaøo loøng thöông xoùt cuûa Thieân Chuùa vôùi daân Israel maø Ngöôøi ñaõ choïn.
EÂzeâkiel ñaõ thaám nhuaàn ñaïo lyù cuûa Yeâreâmya veà phaàn caù nhaân trong Giao öôùc môùi. OÂng nhaán moät caùch, haàu noùi ñöôïc laø quaù ñaùng vaøo traùch nhieäm cuûa moãi ngöôøi tröôùc maët Thieân Chuùa. Coù khi oâng queân caân nhaéc phaàn naøo veà aûnh höôûng cuûa di truyeàn, cuûa xaõ hoäi treân tính tình vaø vaän maïng cuûa caù nhaân. Nhöng cöù xeùt moät caùch toång quaùt, thì EÂzeâkiel khoâng coù chuû tröông chuû nghóa caù nhaân. Ñieàu oâng muoán cho thaáy, laø khoâng theå coù canh taân ñoaøn theå, neáu töøng ngöôøi moät maø khoâng hoái caûi. Vaø nguyeân nhaân cuoái cuøng cuûa vieäc ñoåi môùi laïi chính laø loøng thöông xoùt cuûa Thieân Chuùa, nhöng loøng thöông xoùt aáy keâu goïi töøng ngöôøi öùng ñaùp laïi.
Moät chöông ñaëc saéc cuûa oâng, laø ñoaïn 37: Trong ñoù EÂzeâkiel laáy töôûng töôïng maø hoïa cuoäc phuïc sinh cuûa daân toäc. OÂng thaáy mình ñöùng giöõa chieán tröôøng naêm xöa, xöông töû só phôi baøy traéng xoùa khaép caùnh ñoàng. Lôøi Thieân Chuùa hoâ leân, vaø caùc xöông raûi raùc moãi nôi moät caùi ñeán chaép noái, ñaâu laïi vôùi nhau, maëc laáy da thòt. Moät luoàng khí thieâng thoåi ñeán, vaø caùc thaây ma khoâng hoàn hoài döông ñöùng leân (Coi Ez 37 1-14).
Vaø thöïc söï, cuoäc phuïc höng cuûa Israel noùi ñöôïc laø moät söï phuïc sinh töø coõi cheát. Nhöng yù nghóa haøm aån laø khoâng coù moät tình caûnh naøo thaát voïng ñeán noãi ôn Thieân Chuùa khoâng theå taùi taïo truøng höng. Ngöôøi laø Ñaáng daãn ñöa lòch söû theo nhöõng con ñöôøng huyeàn bí khoân löôøng. Ñeán thôøi Ngöôøi ñaõ ñònh, seõ khoâng coù maõnh löïc naøo caûn ngaên ñöôïc Ngöôøi. Ñoù laø loøng tin khaéc saâu trong taâm hoàn nhöõng keû löu ñaøy khi hoï phaûi chaïm traùn vôùi töông lai mòt muø cuûa daân hoï.
Ysaya thöù hai
Yeârusalem ñaõ bò trieät haï gaàn moät nöûa theá kyû. Moät theá heä môùi ñaõ lôùn leân trong choán löu ñaøy. Moät quyeàn baù chuû khaùc ñaõ thay chaân Babylon. Vua Kyroâ, ngöôøi saùng laäp ñeá quoác Batö, thi haønh moät chính saùch khoan hoàng, vaø cho moïi keû löu ñaøy ñöôïc pheùp hoài höông. Nhöng ñaát khaùch queâ ngöôøi ñaõ neân queâ thaät cho nhieàu ngöôøi. Ít ngöôøi soát saéng höôûng öùng tieáng goïi queâ höông, moät caùi queâ höông hoang taøn, ñaõ ra ngheøo xô xaùc. Chæ coù moät nhoùm nhoû nhìn thaáy nôi saéc chæ nhaø vua moät daáu hieäu hoï ngoùng chôø. Hoï môùi nhaän ra ñoù laø vieäc cuûa Thieân Chuùa: Thôøi phuïc höng Israel ñaõ ñeán. Caùc ngöôøi aáy ñaõ ñöôïc chuaån bò taâm hoàn nhôø lôøi giaûng daïy cuûa moät tieân tri lôùn vaøo baäc nhaát, nhöng laïi voâ danh ñoái vôùi ta. Caùc lôøi saám cuûa oâng ñöôïc di löu trong saùch saám ngoân cuûa Ysaya, tieân tri theá kyû thöù 8 ôû Yeârusalem. Ñoù laø caùc ñoaïn 40 ñeán 55. Ñeå tieän beà noùi naêng, ngöôøi ta meänh danh oâng laø Ysaya thöù hai.
Vò tieân tri naøy ñaõ ñeå laïi nhöõng baøi thô tuyeät cuù vaøo haïng nhaát trong Kinh thaùnh - thô ñaõ thoaùt nhöõng caùi khuùc maéc toái taêm cuûa ít nhieàu vò tieàn boái, hình aûnh loäng laãy vaø khí khaùi, ngoân ngöõ phong phuù, tö töôûng cao sieâu, chaïm ñeán tuyeät ñænh. Caùc ñieàu baøn ñeán laø nhöõng chuû ñeà cuøng toät cuûa tö töôûng toân giaùo: Vöông quyeàn, vinh quang cuûa Thieân Chuùa ñoái vôùi nhaân loaïi. Nhaân danh Thieân Chuùa, tieân tri loan baùo thôøi phuïc höng cuûa Israel, vaø keâu goïi daân Löu ñaøy hoài höông, laäp laïi cô nghieäp:
Ñeïp thay treân caùc nuùi non
chaân ngöôøi söù giaû
keû baùo caùo bình an,
keû loan baùo tin möøng,
keû baùo caùo ôn cöùu ñoä,
keû noùi vôùi Sion:
"Ngöôøi ñaõ laøm vua, Thieân Chuùa ngöôi thôø!"
Quaân canh cuûa ngöôi gioùng tieáng,
taát caû moät traät chuùng hoø reo,
vì moïi maét ñoå doàn, chuùng seõ thaáy
Yaveâ trôû laïi Sion.
Haõy haân hoan, haõy reo hoø caû leân,
hôõi caûnh hoang taøn Salem,
vì Yaveâ an uûi daân Ngöôøi,
Ngöôøi ñaõ chuoäc laïi Salem.
Yaveâ ñaõ xaén caùnh tay thaàn thaùnh cuûa Ngöôøi,
tröôùc maét muoân daân,
vaø cuøng coác ñòa hoaøn heát thaûy
seõ thaáy ôn cöùu ñoä cuûa Thieân Chuùa ta thôø.
Lui ñi! Lui ñi, ra khoûi ñaây!
Ñöøng rôø ñeán nhöõng gì oâ ueá.
Ra khoûi noù ñi, thanh taåy ngay ñi,
hôõi nhöõng ngöôøi khieâng kieäu ñoà thôø Yaveâ!
Caùc ngöôi seõ khoâng phaûi voäi vaõ ra ñi,
khoâng phaûi leân ñöôøng nhö quaân taåu thoaùt,
vì Yaveâ caàm ñaàu ñi tröôùc caùc ngöôi,
vaø binh boïc haäu seõ laø Thieân Chuùa Israel thôø. (Ys 52 7-12)
Ñoù laø taâm traïng cuûa nhöõng ngöôøi hoài höông khi tra tay vaøo vieäc taùi thieát. Ñoaøn theå cuûa nhöõng ngöôøi aáy: Veà chính trò, noùi ñöôïc laø moät con soá khoâng, veà ñaát ñai, khoâng taøy moät tænh nhoû cuûa ta, veà binh bò vaø taøi nguyeân, raát haïn cheá. Nhöng coäng ñoaøn cuûa hoï ñaõ neân trung taâm moät ñaïo lan roäng khaép nôi, theo moät toå chöùc khoâng heà thaáy ñaâu coù nhö theá, coøn veà aûnh höôûng noùi ñöôïc laø khoân löôøng. Xeùt caû lòch söû sau naøy, ta seõ khoâng noùi quaù, khi baûo raèng neáu nhoùm ngöôøi aáy khoâng tra tay vaøo vieäc, thì theá giôùi seõ khoâng bao giôø bieát ñeán 3 yeáu toá quan heä baäc nhaát cho taát caû lòch söû vò lai: Töùc laø ñaïo Dothaùi-giaùo, Kitoâ-giaùo, vaø Hoài-giaùo. Vieäc hoài höông cuûa nhöõng ngöôøi Dothaùi ñi ñaøy veà laø moät bieán coá, cho duø xeùt veà kích thöôùc ñòa dö thì haàu nhö soá khoâng, nhöng xeùt veà moïi maët khaùc, thöïc laø moät luùc quyeát ñònh, maø moät söû gia phaûi ñeå yù.
Giaûi thích lòch söû theo tieân tri
Bieán coá vöøa noùi khoâng phaûi laø ñieàu thöôøng xaûy ra. Laøm sao daân Dothaùi laïi soáng soùt, trong khi bieát bao daân toäc thôøi xöa khaùc khoâng choùng thì chaày ñaõ maát taát caû caùi baûn ngaõ, vaø danh tính cuûa hoï mai moät khi phaûi traø troän laøm daân caùc ñeá quoác Tieåu AÙ coå thôøi? Khoâng maáy daân bò taøn phaù nhö theá: Baïi traän lieân tieáp, voûn veïn coøn moät nhoùm soùt laïi, bò phaùt löu tha phöông, döôùi moät aùch ñoâ hoä laâu naêm cuûa nhöõng quyeàn bính xa laï vaø laïi vaên minh! Theá maø ngöôøi Dothaùi vaãn coøn soáng, ñaõ taùi thieát coäng ñoaøn cuûa hoï vaø chuyeån laïi moät truyeàn thoáng luoân phaùt trieån theâm, moät truyeàn thoáng chöùng toû coù aûnh höôûng kieán taïo treân taát caû lòch söû veà sau. Taïi sao nhö vaäy? Caâu traû lôøi chæ coù theå laø: Caùc tieân tri trong voøng hai theá kyû ñaõ toå thuaät ñöôïc moät giaûi thích ñaëc bieät veà trình töï lòch söû vaø ñaõ gaây ñöôïc ngöôøi höôûng öùng, moät soá ngöôøi vöøa ñuû ñeå laøm cho lòch söû ñeán sau phaûi quay höôùng môùi.
Thöïc ra chính caùc tieân tri, thì hoï khoâng nghó theá. Hoï khoâng phaûi laø trieát gia laäp thuyeát moät caùch tröøu töôïng, sau khi ñaõ quan saùt söï ñôøi. Hoï töï giôùi thieäu baèng kieåu noùi cuûa söù giaû: Yaveâ phaùn theá naøy! Hoï tin chaéc raèng chính Thieân Chuùa ñaõ phaùn vôùi hoï (caùch naøo, moät vaán ñeà thuoäc hieän töôïng thaàn bí). Thieân Chuùa phaùn vôùi hoï qua caùc bieán coá hoï soáng. Caùch hoï giaûi thích lòch söû khoâng phaûi do hoaït ñoäng cuûa trí khoân hoï. Ñoù laø yù nghóa hoï thaáy chính trong bieán coá, khi loøng trí hoï môû ra cho Thieân Chuùa, cuõng nhö giaùc quan hoï môû ra cho söï kieän beân ngoaøi. Vì theá cho neân vieäc giaûi thích lòch söû do caùc tieân tri, cuõng nhö höôùng vaø aûnh höôûng treân lòch söû, ñöôïc ñoàng hoùa vôùi Lôøi Thieân Chuùa ngoû vôùi loaøi ngöôøi.
Trong caùc chöông tieân tri, khoâng coù chöông naøo toû cho ta thaáy minh baïch vaø soáng ñoäng nhöõng nguoàn höùng cuûa tieân tri cho baèng trình thuaät cuûa Ysaya veà thieân trieäu cuûa oâng. OÂng ñöôïc keâu goïi trong moät thò kieán. Moät thò kieán taû vôùi taát caû nhöõng hình aûnh toân nghieâm veà toân giaùo trong moâi tröôøng cuûa oâng. Muoán hoïi ñöôïc yù nghóa, phaûi töôûng töôïng khung caûnh, vaø cho moãi hình aûnh caùi söùc naëng cuûa noù treân tình caûm cuûa ngöôøi xöa. Moät ngöôøi quí phaùi öu thôøi maãn theá, kinh lòch veà nhöõng vaán ñeà chính trò xaõ hoäi cuûa nöôùc nhaø, vaøo thôøi chuyeån ngoâi trong luùc eo le treân chính tröôøng quoác teá, trang thieáu nieân naøy cuõng seõ coù phaàn trong caùc vaán ñeà aáy, nhöng treân moät bình dieän khaùc xa caùi bình dieän cuûa vieäc ñaøm luaän chính trò thöôøng tình. OÂng vöøa tham döï leã baùi trong Ñeàn thôø vaø coøn ñöùng ñoù traàm ngaâm suy nghó, maét ñaêm ñaêm nhìn teá ñaøn khoùi hi sinh nghi nguùt vaø nhaáp nhoâ trong laøn khoùi nhöõng hình thuø chaïm troå nhöõng linh vaät dieäu kyø. Vôùi caûnh trí aáy ta haõy ñoïc:
Naêm vua OÂzya cheát, toâi ñaõ ñöôïc thaáy Ñöùc Chuùa ngöï treân ngai cao thaêm thaúm, taø caåm baøo laáp ñaày Ñeàn thôø. Coù nhöõng Seâraphim ñöùng chaàu beân treân, moãi vò coù saùu caùnh, laáy hai caùnh phuû maët, hai caùnh che thaân, vaø hai caùnh ñeå bay. Vò naøy hoâ, vò khaùc ñaùp, raèng:
"Thaùnh, Thaùnh, Thaùnh, Yaveâ caùc cô binh!
vinh quang Ngöôøi maõn ñaày caøn khoân".
Truï cöûa beân theàm rung chuyeån caû leân vì tieáng caùc vò hoâ ra, coøn ñeàn trong nghi nguùt khoùi
Baáy giôø toâi noùi: "Khoán cho toâi! Toâi bò tieâu dieät maát, vì toâi moâi phaøm oâ ueá, toâi laïi nguï giöõa moät daân moâi phaøm oâ ueá, maø chính maét toâi ñaõ thaáy Ñöùc Vua, Yaveâ caùc cô binh!" Nhöng moät vò trong haøng Seâraphim bay laïi beân toâi, nôi tay ngaøi moät cuïc than hoàng, ngaøi ñaõ laáy keïp gaép ôû teá ñaøn. Ngaøi ñeå than hoàng chaïm mieäng toâi vaø noùi: "Ñaây, caùi naøy ñaõ chaïm mieäng ngöôi, thì toäi aùc ngöôi tan, loãi laàm cuûa ngöôi ñöôïc khoûa". Ñoaïn toâi ñaõ nghe tieáng Ñöùc Chuùa phaùn: "Ta seõ sai ai? Ai seõ ñi thay chuùng ta?" Vaø toâi ñaõ thöa: "Naøy toâi ñaây, xin Ngöôøi sai toâi". (Ysaya 6 1-8)
Ñoù laø moät kinh nghieäm caên baûn, caém saâu vaøo baûn ngaõ cuûa moät con ngöôøi. Nôi kinh nghieäm aáy, ñaõ goàm toùm taát caû nhöõng gì laø coát thieát cho vieäc giaûi thích lòch söû cuûa caùc tieân tri: Coù trong kinh nghieäm aáy caùi yù thöùc veà uy quyeàn vaø thaùnh thieän cuûa Thieân Chuùa Yaveâ nhö ñieàu caên baûn cuûa taát caû moïi söï. Ñaõ coù con ngöôøi tröôùc nhan Thieân Chuùa, vöøa bò leân aùn vöøa ñöôïc thöù tha. Ñaõ coù lôøi keâu goïi cuûa Thieân Chuùa vaø tieáng öùng ñaùp cuûa ngöôøi ta. Ysaya cuõng nhö taát caû caùc baïn tieân tri, heát thaûy ñeàu noùi: YÙ nghóa lòch söû laø gì? AÁy laø chính Thieân Chuùa ñöùng tröôùc maët loaøi ngöôøi, trong söï phaùn xeùt vaø trong loøng thöông xoùt cuûa Ngöôøi, ra moät lôøi hieäu trieäu ñoøi phaûi öùng ñaùp. Hoï ñaõ giaûi thích lòch söû nhö theá, vaø hoï ñaõ loâi keùo ñöôïc moät nhoùm ngöôøi saün saøng ñoùn nhaän phöong dieän cuûa hoï. Chính vì theá maø lòch söû ñaõ maëc laáy caùi chieàu lòch söû ñaõ coù. Nhö löôïc toaùt coâng vieäc caùc tieân tri treân naøy ñaõ cho ta thaáy, töø Ysaya ñöôïc thò kieán vaø ñöôïc keâu goïi laøm tieân tri cho ñeán vieäc taùi taïo coäng ñoaøn Dothaùi vaøo theá kyû thöù 6, ñaõ coù moät chuoãi bieán coá lieân tieáp vaø cuøng vôùi bieán coá coù keøm theo söï am hieåu chuùng. Chính chuoãi bieán coá cuøng vôùi söï am hieåu theo nhôõn giôùi tieân tri aáy ñaõ coù nhöõng haäu quaû vó ñaïi cho lòch söû veà nhöõng theá kyû sau.
Ta phaûi laáy söï am hieåu lòch söû theo caùc tieân tri ñoù laøm chæ nam ñeå ñi vaøo yù nghóa cuûa taát caû Cöïu Öôùc. Nhö treân kia ñaõ noùi, caùc saùch Cöïu Öôùc, trong hình thöùc coøn laïi, ñeàu ñaõ ñöôïc vieát sau thôøi caùc tieân tri, vaø mang daáu tích cuûa aûnh höôûng tieân tri. Caùc saùch lòch söû ñaõ ñöôïc soaïn laïi, theo nhöõng bieân nieân söû, vaø hoà sô xöa ñeå laïi, nhöng do tay caùc ñoà ñeä cuûa caùc tieân tri. Vaø Nguõ kinh cuõng ñöôïc san ñònh döôùi aûnh höôûng caùc tieân tri. Ôn keâu goïi cuûa Abraham, ôn keâu goïi cuûa Moâseâ ñeàu ñaõ ñöôïc taû laïi baèng nhöõng töø ngöõ caùc tieân tri ñaõ duøng ñeå noùi veà thieân trieäu cuûa hoï. Caùc moân ñoà tieân tri ñaõ tra tay vieát laïi lòch söû Israel laø coù yù cho thaáy yù nghóa chaáp chöùa trong ñoù, chieáu theo giaùo huaán cuûa caùc tieân tri. Sau khi ñaõ bieát qua lòch söû nhöõng theá kyû quyeát ñònh veà yù nghóa toân giaùo cuûa lòch söû, chuùng ta xeùt qua nhöõng phaàn khaùc cuûa Quy ñieån Cöïu Öôùc, trong trình töï lòch söû.
Thôøi Xuaát haønh khoûi Aicaäp
Caùc tieân tri khoâng xuaát hieän nhö nhöõng ngöôøi saùng laäp toân giaùo. Ñieàu hoï noùi khoâng phaûi laø môùi laï. Tröôùc hoï, Israel ñaõ bieát ñeán nhöõng maïc khaûi cuûa Thieân Chuùa trong lòch söû. Chaëng neàn taûng maø caùc tieân tri ñaõ döïa vaøo laø vieäc Thieân Chuùa ñaõ ñöa Israel ra khoûi Aicaäp. Xuaát haønh khoûi Aicaäp ñoái vôùi caùc tieân tri laø moät vieäc can thieäp quyeát lieät cuûa Thieân Chuùa haèng soáng trong lòch söû ñaõ qua vaø caùi moác vöõng chaõi höôùng daãn moïi baøn luaän veà ñöôøng loái cuûa Thieân Chuùa ñoái vôùi daân cuûa Ngöôøi.
Veà caùc bieán coá xaûy ra thôøi Xuaát haønh, chuùng ta khoâng coù trình thuaät naøo xaáp xæ ñoàng thôøi. Truyeän ñöôïc löu laïi baèng nhöõng truyeàn tuïng coù tính caùch truyeàn kyø. Nhöng ñoái vôùi nhaân chuûng hoïc ngaøy nay, truyeàn kyø cuõng laø nguoàn tham khaûo lòch söû raát ñaùng keå. Vì truyeàn kyø laø theå vaên nhöõng kyù öùc veà thôøi khai saùng caùc daân toäc thöôøng maëc laáy. Nhöõng thôøi kyø trong ñoù moät vaên minh, hay moät traät töï xaõ hoäi môùi khai dieãn, baét ñaàu töï nhöõng giao ñoäng khoù xaùc ñònh tieáp theo sau nhöõng cuoäc di daân lôùn. Trong nhöõng thôøi aáy, lòch söû ôû vaøo theá ñoäng. Nhöõng ñoøi hoûi cuûa thôøi theá laøm xuaát theá nhöõng baäc anh taøi, nhöõng thuû lónh loãi laïc, laøm neân nhöõng huaân coâng noùi ñöôïc laø sieâu phaøm. Caùc söû gia thöôøng so saùnh nhöõng ngaøy ñaàu cuûa Israel vaø Moâseâ vôùi nhöõng naêm ñaàu cuûa Hoài giaùo vaø Moâhamet. Trong nhöõng tröôøng hôïp aáy, ngöôøi ta khoâng nghó ñeán vieát söû, nhöng caùc vieäc xaûy ra in saâu vaøo kyù öùc daân toäc vaø chuyeån laïi haäu theá baèng truyeàn tuïng. Thôøi ñaàu cuûa Israel ñaây keùo daøi töø Xuaát haønh cho ñeán heát thôøi caùc Thaåm phaùn: Thôøi oanh lieät cuûa Israel ñi vaøo lòch söû. Thôøi naøy dung maïo noåi baät laø Moâseâ.
Nhöõng söï kieän beân ngoaøi coù theå noùi sô löôïc theá naøy: Hình nhö coù ít boä laïc, sau naøy seõ laøm thaønh Israel, ñaõ ñeán nguï cö ôû beân rìa Aicaäp, nhö nhieàu daân du muïc vaên kieän Aicaäp coøn thuaät laïi, ñeå soáng ñoä nhôø, nhaân nhöõng thôøi khoù sinh soáng trong sa maïc. Daân du muïc chuoäng töï do, hoï ñaõ quen vaãy vuøng trong sa maïc. Vaäy nhöõng ngöôøi Hipri naøy vaøo moät thôøi coù chinh chieán, ñaõ bò quyeàn bính Aicaäp bieân thuøy söû duïng laøm noâ dòch. Tính tình phoùng khoaùng cuûa hoï khoâng theå chòu ñöôïc aùp böùc, vaø hoï ñaõ ruõ boû aùch noâ leä, maø rong vaøo sa maïc, soáng laïi ñôøi du muïc. Hoï ñaõ coù quaû caûm laøm theá bôûi ñöôïc moät ngöôøi caàm ñaàu taøi caùn höôùng daãn vaø ñem hoï vaøo sa maïc. Trong sa maïc, ngöôøi aáy ñaõ laøm cho hoï chaáp nhaän moät toå chöùc sô löôïc veà luaät leä vaø toân giaùo, nhôø ñoù hoï ñaõ coù ñöôïc moät sinh hoaït chung taïm taïm, daãn hoï daàn daàn ñeán yù thöùc ñoaøn keát chính trò, manh nha cho vieäc keát thaønh daân toäc sau naøy. Ñöôïc caùc kinh nghieäm aáy ñaøo luyeän vaø xieát chaët noäi boä hôn, hoï ñaõ vaøo ñaát Canaan, töùc laø Phaleätin ngaøy nay vaø choaùn laáy ñaát ñai töø nhöõng vuøng ít daân cö, roài laán daàn caùc nhoùm daân trong xöù.
Taát caû lòch söû thôøi naøy quaây quaàn xung quanh moät dung maïo, Moâseâ. Laáy caùc tieân tri chuùng ta bieát roõ thôøi sau maø so saùnh, ta coù theå nhaän ra ñöôïc nôi oâng, moät vò tieân tri lôùn, theo moät maãu cöïu traøo. Cuõng nhö Ysaya vaø caùc vò khaùc, oâng ñaõ ñöôïc Thieân Chuùa keâu goïi. Trong khi oâng coøn ñang chaên cöøu, oâng ñaõ ñöôïc nghe tieáng goïi giöõa moät ngoïn löûa boác chaùy:
"Côûi deùp khoûi chaân ñi! Vì choã ngöôi ñöùng laø thaùnh ñòa ñoù!" Vaø Moâseâ che maët ñi, vì oâng sôï khoâng daùm nhìn ñeán Thaàn Linh. Yaveâ phaùn: "Ta thaáy roõ caûnh khoán ñoán cuûa daân Ta ôû Aicaäp, vaø Ta ñaõ nghe tieáng chuùng keâu leân tröôùc maët boïn ñoác coâng, quaû Ta ñaõ bieát caùc noãi ñau ñôùn cuûa chuùng... Vaäy baây giôø, ngöôi haõy ñi! Ta sai ngöôi ñeán vôùi Pharaoâ. Ngöôi haõy ñem daân Ta, con caùi Israel, ra khoûi Aicaäp" (Xh 3 1-10).
Moâseâ ñaõ muoán cöôõng laïi, nhöng sau cuøng oâng ñaõ chòu laáy söù maïng vaø lòch söû baét ñaàu dieãn theo moät höôùng môùi.
Ngang qua trình thuaät coù veû truyeàn kyø aáy, ta ñoïc ra ñöôïc moät kinh nghieäm thaúm saâu cuûa con ngöôøi, cuõng nhö trong ñoaïn trích luïc treân kia veà Ysaya: YÙ thöùc laï luøng veà bí nhieäm vaø uy quyeàn cuûa Thieân Chuùa, con ngöôøi ruït reø kinh sôï bôûi söï tao phuøng kyø dieäu aáy vaø söï tuøng phuïc cuoái cuøng tröôùc lònh truyeàn cuûa Thieân Chuùa. Thieân trieäu, moät kinh nghieäm ñoäc ñaùo cuûa moät caù nhaân, nhöng lieân laïc tröïc tieáp vôùi nhöõng nhu caàu vaø soá maïng moät daân toäc. Chính do Lôøi Thieân Chuùa, ban xuoáng cho moät ngöôøi, maø toaøn daân ñöôïc höùng khôûi laên xaû vaøo cuoäc phieâu löu. Chính nhôø bôûi Thieân Chuùa quan phoøng maø hoï ñaõ ngang qua khuùc bieån voâ söï, thoaùt khoûi binh ñoäi bieân thuøy Aicaäp. Luaät leä Moâseâ ñaõ laøm cho daân chòu laáy nhöõng khoaûn cuûa Giao öôùc, do ñoù Israel trôû thaønh daân cuûa Thaàn Linh hoï thôø. Taát caû söï vieäc ñöôïc doaõn laïi nhö moät haønh ñoäng cuûa Thieân Chuùa trong lòch söû. Bôûi caùc bieán coá ñaõ ñöôïc hieåu nhö theá, vaø caùc nöôùc Israel vaø Yuña sau naøy phaùt xuaát töø vieäc caùc boä laïc Israel chieám ñöôïc Phaleätin ñaõ soáng trong Giao öôùc Moâseâ, coù Yaveâ laøm nhö toân chuû, neân caùc nöôùc aáy ñaõ coù theå laøm moâi tröôøng cho giaùo huaán cuûa caùc tieân tri veà Maïc khaûi cuûa Thieân Chuùa trong lòch söû.
Thôøi caùc Toå phuï
Nhöng Xuaát haønh laø keát thuùc cho moät quaù khöù daàn daø ñem Israel xuoáng Aicaäp. Vaø ñieàu Israel tin tröôùc tieân laø Ñaáng ñaõ ñöa Israel ra khoûi Aicaäp vaãn laø Thaàn linh cha oâng caùc ngöôi thôø, Thaàn cuûa Abraham, Thaàn cuûa Isaac, Thaàn cuûa Yacob (Xh 3 6-15). Caùc daân toäc ñeàu coù nhöõng truyeàn kyø veà toå tieân xa xöa cuûa hoï. Nhöõng toå tieân Israel nhaän laø cuûa hoï khoâng coù gì laø ñaëc saéc. Moät neùt son ñaùng ghi veà tính caùch lòch söû. Trong lôøi tuyeân xöng ñöùc tin Giao öôùc vaøo dòp leã Ñaàu muøa: Cha toâi laø moät ngöôøi Aram phieâu laïc, ngaøi xuoáng Aicaäp vaø ñaõ nguï nhôø ôû ñoù, vôùi ít maïng ngöôøi (Tl 26 5). Israel nhaän raèng vò toå cuûa doøng gioáng thuoäc nhoùm du muïc, goác Aram, mieàn Baéc Syri roài lan daàn xuoáng Nam, maõi cho ñeán Aicaäp. Teân goïi caùc ngöôøi nay ñaây mai ñoù treân "vaønh traêng khuyeát phì nhieâu" (giaûi ñaát cong voøng cung, eùp giöõa Ñòa-trung-haûi vaø sa maïc AÙraäp, chaïy töø Löôõng-haø-ñòa qua Aicaäp) laø Abraham, Ysaac vaø Yacob. Truyeän tích veà hoï, mieäng truyeàn mieäng qua haèng maáy theá ñaïi, sau cuøng ñaõ ñöôïc ghi laïi trong kinh Khôûi Nguyeân. Nhöõng söï tích bình daân, khoâng moùc noái vôùi lòch söû moät thôøi roõ reät.
Nhöng ñaèng sau, coù lòch söû. Böùc hoïa veõ laïi sinh hoaït du muïc ngang doïc trong giaûi ñaát ñi töø Niloâ ñeán Phôraùt xaùc ñaùng caùch laï. Ñaøng khaùc daân Aram du muïc khoâng phaûi laø haïng ngöôøi man rôï. Hoï ñaõ ñuïng chaïm vôùi vaên minh Löôõng-haø-ñòa. Vaøo thôøi chuùng ta coù theå phoûng ñoaùn ñeå ñaët Abraham, Löôõng-haø-ñòa ñaõ coù moät dó vaõng vaên hieán gaàn hai ngaøn naêm. Giöõa caû phong traøo di daân thôøi aáy, boä laïc Abraham noùi ñöôïc chæ laø gôïn nöôùc trong bieån caû. Nhöng xeùt chung vôùi nhöõng gì vò lai ñem ñeán, vieäc Abraham ra ñi laø moät khuùc ngoaët trong lòch söû.
Trong hoaøn caûnh naøo, chính trò, kinh teá, hay chieán tranh, ñaõ khieán boä laïc Abraham böôùc chaân ra ñi? Vaên kieän ñoàng thôøi khoâng hoøng coù ñöôïc. Thaùnh söû chæ tuyeân ngoân raèng: Abraham ñaõ ñöôïc keâu goïi:
Yaveâ phaùn vôùi Abraham:
"Haõy ñi khoûi xöù sôû ngöôi, khoûi sinh quaùn ngöôi,
khoûi nhaø cha ngöôi, maø ñeán Ñaát Ta seõ troû cho ngöôi". (Kn 12 1)
Vaø thö Hipri chuù thích: Bôûi tin, Abraham vaâng theo lôøi keâu goïi, ra ñi ñeán xöù oâng seõ ñöôïc höôûng laøm gia nghieäp, oâng ra ñi maø khoâng bieát mình ñeán nôi naøo. Lôøi öùng ñaùp vôùi tieáng goïi beân trong ñöôïc baøy toû ra moät caùch ñaëc bieät trong söï töø boû, saün saøng caét ñöùc moïi lieân laïc coát nhuïc ñeå lieàu maïng ñi vaøo phieâu löu voâ ñònh. Trôû laïi tín thö cuûa caùc tieân tri, ta nhôù laïi caùch thöùc Thieân Chuùa can thieäp. Lôøi Thieân Chuùa nhoài naën lòch söû laøm sao khi ñeán cho moät ngöôøi, vaø khi ngöôøi aáy nhìn thaáy ôû ñoù yù nghóa cuûa söï nghieäp ñôøi mình vaø öùng ñaùp, thì Lôøi Thieân Chuùa ñaõ chuyeån höôùng lòch söû laøm sao. Ñaây cuõng vaäy, tuy coøn laø môùi khai maøo, thöïc coù moät söù maïng tieân tri.
Thaùnh söû laø theá, bieán coá ñöôïc soi doïi bôûi lôøi tieân tri. Vaø nhöõng choùp ñænh laø caùc bieán coá chuùng ta vöøa löôïc toaùt: Thieân trieäu cuûa Abraham, Xuaát haønh khoûi Aicaäp, cuoäc tranh ñaáu laâu daøi keát thuùc nôi vieäc phaùt löu ôû Babylon vaø cuoäc phuïc höng sau ñoù. Ñoù laø nhöõng ñieåm quyeát lieät cho trình töï thaùnh söû ngang qua ñoù Kinh Thaùnh muoán cho ta nhaän thaáy Maïc khaûi cuûa Thieân Chuùa hoaït ñoäng vaø cuõng phaùc ra caùi maãu maø toaøn theå lòch söû cuõng hoïa laïi caùch naøy hay caùch khaùc.
Thôøi sau Löu ñaøy
Chuùng ta ñaõ noùi treân kia ñeán thôøi Israel phuïc höng, töùc laø cuoái theá kyû thöù 6. Trong naêm theá kyû coøn laïi cho ñeán thôøi Taân Öôùc, caùc thö tòch Cöïu Öôùc ñöôïc thaønh hình nhö ta coù ngaøy nay. Nhöng veà bieán coá beân ngoaøi, vaên chöông thôøi naøy khoâng coøn ñeå laïi cho ta maáy tí, khaùc vôùi nhöõng hoà sô phong phuù cuûa naêm theá kyû tröôùc.
Ñieàu cuõng laï. Vì trong theá giôùi xung quanh bieát bao laø bieán ñoäng: Nhöõng ñeá quoác bao la doàn daäp thaêng traàm, Ñeá quoác Batö suïp ñoå, Alexandroâ Ñaïi ñeá chinh Ñoâng kích Taây, ñem quaân cho maõi ñeán AÁnñoä, nhöng ñeá quoác cuûa oâng tan raõ ngay khi oâng cheát, roài caùc töôùng laõnh cuûa oâng tranh huøng tranh baù, maõi cho ñeán khi Roâma vaøo cuoäc vaø chieám laáy caû gia taøi thieân haï. Nöôùc Yuña tí teïo daït beân naøy, daït beân kia, khong coøn laøm chuû vaän maïng cuûa mình. Vaø trí naõo daân Dothaùi cuõng döûng döng vôùi thôøi cuoäc aáy. Thôøi cuoäc aáy khoâng laøm cho loøng tin cuûa hoï phaûi ñaët laïi vaán ñeà: Hieåu sao veà ñöôøng loái cuûa Thieân Chuùa ñoái vôùi loaøi ngöôøi.
Duy chæ coù moät laàn, maø bieán coá ñaõ kích ñoäng thaâm saâu ñeán loøng tin cuûa Israel: AÁy laø vaøo theá kyû thöù hai, oâng vua Hilaïp baù chuû Syri, hieäu laø Antioâkhoâ EÂpiphaneâ, naûy ra möu ñoà thoáng nhaát giang sôn baèng vaên hoùa Hilaïp, ñeå laøm cho xong coâng vieäc ñoàng hoùa nhöõng daân khaùc bieät trong ñeá quoác. OÂng nhaát ñònh aùp duïng chöông trình aáy cho caû ngöôøi Dothaùi. Hoï cuõng phaûi tuaân theo luaät leä cuûa nhaø nöôùc veà toân giaùo, moät toân giaùo hoãn hôïp. Ngöôøi Dothaùi töø tröôùc ñeán giôø khoâng heà coù thaùi ñoä caâu neä ñoái vôùi vaên hoaù Hilaïp, hoï noùi tieáng Hilaïp, hoï cuõng hoïc ñoøi nhieàu tuïc leä Hilaïp nhö nhöõng thaønh phaàn khaùc cuûa ñeá quoác Syri. Nhöng baây giôø hoï ñaõ khaùng cöï, vì lònh nhaø vua baây giôø ñaû ñoäng tôùi chính söï trung tín cuûa hoï ñoái vôùi ñaïo. Chính quyeàn ñaøn aùp, vaø xui leân daáy loaïn: Moät cuoäc khôûi nghóa vöøa laø toân giaùo, vöøa thuoäc quoác gia, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa moät gia ñình, vôùi söï ñieàu khieån cuûa vò anh huøng Yuña Macabeâ. Nhôø taøi caùn cuûa oâng vaø söï khoân kheùo cuûa nhöõng keû keá tieáp oâng, ngöôøi Dothaùi ñaõ daønh ñöôïc quyeàn ñoäc laäp chính trò. Giao ñoaïn lòch söû naøy ñaõ ñöôïc thuaät laïi trong caùc saùch Macabeâ, vaø ñaõ in daáu saâu ñaäm treân caùc tröôùc taùc vieát vaøo thôøi naøy. Ñoù laø bieán coá coù leõ laø ñoäc nhaát thôøi sau Löu ñaøy ñaõ gôïi leân ñöôïc yù nghóa thieâng lieâng cao caû saùnh ñöôïc vôùi lòch söû thôøi caùc tieân tri.
Nhöng taàm quan troïng cuûa thôøi sau Löu ñaøy khoâng coát laø nôi caùc bieán coá beân ngoaøi, maø chính laø ôû nôi noã löïc gaày döïng sinh hoaït beân trong cuûa coäng ñoaøn Dothaùi. Ñaây laø thôøi Giaùo huaán cuûa caùc tieân tri ñöôïc baù caäp deán daân chuùng, chöù khoâng coøn ñoùng kín trong moät nhoùm moân ñeä. Coäng ñoaøn Dothaùi luoân luoân coá gaéng ñaët taát caû traät töï xaõ hoäi treân neàn taûng laø Luaät cuûa Thieân Chuùa, laøm sao cho Luaät aáy ñöôïc aên saâu vaøo loøng ngöôøi ta, theo lyù töôûng caùc tieân tri Yeâreâmya vaø EÂzeâkiel.
Caùc luaät leä cuûa Israel, thuoäc nhieàu thôøi ñaïi, coù khi leân raát xa trong quaù khöù, ñaõ ñöôïc söu taäp vaø keát thaønh boä, keøm theo nhöõng chuù thích naøy khaùc. Coâng vieäc ñöôïc laøm thaønh saùch chuùng ta goïi laø Nguõ Kinh. Nguõ kinh ñöôïc thaønh hình nhö coù hieän taïi vaøo loái theá kyû thöù 4 tröôùc Kyû nguyeân. Cuõng vaäy buùt tích cuûa caùc tieân tri cuõng ñöôïc söu taàm, saép ñaët laïi vaø vieát thaønh saùch ñeå truyeàn laïi cho haäu theá. Caùc bieân nieân söû cuûa caùc thôøi xöa ñöôïc san ñònh vôùi muïc ñích laø laøm noåi baät giaùo huaán cuûa caùc tieân tri, caùi quan taâm ñeán söû nhö söû hoïc ngaøy nay laø moät hieän töôïng khaù muoän thôøi trong lòch söû nhaân loaïi. Coøn teá töï nôi Ñeàn thôø cuõng ñöôïc chænh ñoán moät caùch ngaên naép, vaø tæ mæ, ñeå duy trì taát caû nhöõng truyeàn thoáng coå thôøi cuûa phuïng vuï Israel, vaø thích nghi sao ñeå coù theå dieãn taû nhöõng quan nieäm cao sieâu theo ñaïo lyù caùc tieân tri veà vieäc phuïng thôø Thieân Chuùa. Saùch Thaùnh Vònh ñöôïc soaïn ra goàm caùc baøi haùt tuïng, xöa coù (coù baûn leân ñeán Ñavít), nay coù, ñeå laøm thaønh saùch ca ngôïi duøng trong phuïng vuï cuûa Ñeàn thôø.
Cuøng vôùi Leà luaät vaø phuïng vuï, coøn coù vieäc ñaøo taïo veà toân giaùo, giaùo duïc con ngöôøi soáng trong Giao öôùc. Khu vöïc vaên chöông naøy ñöôïc tieâu bieåu nôi caùc saùch meänh danh laø caùc "saùch Khoân ngoan": Nhö saùch Caùch ngoân, saùch Huaán ca, taøng tröõ laïi nhöõng chaâm ngoân cuûa hieàn nhaân vaø nhöõng lôøi raên khuyeân ñaïo nghóa. Lôøi leõ muoán noùi vôùi haïng bình daân, maø cuõng laø baøi hoïc cho nhöõng thanh nieân thuï giaùo vôùi hieàn nhaân. Thuoäc moät suy tö cao hôn, saùch Yob laø cuoäc ñaøm thoaïi baèng thô, nhöõng caâu thô baát huû, loäng laãy veà hình aûnh, raát keâu veà aâm thanh, noùi leân vaán ñeà ñau khoå vaø vai troø ñau khoå trong traät töï quan phoøng cuûa Thieân Chuùa. Coøn muoän hôn caû laø Saùch Khoân ngoan coù tính caùch moät thieân luaän trieát lyù vôùi aùo thô ñaøi caùc, coáng hieán cuûa Dothaùi noùi tieáng Hilaïp ôû Alexandria.
Coäng ñoaøn ñaõ ñöôïc taùi thieát vôùi tinh thaàn cuûa caùc tieân tri. Nhöng caøng laâu, vôùi kinh nghieäm toân giaùo vaø söï ñôøi, ngöôøi ta caûm thaáy coù gì coøn thieáu soùt. Giaûi thích lòch söû veà neàn taûng cho xaõ hoäi ñaïo Dothaùi, vaãn chöa ñaït thaáu caùi toái haäu. Caùc tieân tri tuyeân boá lòch söû dieãn ra trong moät traät töï luaân lyù, xaùc ñònh bôûi thaùnh yù Thieân Chuùa. Noùi toång quaùt, thì toäi vaø hoïa ñi lieàn vôùi nhau, vaø hoaøn toaøn trung tín vôùi luaät cuûa Thieân Chuùa thì theá naøo cuõng ñöôïc chuùc laønh.
Khoâng coù ai leân tieáng phuû nhaän laäp tröôøng caên baûn aáy. Nhöng laøm sao laáy kinh nghieäm thöïc teá maø chöùng minh ñieàu aáy? Khi ngoù ñeán soá maïng moãi ngöôøi ñeå aùp duïng nguyeân taéc, "thieän aùc ñaùo ñaàu chung höõu baùo", hoïa tai treân ñôøi daønh cho keû döõ, thònh vöôïng laø phaàn keû laønh, thì thöïc teá khaùc haún: Chaúng nhöõng moät ngöôøi hoaøi nghi nhö Qohelet cho theá laø sai, maø nhaø thô thaâm thuùy nhö Yob cuõng ñaû kích. Roài ngay vieäc aùp duïng cho ñoaøn theå, nguyeân taéc cuõng khoù nghieäm thaáy sau bao theá kyû troâi qua. Daân Dothaùi sau Löu ñaøy maøi mieät vôùi Leà luaät cuûa Thieân Chuùa, maø suoát caû thôøi gian aáy bao giôø cuõng vaãn laø daân bò trò, bò aùp böùc vaø luoân ôû trong tình caûnh baàn cuøng.
Tö töôûng Dothaùi daàn daàn ñi ñeán moät laäp tröôøng uyeån chuyeån hôn, hay ñuùng hôn, ñeán moät teá nhaän ñaày ñuû hôn. Lòch söû ñöùng trong moät traät töï luaân lyù, ñieàu aáy coù thöïc, moät traät töï ôû döôùi söï phaùn xeùt cuûa Thieân Chuùa haèng soáng. Nhöng ñieàu aáy khoâng theå chöùng nghieäm ñöôïc nôi bình dieän lòch söû nhö chuùng ta bieát ñöôïc. Lòch söû nhaân loaïi coù tính caùch bi kòch, maø lyù leõ khoâng giaûi noåi. Ñieàu aáy chæ coù theå nhaän ñöôïc treân moät bình dieän sieâu lòch söû, sieâu thôøi gian, khaùc vôùi bình dieän maø loaøi ngöôøi kinh nghieäm ñöôïc. Phaûi, lòch söû theo bình dieän aáy môùi chaéc chaén coù thaønh töïu, coù hoaøn taát. Moät caùch naøo ñoù, vaøo moät thôøi Thieân Chuùa ñònh, lòch söû seõ ñaït thaáu choùp ñænh. YÙ ñònh cuûa Thieân Chuùa, toû baøy phaàn naøo ñoù suoát lòch söû, seõ ñöôïc daãn ñeán chung cuïc, maïc khaûi ra toaøn dieän. Ñaïo lyù aáy (ñaïo lyù Caùnh chung, vì noùi ñeán söï cuøng sau heát) ñöôïc theå hieän trong moät loaïi vaên chöông môùi, ñaõ phaùt sinh moät phaàn naøo ñoù vôùi EÂzeâkiel, nhöng chæ baønh tröôùng vaøo nhöõng thôøi khoù khaên khaù muoän, ñoù laø loaïi vaên chöông thöôøng goïi laø "khaûi huyeàn" (toû baøy ra söï huyeàn bí trong yù ñònh cuûa Thieân Chuùa).
Saùch tieâu bieåu nhaát cho loaïi vaên naøy coøn löu toàn trong Cöïu Öôùc laø Saùch Ñaniel. Saùch naøy phaùt xuaát trong thôøi Antioâkhoâ EÂpiphaneâ caám ñaïo. Bao nhieâu ñau khoå ngöôøi Dothaùi phaûi chòu vaøo thôøi naøy laøm cho nhöõng nghi vaán veà söï Thieân Chuùa quan phoøng trong lòch söû baáy giôø ñaït ñeán möùc gay caán. Caùc ñau khoå aáy khoâng chæ xaûy ñeán cho moät daân ñaõ noã löïc soáng theo luaät cuûa Thieân Chuùa, maø hôn nöõa, laïi giaùng xuoáng nhöõng thaønh phaàn öu tuù nhaát cuûa daân Chuùa. Vaäy thì coøn noùi laøm sao ñöôïc laø lòch söû thi haønh söï phaùn xeùt cuûa Thieân Chuùa?
Ñeå traû lôøi cho nghi vaán, taùc giaû saùch Ñaniel vieän ñeán moät thöù trieát lyù veà lòch söû: trong thôøi hieän taïi, vì nhöõng lyù do rieâng chæ coù Ngöôøi bieát, Thieân Chuùa ñeå cho caùc maõnh löïc theá gian naøy ñöôïc töï yù hoaït ñoäng. Chuùng ñöôïc töï do ñeán noãi coù theå khaùng cöï ñöôïc caû yù ñònh cuûa Ngöôøi. Vaø bôûi ñoù, nhöõng ai meán chuoäng thaùnh yù Ngöôøi, ñaønh loøng giöõ luaät cuûa Ngöôøi seõ phaûi chòu ñöïng nhieàu söï ñau ñôùn. Nhöng cho duø theá, Ñaáng Toái Cao trò vì treân vöông quyeàn nhaân loaïi (Ñaniel 4 14-22). Söï ñau khoå ngöôøi laønh phaûi chòu chaúng nhöõng thöû luyeän loøng trung kieân vaø taêng theâm can ñaûm cho hoï, maø coøn doïn moät caùch bí nhieäm lòch söû keát thuùc moät ngaøy kia nhö yù Thieân Chuùa muoán. Khi Thôøi aáy ñeán, Thieân Chuùa seõ thi thoá quyeàn naêng cuûa Ngöôøi ra maø laäp moät Nöôùc coâng chính voâ cuøng voâ taän.
Ñaïo lyù aáy ñöôïc dieãn ñaït baèng nhöõng hình aûnh töôïng tröng, nhöõng caûnh thò kieán. Caùch rieâng coù hai thò kieán song song ñoái chieáu vaø boå tuùc cho nhau. Thò kieán thöù nhaát cho thaáy moät pho töôïng khoång loà, theå hieän cho taát caû caùc ñeá quoác ngoaïi ñaïo. Töôïng laøm baèng nhöõng chaát lieäu khaùc nhau, töùc laø nhöõng baïo quyeàn thoáng trò nhaân loaïi, khaùc nhau, nhöng cuõng chæ laø moät quyeàn bính, quyeàn bính cuûa söï döõ. Nhöng boãng ñaâu coù vieân ñaù töø nuùi taùch ra, khoâng do tay phaøm naøo caû, maø ñaäp vaøo chaân töôïng laøm noù tan taønh thaønh maûnh.
Baáy giôø tan taønh caû moät traät, saét vôùi ñaát, ñoàng vôùi baïc vaøng. Chuùng ra nhö traáu leùp nôi saân luùa muøa heø vaø gioù cuoán chuùng bay ñi heát, khoâng coøn moät daáu veát naøo nöõa. Coøn vieân ñaù ñaäp phaù pho töôïng ñaõ trôû thaønh nuùi lôùn vaø laáp ñaày caøn khoân taát caû (Ñaniel 22 31-45).
Khoâng coù tay nhaân loaïi naøo ñaõ taïo neân khí giôùi huûy dieät maõnh löïc söï döõ treân traàn gian: Ñoù laø coâng vieäc cuûa moät mình Thieân Chuùa. Ñeán baáy giôø, Nöôùc Thieân Chuùa môùi neân moät söï thöïc treân caû taïo thaønh.
Thò kieán thöù hai daãn ñeán caû moät baày quaùi vaät: Sö töû coù caùnh, gaáu, baùo coù caùnh vaø moät vaät hì hôïm hình thuø khoâng theå taû ñöôïc vaø döõ daèn khuûng khieáp. Moät laàn nöõa, caùc quaùi vaät aùm chæ ñeán caùc maõnh löïc xaáu xa nôi traàn gian, nhaäp theå suoát gioøng lòch söû nôi nhöõng ñeá quoác keá tuïc theo nhau. Caùc quaùi vaät aáy vöôn leân, hung baïo. Nhöng treân chuùng, ngöï treân ngai coù Laõo ñaïi thaâm nieân (Thieân Chuùa haèng coù), vaø caùc thaåm phaùn an toïa, soå saùch ñaõ môû ra. Caùc maõnh thuù laõnh aùn phaït vaø bieán maát: Caùc maõnh löïc söï döõ bò baïi, khoâng phaûi nhôø söùc löïc ngöôøi phaøm, nhöng laø chính bôûi söï hieän dieän vaø quyeàn naêng cuûa Thieân Chuùa haèng soáng. Nhöng khi aáy moät nhaân vaät môùi xuaát hieän: Thì naøy vôùi maây trôøi ñi ñeán, coù vò gioáng tôï Con Ngöôøi (moät dung maïo ngöôøi ta, khoâng coøn laø thuù vaät), ngaøi tieán ñeán gaàn nôi Laõo ñaïi thaâm nieân vaø ngöôøi ta ñeå ngaøi ñeán gaàn. Vaø ngaøi ñöôïc ban cho quyeàn thoáng trò, vinh hieån, vöông quyeàn, vaø moïi daân, moïi nöôùc, moïi tieáng noùi ñaõ laøm toâi ngaøi. Quyeàn thoáng trò cuûa ngaøi, quyeàn thoáng trò muoân thuôû, khoâng heà qua ñi, vaø vöông quyeàn cuûa ngaøi seõ khoâng tieâu dieät (Ñaniel 7 1-14).
Lôøi giaûi thích ñeán sau noùi: Con ngöôøi theå hieän cho daân cuûa chö thaùnh cuûa Ñaáng Toái cao. Theá nghóa laø quyeàn quaûn cai cuøng taän cuûa Thieân Chuùa seõ ñöôïc thöïc hieän trong vaø nhôø coäng ñoaøn hoaøn toaøn suy phuïc thaùnh yù Thieân Chuùa, töùc laø daân trung thaønh cuûa Thieân Chuùa.
Noùi ñöôïc laø taát caû Cöïu Öôùc keát thuùc baèng söï boû ngoû: Chính thò kieán veà Con Ngöôøi ñeán vôùi maây trôøi: Trong caàn cuø vaâng giöõ Lôøi Thieân Chuùa, trong ñau khoå vì trung tín vôùi Lôøi cuûa Ngöôøi, Cöïu Öôùc nhaém moät ñieàu seõ ñeán, nhöng ñang ñöôïc doïn trong hieän taïi: Vöông quyeàn cuûa Thieân Chuùa ñang tieán laïi.
Coøn Taân Öôùc baét ñaàu vôùi Lôøi rao giaûng cuûa Chuùa Kitoâ: Thôøi buoåi ñaõ maõn vaø Nöôùc Thieân Chuùa ñaõ gaàn beân! Haõy hoái caûi vaø tin vaøo Tin Möøng (Mc 1 15).
Vaø vì theá maø Hoäi thaùnh cuûa Chuùa Kitoâ, Ñaáng ñaõ xöng mình laø Con Ngöôøi (Mt 26 64), haèng xaùc tín raèng:
"Nhieäm cuïc Cöïu Öôùc coù ñöôïc, aáy coát laø ñeå doïn ñaøng chôø cuoäc quang laâm cuûa Chuùa Kitoâ, Ñaáng cöùu chuoäc muoân loaøi vaø Nöôùc Caùnh chung cuûa Ngöôøi, baèng lôøi tieân tri loan baùo vaø baèng caùc hình boùng nhieàu kieåu". (Hieán cheá Lôøi Thieân Chuùa, soá 15).
Trôû veà Muïc Luïc Kinh Thaùnh Cöïu Öôùc