Tieåu Daãn Phuùc AÂm Thaùnh Maùttheâu
Ñöùc
Kitoâ Vua Caû Nöôùc Trôøi
Töï Ngoân vaø Keát Thuùc
Thaùnh Maùttheâu khoâng coù lôøi töïa nhö Thaùnh Luca, nhöng ngaøi neâu yù nghóa cuûa taùc phaåm mình, trong töï ngoân môû ñaàu cho töôøng thuaät veà ñôøi soáng coâng khai cuûa Ñöùc Gieâsu (1-2) vaø trong phaàn keát thuùc cho Phuùc AÂm ngaøi (28,16-20), khi Chuùa Phuïc Sinh hieän hình moät laàn duy nhaát: "Thaày ñaõ ñöôïc moïi quyeàn treân trôøi döôùi ñaát. Vaäy caùc con haõy ñi, thaâu naïp laáy moân ñoà ôû khaép muoân daân, thanh taåy hoï nhaân danh CHA vaø CON vaø THAÙNH LINH, lo daïy baûo ngöôøi ta vaâng giöõ heát moïi ñieàu Thaày ñaõ truyeàn daïy caùc con. Coøn Thaày, Thaày ôû vôùi caùc con, heát moïi ngaøy tôùi khi taän theá." Trong baûn "tuyeân ngoân" cuûa Chuùa Phuïc Sinh naøy, coù hai ñieåm chính yeáu ta caàn nhaán maïnh: ñoù laø quyeàn bính cuûa Ñöùc Kitoâ vaø vai troø cuûa caùc moân ñoà.
1. Phuùc AÂm Thaùnh Maùttheâu, cuõng nhö ba Phuùc AÂm kia, keå laïi ñôøi soáng vaø giaùo huaán cuûa Chuùa Gieâsu, nhöng ngaøi neâu roõ giaùo lyù ban ñaàu veà Ñöùc Kitoâ theo töøng loái rieâng cuûa ngaøi vaø moät caùch roõ reät hôn. Ñaáng Emmanuen, töùc "Thieân Chuùa ôû cuøng chuùng ta" (1,23) nhö Thieân Thaàn ñaõ loan tin cho Thaùnh Giuse, seõ coøn hieän dieän theo tö caùch laø "Thaày Daïy vaø Giaùo Sö", nhö Ngöôøi ñaõ laøm khi coøn taïi theá vaø tieáp tuïc laøm nhôø qua caùc moân ñoà Ngöôøi, vôùi uy quyeàn vieân maõn Ngöôøi laõnh nhaän bôûi Ñöùc Chuùa Cha, chöù khoâng phaûi do Satan (4,8-10), vì Ñöùc Chuùa Cha ñaõ trao phoù moïi söï cho Ngöôøi (11,27).
Ñuùng theo lôøi Thaùnh Kinh, Ñöùc Gieâsu ñaõ bò ngöôøi Do Thaùi khöôùc töø, vaø vì theá Tin Möøng coù theå loan baùo cho daân ngoaïi. Ñoù laø ñieàu ñaõ chöùng minh vaén taét trong töï ngoân. Vì töï ngoân naøy khoâng coù yù keå nhöõng bieán coá thôøi haøi nhi cuûa Chuùa Gieâsu, cho baèng caên cöù vaøo nhöõng coå truyeàn, ñeå dieãn taû yù nghóa ñôøi soáng traàn gian cuûa Ñaáng ñaõ töø coõi cheát phuïc sinh. Thaùnh Giuse ñaõ nhaân danh toaøn theå Iraen vaø doøng hoï vua Ña Vít ñoùn nhaän Haøi Nhi, töôïng thai bôûi pheùp Chuùa Thaùnh Thaàn vaø sinh ra bôûi Ñöùc Maria Trinh Nöõ. Roài maáy nhaø Ñaïo Só ñaïi dieän cho daân ngoaïi ñöôïc Tin Möøng môøi goïi ñi laõnh ôn cöùu ñoä. Nhöng sau ñoù, caû thaønh Gieârusalem, caùc thöôïng teá vaø vua Heâroâñeâ ñaõ khoâng hay bieát gì, hoaëc töø khöôùc vaø baét bôù Ngöôøi nöõa. Thay vì ñeán thôø laïy Ngöôøi, vua Heâroâñeâ laïi coøn muoán gieát Ngöôøi laøm moät vôùi caùc haøi nhi taïi Beâlem. Nhöng Chuùa Gieâsu thoaùt khoûi tay vua, vaø troán sang xöù Ai Caäp, roài veà aån cö taïi Galileâ laø töôïng tröng cho ñaát daân ngoaïi. Theá laø cuoäc Töû Naïn Phuïc Sinh ñöôïc tieân baùo trong lòch söû bi ñaùt naøy, lòch söû cuoái cuøng seõ ñöa tôùi vieäc coâng boá Tin Möøng cho chính ngöôøi daân ngoaïi.
Vaäy Chuùa Gieâsu hoaøn thaønh lòch söû Iraen. Thaùnh Maùttheâu coøn duøng caùch khaùc ñeå chöùng minh ñieàu aáy: ñoù laø daãn lôøi Thaùnh Kinh. Thaùnh Maùttheâu tröng raûi raùc nhieàu lôøi Thaùnh Kinh, vì muoán chöùng toû raèng: caùch Chuùa Gieâsu aên ôû luoân luoân ñöôïc saùng toû nhôø lôøi Kinh Thaùnh: "Theá laø öùng nghieäm lôøi Chuùa duøng ngoân söù noùi raèng" (1,22m). Vaäy caùc ngöôøi töø boû Chuùa Gieâsu ñaõ hieåu sai veà baûn thaân Ngöôøi: Ñöùc Gieâsu quaû thaät laø Ñaáng Meâxia ngöôøi Do Thaùi haèng troâng ñôïi.
2. Chuùa Gieâsu ñaây ñaõ laáy quyeàn sai nhoùm Möôøi Moät ñi loan baùo Tin Möøng vaø lieäu cho khaép muoân daân neân moân ñoà Ngöôøi. Vieäc loan baùo aáy, tröôùc tieân laø loan baùo "Nöôùc Trôøi", theo kieåu noùi ñaëc bieät cuûa Phuùc AÂm thöù nhaát vaø cuõng laø höôùng theo taäp truyeàn do thaùi veà Trieàu Ñaïi nöôùc Chuùa. Vì Thieân Chuùa laø Vua haèng hieän dieän vôùi Daân Ngaøi. Vaøo nhöõng giôø phuùt xaùc ñònh, Ngaøi laáy uy quyeàn can thieäp vaøo doøng lòch söû. Caùch noùi veà Thieân Chuùa nhö vaäy haún moät phaàn laø do chính theå quaân chuû Iraen traûi qua caùc thôøi ñaïi. Vieäc ngöôøi Roâma chieám ñoùng caøng khôi maïnh theâm nieàm mong moûi vieäc Thieân Chuùa duøng quyeàn toái cao ñeå can thieäp vaøo. Ngöôøi Do Thaùi ñöông thôøi öa noùi: Thaät chæ coù moät mình Thieân Chuùa laø Vua chuùng toâi. Nhöng Chuùa Gieâsu giöõ kieåu noùi "Nöôùc Trôøi", song Ngöôøi khoâng hieåu theo nghóa giaûi phoùng chính trò. Thaùnh Maùttheâu caøng khoâng hieåu theo nghóa aáy, vì ngaøi keå laïi caùc lôøi naøy, sau khi Chuùa Gieâsu töû naïn, neân ngaøi khoâng theå troâng thöïc hieän ñieàu öôùc mô nhö theá.
Trong Thaùnh Maùttheâu, kieåu noùi Nöôùc Trôøi ñaõ thaønh tieáng chuyeân moân, ñeå chæ vieäc Thieân Chuùa naém quyeàn thoáng trò daân Ngaøi, laïi coù khi coøn duøng nguyeân chöõ Nöôùc maø thoâi, nhö khi Chuùa Gieâsu loan baùo "caùc huyeàn nhieäm veà Nöôùc" (13,11). Nôi khaùc, trong Thaùnh Luca vaø Gioan, thöôøng hay giaûi thích laïi kieåu noùi aáy vaø coù nghóa laø: söï soáng muoân ñôøi, thieân ñaøng. Vì theá, trong Thaùnh Maùttheâu, kieåu noùi aáy coù hai nghóa. Neân thöôøng phaûi dòch laø "trieàu ñaïi, vöông trieàu", hay "trieàu ñaïi nöôùc", nhöng ñoâi laàn phaûi dòch laø "Nöôùc, Vöông quoác", ñoù laø khi coù ñoäng töø chæ nghóa "vaøo trong" ñi tröôùc (3,2). Nhö vaäy kieåu noùi aáy khoâng nhaém nguyeân vaøo töông lai, nhöng nhaém caû vaøo hieän taïi. Caùc duï ngoân veà Vöông Trieàu neâu leân caùc ñaëc tính cuûa Vöông Trieàu aáy: khai maïc baèng cöû chæ ngöôøi gieo gioáng, Vöông Trieàu phaûi sinh hoa keát quaû cho tôùi muøa gaët cuoái cuøng, moät caùch huyeàn nhieäm, vaø baát chaáp moïi thaát baïi traûi qua. Vì vieãn aûnh caùnh chung naøy, Trieàu Ñaïi Nöôùc Chuùa khoâng theå laø ñoàng nhaát vôùi Giaùo Hoäi, cho duø tieáng "Giaùo Hoäi" (16,8; 18,18) chæ coäng ñoaøn caùc moân ñoà loan baùo Trieàu Ñaïi vaø saûn xuaát caùc daáu chæ Trieàu Ñaïi aáy. Coäng ñoaøn naøy soáng theo qui luaät phuïc vuï laãn nhau (18,12-14), vaø cuøng vôùi Thaùnh Pheâroâ naém giöõ chìa khoùa Nöôùc Trôøi (16,9;18,19). Tuy bieát laø Trieàu Ñaïi Nöôùc Chuùa ñaõ khai maïc roài, nhöng Giaùo Hoäi vaãn coøn vaø luoân maõi caàu nguyeän: "Xin Cha lieäu cho Trieàu Ñaïi Nöôùc Cha mau ñeán!" (6,10).
Keát caáu vaên chöông
Thaùnh Maùttheâu ñaõ laøm vieäc caên cöù vaøo caùc nguoàn taøi lieäu chung vôùi Thaùnh Maùccoâ hay Luca. Nhöng trong khuoân khoå töông ñoàng toång quaùt naøy, ngaøi giôùi thieäu moät baûn töôøng thuaät khaùc xa Thaùnh Maùccoâ, hoaëc xeùt theo soá löôïng vaø tính phong phuù caùc yeáu toá rieâng cuûa ngaøi (v.d. 1-2; 5-7; 11,1-30; 24-30.36-52; 18,10-35; 28,9-20), hoaëc xeùt theo caùch ngaøi töï do xöû duïng caùc taøi lieäu ngaøi coù chung vôùi Thaùnh Maùccoâ (v.d. so saùnh Mt 4,1-11 vôùi Mc 1,12-13; Mt 8,23-27 vôùi Mc 4,35-41; Mt 9,9-13 vôùi Mc 2, 13-17; Mt 14,13-21 vôùi Mc 6, 32-44; Mt 16,13-20 vôùi Mc 8,27-30; Mt 21, 18-19 vôùi Mc 11, 12-24; Mt 21,33-46 vôùi Mc 12,1-12; Mt 24,1-36 vôùi Mc 13,1-37), hoaëc xeùt theo ngaøi coù toaøn boä nhöõng yeáu toá, coù leõ laø laáy trong moät tuyeån taäp caùc lôøi Chuùa Gieâsu, maø Thaùnh Luca haún laø cuõng lôïi duïng (v.d. 3,7-10; 7,7-11; 11,4-6; 12,43-45). raát khoù xaùc ñònh caùc nguoàn taøi lieäu aáy ñaõ caáu thaønh nhöõng tuyeån taäp roäng raõi hôn tôùi möùc naøo, nhöng nhôø ñoái chieáu vôùi Thaùnh Maùccoâ vaø Luca, ta coù theå xaùc nhaän caùch bieân soaïn cuûa Thaùnh Maùttheâu.
1. Nhöõng tieáng noái chæ giôø, tröø ra ôû 4,17 vaø 16,21, thöôøng khoâng coù giaù trò gì (x. 3,1). Caùc chæ daãn veà ñòa lyù quaù troáng vaø khoâng theå giuùp ta thieát laäp haønh trình chi tieát; nhöng nhôø ñaáy, ñoäc giaû thaáy mình ñöùng tröôùc moät ñôøi soáng lòch söû, chöù khoâng phaûi moät soá caûnh gom laïi maø thoâi. Thaùnh Maùttheâu coøn öa duøng loái "ñoùng khung", töùc laø laáy cuøng moät tieáng, ñeå môû ñaàu vaø keát thuùc cho moät tích truyeän hay moät chaâm ngoân (6,19 vaø 6,21; 7, 16 vaø 7,20; 16,6 vaø 16,12). Ngaøi öa duøng kieåu song song ñoàng nghóa hay laø phaûn nghóa, ví duï nhö döôùi hình thöùc hai caâu chuyeån hoaùn (16,25). Ngaøi khoâng sôï nhaéc ñi nhaéc laïi cuøng moät ñònh thöùc (8,12; 22,13; 25,30), duøng cuøng moät kieåu noùi, ñeå chæ cuøng moät thöïc taïi (8,2 vaø9,18; 9,4 vaø 12,25) hoaëc cuøng moät lôøi noùi nôi mieäng nhieàu nhaân vaät khaùc nhau (3,2; 4,17; 10,7). Ñaëc ñieåm caùc tích truyeän cuûa ngaøi laø vaén taét: tính caùch giai thoaïi cuûa Thaùnh Maùccoâ bieán maát, nhöôøng choã cho loái trình baøy giaùo lyù goïn gaøng vaø coù khi coøn ñöôïm veû oai nghieâm (so saùnh tích truyeän chöõa baø gia Thaùnh Pheâroâ ôû Mt 8,14-15 vaø Mc 1,29-31).
Thaùnh Maùttheâu raát öa taäp hôïp laïi töøng chuoåi theo soá ñeám (nhö soá 7, 3, vaø 2, thì ngaøi öa ñaëc bieät) hoaëc duøng maáy chöõ moùc (nhö 18,4-6). Maùccoâ vaø Luca chæ saép caùc taøi lieäu laïi gaàn nhau, coøn Thaùnh Maùttheâu goùp lôøi noùi vaø tích truyeän (nhö 8,5-13 saùnh vôùi Lc 7,1-10 vaø 13,28-29), ñeå taïo neân moät yù nghóa saâu saéc hôn. Ngaøi thích gom caùc lôøi giaùo huaán töông töï laïi vôùi nhau: ví duï nhö xem kinh "Laïy Cha" vaøo moät toaøn theå ñaõ keát caáu ñaøng hoaøng (6,7-15 trong 6,1-18). Ngaøi soaïn nhöõng "baøi giaûng" ñeå trình baøy cho thaáu ñaùo hôn (nhö 10,17-42; 13,35-53; 25). Thaùnh Maùttheâu theâm vaøo chuoãi pheùp laï ôû 8,1-17, hai chuoãi pheùp laï khaùc nöõa (8,23-9,8 vaø 9,18-34); sau ba lôøi tieân baùo veà soá phaän Con Ngöôøi, ngaøi laïi theâm nhöõng lôøi quaûng dieãn giaùo huaán cuûa Chuùa Gieâsu (nhö 18,5-35; 19,1-20,16).
Sau heát vaø nhaát laø ta nhaän thaáy, cuõng trong phaïm vi keát caáu vaên chöông naøy, coù naêm toaøn boä, vì khoâng coù tieáng naøo ñuùng hôn, neân ngöôøi ta quen goïi laø "baøi giaûng" cuûa Chuùa Gieâsu. Ñoù laø nhöõng taäp hôïp caùc lôøi Chuùa Gieâsu laøm thaønh nhö gieàng moái cuûa Phuùc AÂm naøy, vaø sau moãi baøi laïi chaám keát baèng caâu: "Khi Ñöùc Gieâsu noùi heát baáy nhieâu ñieàu aáy" (x. 7,28). Caùc baøi giaûng aáy laàn löôït trình baøy "söï coâng chính cuûa Trieàu Ñaïi Nöôùc Chuùa" (5-7), caùc ngöôøi rao giaûng Trieàu Ñaïi Nöôùc Chuùa (10), caùc huyeàn nhieäm cuûa Trieàu Ñaïi Nöôùc Chuùa (13), con daân cuûa Trieàu Ñaïi Nöôùc Chuùa (18), söï tænh thöùc vaø trung thaønh caàn phaûi coù, trong khi chôø Trieàu Ñaïi Nöôùc Chuùa xuaát hieän caùnh chung (24-25).
2. Caên cöù vaøo caùc ñaëc tính hieån nhieân veà vaên theå naøy, ñoäc giaû tìm caùch laøm nhöõng taäp hôïp roäng raõi hôn. Nhöng baáy giôø khoâng coøn phaûi laø Thaùnh Maùttheâu ñoøi hoûi ñieàu aáy, nhöng chính laø ñoäc giaû ñeà nghò. Vì theá, aán baûn naøy khoâng muoán baét buoäc Phuùc AÂm phaûi chia ra nhöõng phaàn lôùn. Duø vaäy, ôû ñaây chuùng toâi thieát töôûng laø neân ghi laïi ba maãu phaân chia, theo nhö caùc pheâ bình gia quen ñeà nghò veà "löôïc ñoà" Phuùc AÂm Thaùnh Maùttheâu.
a) Löôïc ñoà giaûn ñôn hôn heát laø löôïc ñoà theo ñòa lyù, töông töï nhö löôïc ñoà ngöôøi ta nghó laø mình gaëp thaáy nôi Thaùnh Maùccoâ. Söù vuï Chuùa Gieâsu taïi xöù Galileâ (4,12-13,58), hoaït ñoäng cuûa Chuùa Gieâsu ôû mieàn bieân giôùi Galileâ, roài leân ñöôøng ñi Gieârusalem (14,1-20, 34), sau heát Chuùa Gieâsu giaùo huaán, chòu thöông khoù, chòu cheát, roài phuïc sinh taïi Gieâusalem (21,1-28,20). Ñieåm khoù laø do söï kieän: chöa ai coù theå chöùng minh laø Thaùnh Maùttheâu ñaõ coù chuù yù thaàn hoïc naøo, khi nhaéc ñeán nhöõng nôi choán khaùc nhau aáy. Vì theá, vieäc phaân phoái theo ñòa lyù, chaúng qua chæ laø caùi khung, ñeå saép xeáp caùc taøi lieäu vaøo.
b) Ngöôøi khaùc soaïn löôïc ñoà theo naêm "baøi giaûng", maø Thaùnh Maùttheâu ñaõ chaám keát moãi baøi baèng ñònh thöùc nhaéc ñeán treân naøy. Thöïc ra ñoù laø naêm khoái löôïng gom goùp phaàn coát yeáu trong lôøi giaùo huaán cuûa Chuùa Gieâsu. Nhöng coù phaûi vì vaäy maø ta ñöôïc pheùp phaân phoái caùc taøi lieäu thaønh tích truyeän vaø baøi giaûng luaân phieân nhau? Söï töông öùng ngöôøi ta chuû tröông laø nhaän thaáy trong ñoù, chæ coù theå chöùng minh deã daøng ñoái vôùi maáy chöông 11-12 vaø 13. Nhöng trong tröôøng hôïp naøy, phaûi chaêng ta coù theå goïi ch. 11-12 laø tích truyeän, vì hai chöông naøy goàm moät chuoãi baøi giaûng vaén taét, khoù xaùc ñònh laø Chuùa ñaõ giaûng khi naøo vaø ôû ñaâu. Coøn maáy toaøn boä kia, thì ta khoâng theå neâu moái töông quan chaët cheõ giöõa ch. 3-4 vaø 5-7, hay giöõa ch. 14-17 vaø 18. Nhöng neáu muoán lieân keát ch. 8-9 vôùi 10 hay 19-23 vôùi 24-25, thì chính laø goø eùp baûn vaên. Phuùc AÂm Thaùnh Maùttheâu khoâng phaûi laø cuoán giaùo lyù keøm nhöõng ví duï ñeå laøm saùng toû theâm, nhöng trình baøy moät ñôøi soáng lòch söû bao haøm moät giaù trò giaùo lyù.
c) Vì theá, ngöôøi khaùc laïi nghó laø Thaùnh Maùttheâu ñaõ muoán döïa treân gieàng moái ñòa ñoà, ñeå töôøng thuaät vôû bi kòch ñôøi soáng Chuùa Gieâsu. Neáu löu taâm ñeán nhöõng baûn "toaùt löôïc" (4,12-17; 12,15-21...), ñeán nhöõng ñoaïn noái keát (12,15-21 vaø 3,13-17; 11,1-12, 50 vaø 8,1-9,34), ñeán nhöõng ghi chuù veà ñòa lyù noåi baät teân (8,1-9, 34; 14,1-16,20; 20,29-28,20) hay bò môø ñi (11,1-12, 50; 16,21-20,28), ñeán nhieàu loaïi thính giaû khaùc nhau, nhaát laø daân chuùng (8,1-9,34), caùc keû thuø (11,1-25,46), thì ta coù theå phaân chia toaøn theå thaønh hai phaàn chính.
Trong phaàn thöù nhaát (3,1-13,58) Chuùa Gieâsu xuaát hieän, nhöng daân Do Thaùi töø choái, khoâng tin vaøo Ngöôøi. Vì coù Toaøn Naêng trong vieäc laøm cuõng nhö lôøi noùi, (4,12-9,34) Ngöôøi sai caùc moân ñoà ñi loan baùo Tin Möøng (9,35-10,42). Baáy giôø ngöôøi ta phaûi löïa choïn theo hay laø choáng laïi Chuùa Gieâsu: caùc thính giaû ñöôïc keâu môøi phaân bieät nhöõng gì xaûy ra, nhaân dòp caùc pheùp laï Chuùa ñaõ laøm khi tröôùc (11-12) hay lôøi giaùo huaán môùi baèng duï ngoân (13). Sau heát Chuùa Gieâsu bò daân Ngöôøi töø boû (13,53-58).
Trong phaàn thöù hai (14-38, Chuùa Gieâsu traûi qua con ñöôøng daãn Ngöôøi ñi qua Thaùnh Giaù ñeå tôùi Phuïc Sinh vinh hieån. Töôøng thuaät naøy chia ra hai muïc: tröôùc heát laø treân caên baûn ñòa lyù (14,1-16, 20), roài treân caên baûn giaùo lyù (16,21-20,34). Chuùa Gieâsu coù dòp ban boá cho coäng ñoaøn Ngöôøi moät giaùo huaán ñaëc bieät. Muïc sau, thì xaûy ra taïi Gieârusalem, Chuùa Gieâsu khôûi söï vaøo thaønh Gieârusalem caùch troïng theå, roài chieám höõu Ñeàn Thôø (21,1-22); sau ñoù Ngöôøi chaïm traùn vôùi caùc keû thuø: Ngöôøi duøng ba duï ngoân baøy toû yù ñònh Ñöùc Chuùa Cha (21,28-22,14), roài vinh thaéng maáy cuoäc tranh luaän vaø caïm baãy giöông ra tìm caùch baét beû Bieät Phaùi (23). Sau ñoù Ngöôøi loan baùo cuoäc phaùn xeùt toaøn theå theá gian (24-25), roài Ngöôøi ñeå cho thieân haï xeùt xöû vaø leân aùn Ngöôøi (26-27). Sau cuøng, Ñöùc Chuùa Cha cho Ngöôøi Phuïc Sinh (28).
Nhö theá, Thaùnh Maùttheâu keå laïi moät vôû kòch. Chuùa Gieâsu ñaõ ñoøi daân Do Thaùi phaûi lieân keát tron veïn vaøo Baûn Thaân Ngöôøi. Ngöôøi loan baùo vieäc nhaän daân ngoaïi vaøo trong Nöôùc Trôøi. Söï gaëp gôõ naøy, leõ ra phaûi laøm cho daân Chuùa ñöôïc neân hoaøn taát, nhöng vì ngöôøi Iraen khöôùc töø, neân môùi bieán thaønh phaân reõ, xoùt xa. Vì theá coäng ñoaøn caùc moân ñoà, trung tín theo giaùo huaán Chuùa Gieâsu phuïc sinh, töø ñaây laø daân thaät cuûa Chuùa. Daân naøy ñöôïc thoaùt ly quyeàn löïc nhöõng keû laøm vöôøn nho khôûi loaïn vaø phaûi sinh hoa keùt quaû nhö Ñöùc Chuùa Cha troâng ñôïi (21,43).
Coäng ñoaøn Thaùnh Maùttheâu
Do caùch löïa choïn vaø caû loái daøn xeáp caùc taøi lieäu, Tin Möøng Thaùnh Maùttheâu baøy toû nhöõng moái löu taâm cuûa moâi tröôøng, trong ñoù Tin Möøng xuaát hieän. Xin neâu ba khía caïnh sau ñaây:
1. Thaùnh Maùttheâu laø phuùc aâm gia nhaán maïnh hôn heát tôùi Leà Luaät, Thaùnh Kinh vaø caùc phong tuïc Do Thaùi. Ñaây laø ba ví duï: ngaøi chaáp nhaän ba kyû luaät lôùn cuûa loøng ñaïo do thaùi (töùc laø chia seû cho ngöôøi ngheøo, caàu nguyeän, giöõ chay); Khaùc vôùi Thaùnh Maùccoâ (7,3-4), ngaøi khoâng caûm thaáy caàn giaûi thích caùc phong tuïc naøy. Sau heát, Chuùa Gieâsu öu tieân giaûng cho daân Ngöôøi (10,6; 15,24). Nhöng ñeå ñieàu chænh söï nhaán maïnh ñoù, thì Tin Möøng laïi neâu baät leân söï hoaøn taát maø Leà Luaät caàn bieát ñeán vaø Thaùnh Kinh baøy toû ra nôi chính baûn thaân Chuùa Gieâsu, vaø sau cuøng neâu roõ caùc laïm duïng do caùc taäp truyeàn bieät phaùi gaây neân. Taát caû ñeàu caàn giaûi thích laïi trieät ñeå, nhö ta nhaän thaáy nôi maáy caâu "ñoái chaát" trong baøi giaûng treân nuùi ôû ch. 5. Thaùnh Maùttheâu nhaán maïnh tôùi vieäc chuyeån Tin Möøng sang daân ngoaïi: vaäy ñieàu ngaøi löu yù, chính laø Tin Möøng phaûi noå tung ra theo kích thöôùc toaøn theå theá gian naøy; Con Ngöôøi seõ keâu goïi heát moïi ngöôøi ñeàu chòu phaùn xeùt (25,31-46), heát moïi daân thieân haï ñeàu ñöôïc keâu môøi nhaän laõnh giaùo huaán cuûa Chuùa Gieâsu (28,19).
2. Trong Thaùnh Maùttheâu, khaùc vôùi Thaùnh Maùccoâ, caùc moân ñoà khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàn ñoän vaø thieáu khaû naêng hieåu bieát; caùc ngaøi chieám ñòa vò ñoäc nhaát voâ song trong cheá ñoä maëc khaûi. Ñoù laø nhöõng ngoân söù, nhöõng ngöôøi khoân ngoan vaø thoâng giaùo trong Luaät môùi (13,52; x. 23,34). Nhöng, khi laøm lu môø boä maët lòch söû caùc ngaøi, Thaùnh Maùttheâu coá yù bieán caùc ngaøi thaønh nhöõng kieåu maãu laâu daøi. Vì theá caùc ngaøi töôïng tröng cho caùch aên neát ôû moïi moân ñoà veà sau, caû khi caùc ngaøi xuaát hieän laø ngöôøi keùm loøng tin cuõng vaäy (8,26; 14,31; 16,8; 17,20).
3. Sau heát, chaân dung Ñöùc Kitoâ chòu aûnh höôûng coäng ñoaøn Kitoâ höõu, nôi Thaùnh Maùttheâu ñaõ soáng. Chuùng toâi ñaõ neâu leân caùch Chuùa Gieâsu hoaøn taát lôøi Kinh Thaùnh, bieän minh cho yù ñònh cuûa Ñöùc Chuùa Cha vaø laøm neàn taûng cho khoùa minh giaùo ñaïo Chuùa Kitoâ sau naøy. Ñaøng khaùc, Thaùnh Maùttheâu coù caùch nhaán maïnh rieâng ñeå trình baøy Chuùa Gieâsu laø Thaày daïy, laø Vò Giaùo Huaán tuyeät luaân (5,2.19; 7,29; 21,23; 22,16; 4,23; 9,35; v.v.). Trong Thaùnh Maùccoâ, danh töø naøy coù nghóa chung nhö trong theá giôùi coå thôøi. Trong Thaùnh Luca, ngöôøi ta thaáy Chuùa Gieâsu daïy caùc moân ñoà caàu nguyeän (Lc 11,1). Trong Thaùnh Gioan, giaùo huaán Chuùa Gieâsu lieân quan tôùi nhaát laø baûn thaân Ngöôøi (G 8,20.28). Coøn trong Thaùnh Maùttheâu, ñieàu chính yeáu, Thaày Chí Thaùnh giaûng daïy, laø söï "coâng chính" môùi, töùc laø söï trung thaønh môùi ñoái vôùi Leà Luaät Thieân Chuùa (5, 19-20; 7,29; 15,9; 28,20). Ngöôøi laø Vò Thoâng Ngoân "caùnh chung", coù saün "uy quyeàn" toái cao cuûa Ñöùc Chuùa Cha, ñeå vöøa giuùp thính giaû quyeát ñònh boû caùc "taäp truyeàn nhaân loaïi", maø haøng thoâng giaùo laø ngöôøi gìn giöõ (15,9) vöøa giaûng daïy cho hoï bieát veà söï hoaøn thieän môùi (5,48; 19,21).
Ngay töø ñaàu Tin Möøng, Chuùa Gieâsu ñaõ laø Ñaáng Kitoâ, Con chaùu vua Ñavít, vaø laø Con cuûa chính Ñöùc Chuùa Cha. Theo tö caùch laø Con cuûa Ñöùc Chuùa Cha vaø laø Ñaáng Kitoâ, Chuùa Gieâsu laø "Thaày Daïy", laø Vò Thoâng Ngoân coù quyeàn quyeát ñònh veà thaùnh yù Ñöùc Chuùa Cha. Theá môùi hieåu vì sao moân ñoà, heät nhö moät kitoâ höõu, ñaõ xöng Ngöôøi laø "Chuùa", vaø Thaùnh Maùttheâu boû qua nhöõng neùt moâ taû côn thònh noä hay nieàm aâu yeám thieát tha cuûa Chuùa Gieâsu trong Thaùnh Maùccoâ, vì nôi ñaây, Chuùa Gieâsu xuaát hieän trang nghieâm teà chænh moät caùch vöõng beàn hôn trong Thaùnh Maùccoâ (so saùnh Mt 13,35 vôùi Mc 6,3; Mt 15,33 vôùi Mc 8,4...).
Ñoäc giaû, ngaøy thaùng bieân soaïn, taùc giaû
Ñoái vôùi caùc giaùo phuï coå thôøi, söï vieäc raát laø ñôn giaûn: Phuùc AÂm thöù nhaát do toâng ñoà Maùttheâu vieát "cho caùc tín höõu goác Do Thaùi" (Origieân). Nhieàu ngöôøi nay vaãn coøn nghó nhö vaäy, maëc daàu khoa pheâ bình hieän ñaïi chuù yù hôn tôùi söï phieàn phöùc cuûa vaán ñeà. Nhieàu nhaân toá giuùp ta xaùc ñònh nôi xuaát phaùt Phuùc AÂm thöù nhaát. Hình nhö hieån nhieân laø baûn vaên hieän thôøi phaûn aûnh caùc taäp truyeàn aram hay laø hi baù: ngöõ vöïng ñuùng laø theo kieåu paleâtin (buoäc, côûi: 16,19, aùch phaûi mang, Trieàu Ñaïi Nöôùc Trôøi...), nhöõng kieåu noùi Thaùnh Maùttheâu xeùt laø neân giaûi thích cho ñoäc giaû mình, nhöõng thoùi tuïc khaùc nhau (5,23; 12,5; 23,5.1523). Ñaøng khaùc, hình nhö cuõng khoâng phaûi laø baûn dòch töø nguyeân baûn aram, nhöng laøm chöùng laø moät bieân soaïn baèng tieáng hi laïp. Tuy Phuùc AÂm naøy ñaëc bieät thaám nhuaàn caùc taäp truyeàn Do Thaùi, nhöng khoâng theå quaû quyeát laø xuaát phaùt töø Paleâtin. Thöôøng thöôøng ngöôøi ta cho laø ñaõ bieân soaïn ôû Syri, coù theå laø taïi Antieâukia (Thaùnh Inhaxioâ qui chieáu vaøo ñoù, khoaûng ñaàu theá kyû thöù 2), hoaëc taïi Pheâniki, vì coù nhieàu ngöôøi Do Thaùi soáng trong caùc mieàn naøy. Sau heát, ta coù theå thoaùng nhìn thaáy cuoäc tranh luaän choáng ñaïo Do Thaùi Hoäi Ñöôøng chính thoáng cuûa haøng Bieät Phaùi, theo ñuùng nhö thaáy xuaát hieän nôi hoäi nghò hoäi ñöôøng taïi Giamnia vaøo khoaûng nhöõng naêm 80. Chieáu theo nhöõng ñieàu kieän aáy, nhieàu taùc giaû cho laø Phuùc AÂm thöù nhaát ñaõ bieân soaïn vaøo khoaûng nhöõng naêm 80-90, coù leõ sôùm hôn ít nhieàu; ngöôøi ta khoâng theå naøo ñaït tôùi söï hoaøn toaøn chaéc chaén veà vaán ñeà naøy.
Coøn taùc giaû, thì Phuùc AÂm khoâng noùi gì tôùi. Taäp truyeàn coå nhaát trong Giaùo Hoäi (oâ. Papia, giaùm muïc thaønh Hiarapoli, nöûa ñaàu theá kyû thöù 2), coi Phuc AÂm thöù nhaát laø cuûa toâng ñoà Maùttheâu-Leâvi. Nhieàu Giaùo Phuï (oâ. Origieân, Thaùnh Gieâroâm, Thaùnh EÂpiphan) cuõng theo chieàu höôùng aáy, vaø moät soá taùc giaû ñaõ muoán suy dieãn laø ta coù theå gaùn cho Thaùnh toâng ñoà naøy moät hình thöùc ñaàu tieân, baèng tieáng Aram hay laø Hi Baù, cuûa Phuùc AÂm Thaùnh Maùttheâu hieän thôøi baèng tieáng Hi Laïp. Nhöng vieäc nghieân cöùu Phuùc AÂm khoâng kieän chöùng cho maáy giaû thuyeát aáy, maø cuõng khoâng laøm cho chuùng hoaøn toaøn maát giaù trò. Vì theá, ñaõ khoâng bieát chính xaùc ñöôïc teân taùc giaû, ta neân baèng loøng vôùi maáy neùt ghi laïi trong chính Phuùc AÂm: xem ngheà nghieäp, thì bieát chuû nhaân. Thoâng thaïo Thaùnh Kinh vaø caùc taäp truyeàn Do Thaùi, hieåu bieát, toân troïng, nhöng caät vaán gaét gao caùc thuû laõnh toân giaùo cuûa daân mình, noåi tieáng laø baäc thaày trong ngheä thuaät giaùo huaán vaø laøm cho thính giaû mình "hieåu" Chuùa Gieâsu, luoân luoân nhaán maïnh vaøo caùc haäu quaû thöïc haønh cuûa lôøi mình giaùo huaán: baáy nhieâu neùt, coù theå ñaùp laïi khaù ñuùng vôùi chaân dung moät ngöôøi thoâng giaùo do thaùi ñaõ trôû neân kitoâ höõu, moät "chuû nhaø laáy töø trong kho mình ra nhöõng caùi môùi vaø caùi cuõ (13,52).
Tính caùch hieän thôøi cuûa Phuùc AÂm thöù nhaát
Ngay töø theá kyû thöù 2, Phuùc AÂm thaùnh Maùttheâu ñaõ ñöôïc coi laø Phuùc AÂm cuûa Giaùo Hoäi, coù leõ vì nhöõng taäp truyeàn saùch aáy ghi laïi veà "Giaùo Hoäi" (16,18 vaø 18,18), vaø ñuùng hôn, chính vì söï phong phuù vaø caùch saép ñaët kheùo leùo nhöõng taøi lieäu trong saùch. Ngaøy nay, Phuùc AÂm naøy cuõng coøn coù theå laø nhö vaäy, mieãn laø ta khoâng ñoøi hoûi nhöõng gì saùch aáy khoâng muoán vaø khoâng theå cung caáp cho ta. Khi caät vaán Giaùo Hoäi, Thaùnh Maùttheâu khoâng lo nhaéc laïi töøng chöõ caùc ngoân töø thôøi Chuùa Gieâsu, ngaøi coù taøi neân ñoàng nhaát vôùi tieáng noùi cuûa Giaùo Hoäi maø chính ngaøi laø phaùt ngoân vieân, tôùi möùc ngöôøi ta thaät khoù phaân bieät ñöôïc tieáng noùi cuûa moät "chöùng nhaân ñaõ töøng maét thaáy tai nghe". Vì theá, ta ñöøng ñeán vôùi Thaùnh Maùttheâu, tröôùc tieân ñeå dieãn laïi lòch söû cuûa thôøi quaù khöù, nhöng phaûi bieát ñoïc trong ñoù Phuùc AÂm cuûa coäng ñoaøn Thaùnh Maùttheâu. Caùch toát hôn heát, ñeå hieåu Tin Möøng naøy, laø laáy thaùi ñoä cuûa tín ñoà, theo nhö Thaùnh Maùttheâu dieãn taû. Ñoäc giaû coøn phaûi traùnh, ñöøng laáy laøm khoù chòu vì ñaëc tính seâmít cuûa vaên theå ngaøi, ví duï nhö tieác vì ngaøi daán thaân vaøo nhöõng caâu naëng neà trích daãn Thaùnh Kinh. Neáu bieát thaän troïng nhö theá, thì Phuùc AÂm Thaùnh Maùttheâu noùi raát hay ñoái vôùi ngöôøi Kitoâ höõu hieän thôøi.
Bôûi laø Tin Möøng veà vieäc Iraen neân hoaøn taát nhôø Ñöùc Gieâsu, neân cuõng toû ra Giaùo Hoäi aên reã saâu vaøo taäp truyeàn nguyeân thuûy. Giaùo Hoäi khoâng phaûi laø moät "Iraen môùi", nhöng laø "Iraen chaân thaät"; Giaùo Hoäi khoâng keá vò Iraen, nhöng chæ ñöôøng cho Iraen chöa aên naên trôû laïi vôùi Chuùa Gieâsu, bieát phaûi tieán böôùc theo loái naøo, ñeå cho chính mình ñöôïc neân hoaøn taát, vaø ngöôïc laïi, chính Iraen ñoù laø nôi Giaùo Hoäi caàn phaûi khaùm phaù ra chính nguoàn goác cuûa mình.
Vì khoâng ñoàng hoùa Giaùo Hoäi vôùi Nöôùc Trôøi, Thaùnh Maùttheâu nhaéc laïi cho Giaùo Hoäi hieän thôøi nhôù chaân dung chaân chính cuûa mình. Haún laø caàn theå cheá, cho coäng ñoaøn cuûa Chuùa Gieâsu soáng soùt ñöôïc, nhöng theå cheá chæ laø taïm thôøi maø thoâi: chính Nöôùc Chuùa vaø chæ coù moät mình Nöôùc Chuùa, môùi thoâng cho Giaùo Hoäi yù nghóa cuûa mình, nhôø ñaët Giaùo Hoäi vaøo ñuùng vò trí cuûa mình ñoái vôùi Ñöùc Chuùa Cha vaø Chuùa Gieâsu Kitoâ, ñang hoaït ñoäng trong lòch söû loaøi ngöôøi.
Thaùnh Maùttheâu keâu goïi kitoâ höõu hieän thôøi coù thaùi ñoä caùc moân ñoà thôøi Chuùa Gieâsu. Cuøng vôùi caùc moân ñoà, kitoâ höõu coù theå nhìn nhaän Chuùa mình toaøn naêng, vaø nghe Chuùa traùch mình thieáu loøng tin caäy, nhöng cuõng coù theå laõnh töø nôi Ngöôøi söù maïng ñi rao giaûng Tin Möøng cho tôùi taän cuøng theá giôùi. Theá laø hieän thôøi hoùa ñöôïc moái töông quan giöõa tín ñoà vôùi Ñöùc Gieâsu laø Chuùa Teå hoï tin.
Trong moät theá giôùi ñang bieán ñoåi, Chuùa Phuïc Sinh toû ra Ngöôøi ñang hieän dieän vaø môøi goïi caùc tín ñoà khoâng ngöøng trôû laïi vôùi caùc lôøi giaùo huaán Ngöôøi ñaõ ban boá khi coøn soáng ôû ñôøi: Ñöùc Kitoâ Phuïc Sinh laø moät vôùi Ñöùc Gieâsu ngöôøi Nadareùt, ñaõ nhôø qua Tin Möøng maø neân hieän dieän: ñoù laø chính trung taâm cuûa chöùng töø Thaùnh Maùttheâu.