Boán
Tin Möøng Vaø Moái Lieân Heä Vôùi Nhau
Tin Möøng ñeán vôùi ta döôùi hình thöùc boán cuoán saùch. Ñoïc laàn ñaàu tieân, ai naáy ñeàu nhaän thaáy: Tin Möøng thöù tö coù nhöõng neùt ñaëc saéc rieâng bieät, maëc daàu vaãn coøn coù lieân heä vôùi ba cuoán kia (x. tieåu daãn vaøo Tin Möøng Thaùnh Gioan). Maáy cuoán naøy laø nhöõng chöùng töø bieân soaïn tröôùc Tin Möøng Thaùnh Gioan. Tin Möøng Thaùnh Maùccoâ hình nhö laø goác ôû Roâma, coù theå laø ñaõ bieân soaïn vaøo khoaûng naêm 65-70. Tin Möøng Thaùnh Maùttheâu vaø Thaùnh Luca bieân soaïn sau ñoù chöøng 15 tôùi 20 naêm, khoâng phaûn aûnh cuøng nhöõng moâi tröôøng vaø coù yù nhaém vaøo nhöõng ñoäc giaû khaùc xa. Nhöng chuùng mang hình thöùc gioáng nhau tôùi möùc coù theå goïi caû ba cuoán laø Tin Möøng Nhaát Laõm, do teân moät cuoán saùch phaùt haønh vaøo cuoái theá kyû 18, ñeà laø Nhaát Laõm (töùc laø nhìn moät traät) trình baøy caùc baûn vaên Thaùnh Maùttheâu, Maùccoâ vaø Luca treân ba coät song song, cho deã daøng ñoái chieáu vôùi nhau. Söï kieän aáy ñaët ra moät vaán ñeà ñaëc bieät.
a) Söï kieän Nhaát Laõm
Caùc dò ñoàng giöõa ba Tin Möøng Nhaát Laõm lieân quan tôùi: caùc taøi lieäu ñaõ duøng, thöù töï saép xeáp caùc taøi lieäu aáy, sau cuøng laø caùch dieãn taû.
- Veà taøi lieäu, thì sau ñaây laø phoûng chöøng soá nhöõng caâu chung cho caû hai hoaëc caû ba cuoán Tin Möøng.
Chung cho caû ba Tin Möøng - Mt: 330; Mc: 330; Lc: 330.
Chung cho Mt vaø Mc - Mt: 178; Mc: 178.
Chung cho Mc vaø Lc - Mc: 100; Lc: 100.
Chung cho Mt vaø Lc - Mt: 230; Lc: 230.
Rieâng cho moãi Tin Möøng - Mt: 330; Mc: 53; Lc: 500.
Theá laø beân caïnh nhöõng phaàn chung nhau, coøn coù nhöõng nguoàn taøi lieäu rieâng cho moãi Tin Möøng.
- Veà thöù töï saép xeáp, thì caùc tích truyeän gom thaønh boán phaàn lôùn:
A. Chuaån bò cho söù vuï Chuùa Gieâsu.
B. Söù vuï ôû xöù Galileâ.
C. Leân thaønh Gieârusalem.
D. Söù vuï taïi Gieârusalem. Töû Naïn vaø Phuïc Sinh.
Beân trong boán phaàn lôùn naøy, Thaùnh Maùttheâu phaân phoái caùc tích truyeän theo moät thöù töï rieâng cho tôùi chöông 14, roài töø ñoù trình baøy caùc tích truyeän chung vôùi Thaùnh Maùccoâ vaø theo cuøng moät thöù töï nhö ngaøi. Thaùnh Luca, thì xem caùc tích truyeän rieâng vaøo moät toaøn theå y heät nhö cuûa Thaùnh Maùccoâ (nhö Lc 6,20-8,3 hay 9,51-18,14). Tuy nhieân phaûi kyù nhaän raèng: beân trong söï hoøa hôïp toaøn theå naøy coù söï khaùc bieät nhau, ñoâi khi trong chính nhöõng ñoaïn chung nhau (v.d. nhö ôû Lc vieäc keâu goïi caùc moân ñoà hay cuoäc vieáng thaêm Nadareùt).
- Veà caùch dieãn taû, ta cuõng nhaän thaáy caùc baûn vaên gioáng nhau chaët cheõ: ví duï nhö cuøng moät chöõ hoïa hieám (aphientai) duøng ôû Mt 9,6 = Mc 2,10 = Lc 5,24; hoaëc chæ coù 2 treân 63 chöõ khaùc nhau ôû Mt 3,7b-10 = Lc 3,3,7b-9. Ñaèng khaùc, thaáy ñoät ngoät khaùc nhau, trong nhöõng ñoaïn xeùt chung thì raát gioáng nhau hoaëc keát caáu y nhö heät, nhöng chöõ duøng khaùc nhau, hoaëc chöõ duøng y heät, nhöng keát caáu laïi raát khaùc nhau.
b) Giaûi thích söï kieän Nhaát Laõm
Khi naøo nhaän ñònh ñoàng thôøi caû nhöõng neùt gioáng nhau vaø caû nhöõng neùt khaùc nhau, thì seõ giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà do söï kieän Nhaát Laõm ñaët ra.
Caùc pheâ bình gia ñoàng yù veà maáy ñieåm naøy:
- Tröôùc heát laø veà nguoàn goác Tin Möøng. Hai nhaân toá ñaõ gaây neân tình traïng hieän thôøi caùc baûn vaên: moät laø vai troø cuûa coäng ñoaøn ñaõ taïo neân taäp truyeàn hoaëc truyeàn khaåu, hoaëc thaønh vaên. Hai laø vai troø nhaø vaên ñaõ saép ñaët caùc taäp truyeàn aáy. Nhöõng bieán ñoåi trong maáy giaû thuyeát ñeàu tuøy thuoäc coát yeáu vaøo taàm quan troïng töông ñoái, do caùc pheâ bình gia daønh cho caû hai nhaân toá naøy: heát moïi ñieåm khaùc nhau coù theå giaûi thích baèng coâng trình bieân soaïn cuûa caùc nhaø vaên, hay ñoøi naïi ñeán nhöõng töông ñoàng coù saün tröôùc khi bieân soaïn?
- Veà phöông phaùp phaûi theo, thì coù söï ñoàng yù phaàn naøo. Nhöõng theâm bôùt taøi lieäu hay nhöõng ñoåi thay kieåu noùi, coù theå giaûi thích, ñuùng ít nhieàu, baèng nhöõng "chuû yù" khaùc nhau cuûa ngöôøi bieân soaïn. Vì nhöõng loái giaûi thích söï kieän naøy, deã bò thieân veà ñoäc ñoaùn, neân khoâng coù theå giaûi quyeát vaán ñeà treân bình dieän caùc taøi lieäu hay laø kieåu noùi. Chæ coù caùch nghieân cöùu söï xeáp ñaët caùc taøi lieäu môùi giuùp ta giaûi quyeát moät caùch vöõng vaøng. Muoán giaûi thích nhöõng gioáng nhau giöõa caùc ñoaïn vaên daøi, caàn naïi ñeán söï leä thuoäc vaøo baûn vaên (chöù khoâng nguyeân leä thuoäc truyeàn khaåu maø thoâi), hoaëc tröïc tieáp (töùc laø leä thuoäc vaøo moät nguoàn taøi lieäu chung). Muoán giaûi thích nhöõng ñoaïn khaùc nhau, coù ngöôøi nhaán maïnh tôùi vai troø cuûa coäng ñoaøn trong thôøi kyø tieàn-nhaát-laõm, ngöôøi khaùc laïi nhaán maïnh tôùi vai troø soaïn giaû. Chính xaùc hôn, caùc pheâ bình gia ñoàng yù chung chung veà hai nguyeân taéc naøy: Thaùnh Maùccoâ khoâng leä thuoäc vaøo Thaùnh Mattheâu vaø Luca, coøn Thaùnh Mattheâu vaø Luca thì leä thuoäc laãn nhau. Lyù do laø vì moãi khi Thaùnh Mattheâu hoaëc Luca khoâng coøn theo thöù töï cuûa Thaùnh Maùccoâ nöõa, thì hai ñaøng laïi khaùc nhau; ñaøng khaùc, Thaùnh Mattheâu hoaëc Luca coù nhöõng ñoaïn chung vôùi Thaùnh Maùccoâ maø Thaùnh Luca hoaëc Mattheâu ñaõ khoâng laëp laïi (Mt: 178 caâu; Lc: 100 caâu).
Caùc pheâ bình gia coøn chöa ñoàng yù loái giaûi thích veà moái lieân heä giöõa Thaùnh Maùccoâ vôùi hai Tin Möøng Nhaát Laõm kia. Nhöõng ñieåm gioáng nhau giöõa Thaùnh Mattheâu vaø Maùccoâ hoaëc giöõa Thaùnh Luca vaø Maùccoâ, phaûi chaêng laø vì leä thuoäc tröïc tieáp vaøo Tin Möøng Thaùnh Maùccoâ, hay vì leä thuoäc vaøo moät baûn vaên chung tieàn-nhaát-laõm. Sau ñaây, xin toùm taét hai maãu giaû thuyeát, do caùc pheâ bình gia hieän thôøi chuû tröông.
1. Moät soá pheâ bình gia nhaïy caûm veà nhöõng khaùc nhau hôn laø nhöõng gioáng nhau, muoán khöôùc töø söï kieän caùc Tin Möøng Nhaát Laõm tröïc tieáp leä thuoäc vaøo nhau.
a) Coù nhöõng ngöôøi naïi ñeán nhieàu taøi lieäu: caùc phuùc aâm gia ñaõ lôïi duïng nhieàu tuyeån taäp daøi hay vaén, gom goùp ngay töø ñaàu (coù leõ laø ñeå duøng trong lôøi giaûng thöøa sai cuûa Hoäi Thaùnh), nhieàu baûn ghi cheùp caùc söï kieän vaø caùc chaâm ngoân (taäp ghi nhieàu pheùp laï, ghi nhieàu chaâm ngoân...). Ñoù laø lyù do coù theå giaûi thích vì sao Thaùnh Maùttheâu vaø Luca coù nhieàu ñieåm vaén taét gioáng nhau, maø laïi khaùc vôùi Thaùnh Maùccoâ, neân hai vò aáy khoâng leä thuoäc vaøo ngaøi. Ñieàu aáy coøn giaûi thích nhöõng thay ñoåi, maø ta khoù coù theå gaùn cho coâng trình bieân soaïn hay cho nhöõng muïc tieâu thaàn hoïc khaùc nhau.
b) Nhöõng pheâ bình gia khaùc, tuy vaãn trung thaønh vôùi tính meàm deûo giaû thuyeát treân ñaây, nhöng laïi nghó laø taäp truyeàn Nhaát Laõm baét nguoàn töø hai taøi lieäu lôùn, ngoaøi nhöõng taäp truyeàn rieâng. Ta phaûi coâng nhaän raèng: thöù töï saép xeáp coù khaùc nhau, tuøy theo laø phaàn giöõa (rao giaûng taïi Galileâ: Mt 4,13-13,58 vaø ss) hay laø hai phaàn ñaàu vaø cuoái (Mt 3,1-4,12 vaø ss; Mt 14,1-24,51 vaø ss). Söï gioáng nhau chaët cheõ chi phoái hai phaàn ñaàu vaø cuoái naøy chöùng minh laø coù moät taøi lieäu caên baûn ñoàng nhaát cho caû ba cuoán Tin Möøng. Traùi laïi, söï khaùc nhau trong phaàn giöõa (söù vuï ôû Galileâ), chöùng toû moät tình caûnh chöa tieán xa trong vieäc toå chöùc caùc taäp truyeàn. Nhö theá, nguoàn goác Tin Möøng Nhaát Laõm, ñöøng keå nhöõng taäp truyeàn rieâng, laïi coøn coù hai taøi lieäu chính: moät caùi ñaõ keát caáu chaët cheõ roài vaø moät caùi coøn trong tình traïng loûng leûo, khi caùc phuùc aâm gia xöû duïng, tuy raèng vieäc chung ñuùc caû hai taøi lieäu aáy laïi vôùi nhau, khi aáy ñaõ tieán haønh ñöôïc ít nhieàu roài.
2. Tuy nhieân, ña soá caùc pheâ bình gia ñeàu theo heä thoáng Hai Nguoàn Taøi Lieäu. Theo giaû thuyeát naøy, Thaùnh Maùttheâu vaø Luca tröïc tieáp leä thuoäc vaøo Thaùnh Maùccoâ, cuõng nhö vaøo moät nguoàn taøi lieäu chung bieät laäp (quen goïi laø Q do chöõ ñaàu cuûa tieáng Ñöùc Quelle). Ngoaøi nhöõng taøi lieäu rieâng cho moãi Tin Möøng, thì Tin Möøng Thaùnh Maùccoâ vaø taøi lieäu aáy coù leõ laø hai nguoàn taøi lieäu chính cuûa Thaùnh Maùttheâu vaø Thaùnh Luca. Giaû thuyeát naøy coù theå toùm vaøo löôïc ñoà sau ñaây:
Mc (Taøi lieäu chung) - - - > (Mt rieâng - Lc rieâng)
Hieän nay ngöôøi ta trình baøy giaû thuyeát naøy moät caùch deø daët hôn nhieàu. Caùi lôïi lôùn cuûa noù laø giuùp nghieân cöùu coâng trình bieân soaïn cuûa Thaùnh Maùttheâu vaø Thaùnh Luca. Nhö theá coâng trình bieân soaïn seõ giaûi thích ñöôïc nhöõng theâm bôùt vaø ñoåi choã, ta gaëp thaáy trong söï kieän nhaát laõm. Tuy nhieân, neân nhôù raèng: ngaøy nay ngöôøi ta khoâng daùm giaûi quyeát döùt khoaùt vaán ñeà: taøi lieäu chung cho Thaùnh Maùttheâu vaø Luca ñoù, laø moät taøi lieäu thaønh vaên hay laø truyeàn khaåu, hoaëc baûn vaên Thaùnh Maùccoâ caùc ngaøi ñaõ xöû duïng, laø baûn vaên hieän thôøi cuûa ta hay laø baûn vaên naøo khaùc.
Toùm laïi, duø chaáp nhaän giaû thuyeát pheâ bình naøo, ñeå giaûi quyeát vaán ñeà Nhaát Laõm, ta vaãn caàn phaûi laøm vieäc coâng phu tæ mæ, môùi xaùc ñònh ñöôïc baûn chaát caùc vieãn aûnh cuûa töøng phuùc aâm gia. Xin theâm laø vieäc nghieân cöùu caùc nguoàn taøi lieäu, khoâng phaûi laø ñieàu duy nhaát vaø coù leõ khoâng phaûi laø ñieàu quan troïng hôn heát, giuùp am hieåu caùc Tin Möøng. Caùc nguoàn taøi lieäu, khaåu truyeàn, aûnh höôûng moâi tröôøng xuaát phaùt vaø vieäc caùc soaïn giaû cuoái cuøng duøng caùc nguoàn taøi lieäu: ñoù laø nhöõng yeáu toá ta caàn phaûi löu taâm, theo cuøng moät caùch nhö nhau, neáu ta muoán nhaän thöùc toaøn theå hieän töôïng ñaàu tieân, töùc laø baûn vaên Tin Möøng. Caùi nhìn toång quan vaén taét treân naøy, coù theå seõ giuùp baïn ñoïc hieåu roõ hôn vieãn aûnh cuûa töøng phuùc aâm gia, nhö seõ neâu leân trong tieåu daãn rieâng cho Thaùnh Maùttheâu, Maùccoâ vaø Luca döôùi naøy.