Daãn
Vaøo Phuùc AÂm Nhaát Laõm
Phuùc AÂm, theo nghóa danh töø Hi Laïp, tröôùc tieân coù nghóa laø Tin Möøng cöùu ñoä (x. Mc 1,1), laø lôøi rao giaûng Tin Möøng aáy. Ñoù laø nghóa Thaùnh Phaoloâ hieåu, khi ngaøi noùi ñeán Phuùc AÂm ngaøi giaûng: töùc laø lôøi ngaøi loan baùo ôn cöùu ñoä nôi Baûn Thaân Ñöùc Gieâsu laø Ñaáng Kitoâ. Vaäy Phuùc AÂm hay Tin Möøng, ñaàu tieân khoâng phaûi laø moät cuoán saùch, moät taùc phaåm vaên chöông hay laø lòch söû. Sôû dó goïi laø Phuùc AÂm hay Tin Möøng, boán cuoán saùch gaùn cho Thaùnh Maùttheâu, Maùccoâ, Luca vaø Gioan chính vì moãi cuoán naøy ñeàu coâng boá Tin Möøng aáy, trong thieân töôøng thuaät caùc lôøi noùi vieäc laøm cuûa Ñöùc Gieâsu, cuõng nhö keå laïi cuoäc Töû Naïn Phuïc Sinh cuûa Ngöôøi.
Ñoäc giaû hieän ñaïi öa tìm söï chính xaùc. Hoï luoân luoân tra cöùu nhöõng söï kieän phaân minh, kieåm chöùng roõ raøng. Vì theá hoï ngaïc nhieân khi ñoïc baûn Phuùc AÂm naøy, thaáy lôøi vaên rôøi raïc, löôïc ñoà thieáu lieân tuïc vôùi nhau. Nhaát laø khi hoï thaáy saùch aáy bao haøm nhieàu maâu thuaãn xem ra khoâng theå naøo giaûi ñaùp, laïi khoâng theå traû lôøi cho moïi vaán ñeà hoï ñaët ra. Phaûn öùng nhö theá thaät laø may maén, neáu giuùp ñoäc giaû neâu leân nhöõng vaán ñeà chaân chính vaø tröôùc heát laø vaán ñeà theå vaên cuûa boán Tin Möøng. Caùc ngöôøi bieân soaïn Phuùc AÂm, khoâng phaûi laø nhaø vaên laøm vieäc nôi baøn giaáy, theo caùc taøi lieäu ñaõ kieåm keâ ñaày ñuû, cuõng khoâng phaûi laø nhöõng ngöôøi vieát lòch söû veà Chuùa Gieâsu Nadareùt, töø luùc sinh ra cho tôùi luùc qua ñôøi. Caùch bieân soaïn Phuùc AÂm, thì khaùc haún. Chuùa Gieâsu ñaõ noùi, ñaõ loan baùo Tin Möøng Nöôùc Chuùa, ñaõ qui tuï caùc moân ñoà, chöõa laønh caùc beänh nhaân, hoaøn taát nhöõng haønh vi bao haøm nhieàu yù nghóa. Sau ñoù Ngöôøi ñaõ qua ñôøi vaø phuïc sinh vinh hieån. Vì tin vaøo Chuùa Phuïc Sinh, neân caùc moân ñoà, roài caùc vò giaûng thuyeát, ñaõ loan baùo vieäc Ngöôøi Phuïc Sinh, nhaéc laïi caùc lôøi Ngöôøi ñaõ noùi, keå laïi caùc vieäc Ngöôøi ñaõ laøm, tuøy theo nhu caàu ñôøi soáng caùc Giaùo Ñoaøn lieân heä. Trong khoaûng boán möôi naêm, nhöõng truyeàn khaåu ñaõ hình thaønh, ñaõ ghi laïi vaø löu truyeàn, baèng lôøi rao giaûng, baèng phuïng töï, baèng vieäc daïy giaùo lyù, taát caû caùc taøi lieäu, maø ngaøy nay ta gaëp thaáy trong saùch Tin Möøng. Ñaøng khaùc, coù theå laø moät soá trong caùc taøi lieäu treân, trong tieán trình lòch söû aáy, ñaõ ñöôïc ghi laïi thaønh vaên. Ví duï nhö caùc ñònh thöùc duøng trong phuïng töï, caùc lôøi tuyeân xöng ñöùc tin, nhöõng taäp ghi cheùp caùc lôøi Chuùa Gieâsu ñaõ noùi, hay baûn keå söï tích Thöông Khoù cuûa Ngöôøi. Haún laø söï Thöông Khoù Chuùa Gieâsu ñaõ sôùm laøm thaønh nhöõng tích truyeän saép xeáp roõ raøng phaân minh.
Vaäy caùc nhaø bieân soaïn Tin Möøng ñaõ laøm vieäc theo caùc taøi lieäu coå truyeàn aáy. Trong ñôøi soáng ñaày bieán ñoäng cuûa caùc Giaùo Ñoaøn ñaàu tieân, nhöõng taøi lieäu coå truyeàn naøy ñaõ thaønh hình nhieàu caùch khaùc nhau. Vì Tin Möøng, tröôùc khi coá ñònh thaønh baûn vaên, ñaõ laø lôøi rao giaûng soáng ñoäng. Chính lôøi giaûng naøy nuoâi döôõng ñöùc tin cho Kitoâ höõu, giaùo huaán cho caùc tín ñoà, thích nghi theo nhöõng moâi tröôøng khaùc nhau, ñaùp öùng nhu caàu cuûa caùc Giaùo Ñoaøn, linh ñoäng hoùa lôøi kinh phuïng töï, dieãn taû moät suy nghó veà Thaùnh Kinh, söûa chöõa laïi maáy ñieåm sai laàm, coù khi coøn giaûi ñaùp laïi lyù chöùng cuûa ñoái phöông.
Theá laø caùc Phuùc AÂm gia ñaõ thu thaäp vaø ghi cheùp, theo vieãn aûnh rieâng moãi ngöôøi, nhöõng taøi lieäu caùc ngaøi gaëp thaáy trong lôøi truyeàn khaåu. Nhöng khoâng phaûi caùc ngaøi chæ sao cheùp laïi thoâi. Chính caùc ngaøi cuõng bieát mình coù nhieäm vuï phaûi loan baùo Tin Möøng cho nhöõng keû ñöông thôøi, phaûi giaùo huaán vaø giaûi ñaùp caùc vaán ñeà do caùc Giaùo Ñoaøn neâu leân. Sau naøy ta seõ thaáy vieãn aûnh rieâng cho moãi phuùc aâm gia. ÔÛ ñaây xin nhaán maïnh tôùi söï kieän coát yeáu. Nhöõng coâng trình nghieân cöùu trong maáy theá heä gaàn ñaây, veà lòch söû cuûa taäp truyeàn vaø cuûa söï hình thaønh caùc cuoán Tin Möøng, khieán cho söï kieän aáy thaønh hieån nhieân, khoâng ai phi baùc ñöôïc. Ñoù laø nhieàu chi tieát ñaëc bieät trong saùch Tin Möøng, dieãn taû ñöùc tin vaø ñôøi soáng caùc coäng ñoaøn kitoâ höõu ñaàu tieân. Sau ñaây laø maáy ñoaïn vaên giuùp laøm saùng toû ñieàu quaû quyeát aáy. Ví duï maáy baûn vaên keå laïi böõa tieäc ly cuûa Chuùa Gieâsu. Ta coù boán baûn dòch khaùc nhau (Mt, Mc, Lc, 1C), nhöng thöïc söï chia laøm hai maãu: moät beân laø Thaùnh Maùttheâu vaø Thaùnh Maùccoâ, moät beân laø Thaùnh Luca vaø Thaùnh Phaoloâ. Nhöng hai maãu naøy, khaùc nhau veà nhieàu ñieåm, chæ laø ghi laïi maáy moâ thöùc coå truyeàn ñaõ trôû neân coá ñònh trong thoùi quen phuïng töï. Thaùnh Phaoloâ löu truyeàn ñieàu ngaøi ñaõ nhaän laõnh. Caùc phuùc aâm gia, khoâng thuaät laïi moïi chi tieát trong böõa tieäc ly, nhöng taäp trung vaøo maáy cöû chæ vaø lôøi noùi cuûa Thaày Chí Thaùnh, nhö Giaùo Hoäi vaãn quen nhaéc laïi trong khi cöû haønh pheùp Suøng AÂn. Nhö vaäy, kieåu noùi: chuùc tuïng, do Thaùnh Maùttheâu vaø Maùccoâ duøng, coù leõ ghi laïi thoùi quen ôû xöù Paleâtin (theo kinh Chuùc Tuïng cuûa ngöôøi Do Thaùi). Coøn Thaùnh Luca vaø Phaoloâ duøng chöõ taï ôn (hi laïp laø eucharisteùoâ), thì gôïi nhôù moâi tröôøng hi laïp. Nhöõng ví duï khaùc veà hai dò baûn ghi laïi cuøng moät taäp truyeàn nhö kinh Laïy Cha (Mt 6,9-15; Lc 11,2-4) hay caùc Chaân Phuùc (Mt 5,3-12; Lc 6,20-26) giuùp ta vöøa thaáy ñöôïc baûn chaát caùc taäp truyeàn ghi laïi, vöøa bieát tö töôûng rieâng cuûa töøng phuùc aâm gia.
Vieäc ñi qua truyeàn khaåu cuõng giaûi thích vì sao nhieàu tích truyeän coù veû nhö laø nhöõng ñoaïn vaên nhoû, taäp trung vaøo moät lôøi noùi hay moät vieäc laøm cuûa Chuùa Gieâsu, maø khoâng xaùc ñònh ñaõ xaûy ra khi naøo hoaëc nôi naøo. Nguyeân maáy kieåu noùi môû ñaàu troâng troáng, ñaõ neâu roõ ñieàu aáy roài: trong nhöõng ngaøy aáy (Mt 3,1; Mc 8,1); Khi aáy (Mt 11,25), sau ñoù (Lc 10,1). Moãi tích truyeän naøy ban ñaàu ñaõ ghi laïi vaø löu truyeàn bieät laäp vôùi nhau. Coøn vieäc saép xeáp vaøo choã noï choã kia thöôøng laø do caùc phuùc aâm gia. Trong vieäc duøng caùc taäp truyeàn, coù khi ngöôøi ta coøn ñem nhöõng kyû nieäm thöôøng hay keå ñi keå laïi aáy ñoùng khung vaøo maáy loái vaên coá ñònh: ví duï nhö maáy tích truyeän ñoùng khung cho moät lôøi Chuùa Gieâsu ñaõ noùi, maáy caûnh tranh luaän, chöõa laønh hay laø laøm pheùp laï. Nhieàu khi ta coù theå deã nhaän ra maáy thöù tích truyeän naøy ñeàu theo moät loái trình baøy rieâng.
Vaäy phaûi coi nhöõng taäp truyeän aáy laøm sao, neáu chuùng ñaõ ñöôïc quen duøng ñeán theá, tröôùc khi trôû neân coá ñònh trong saùch Tin Möøng? Phaûi daønh cho chuùng ngaàn naøo uy tín? Chuùng coù lieân laïc theá naøo vôùi lòch söû Chuùa Gieâsu? Muoán traû lôøi maáy caâu hoûi aáy, ta coù theå noùi raèng: caùc taøi lieäu ôû ñaây, chính laø baáy nhieâu chöùng tích veà nieàm tin vaøo Chuùa Gieâsu laø Ñaáng Kitoâ. Vì theá, chuùng muoán giuùp ta gaëp gôõ chính Ñöùc Kitoâ, nhôø söï ta tin vaø nhìn nhaän Ngöôøi. Vaäy Tin Möøng laø moät lôøi rao giaûng vaø caùc phuùc aâm gia, keå caû Thaùnh Luca laø ngöôøi quan taâm veà lòch söû, ñaõ muoán tröôùc tieân laø chöùng taù Tin Möøng. Nhöng ñieàu aáy khoâng coù nghóa laø caùc ngaøi döûng döng ñoái vôùi ñaëc tính lòch söû cuûa maáy söï kieän mình keå laïi. Nhöng caùc ngaøi chuù taâm tôùi vieäc laøm cho noåi baät yù nghóa cuûa söï kieän, hôn laø dieãn laïi ñuùng y nguyeân töøng chöõ caùc lôøi Chuùa Gieâsu (x. nhöõng hình thöùc khaùc nhau cuûa caùc Chaân Phuùc, cuûa Kinh Laïy Cha, cuûa ñònh thöùc Suûng AÂn), hay caùc hoaøn caûnh vaø chi tieát nhöõng vieäc Ngöôøi laøm. Chuùng dieãn laïi moät taäp truyeàn naøy ñaõ laø moät loái giaûi thích. Nhôø nghieân cöùu tæ mæ caùc baûn vaên, ta môùi thaáy ñöôïc lôøi naøy lôøi khaùc hay tích noï tích kia laø nhöõng ñieåm chaéc chaén dieãn laïi lòch söû veà söù vuï Chuùa Gieâsu; caùc söû gia coù saün nhieàu phöông phaùp, ñeå coá dieãn laïi caùc ñieåm naøy.
ÔÛ ñaây coù theå xaùc ñònh veà hai ñieåm:
- Chaéc chaén laø ta khoâng theå nhôø qua taäp truyeàn, maø kieåm chöùng baèng lòch söû, taát caû noäi dung caùc cuoán Tin Möøng. Nhöng qua taäp truyeàn, coù nhieàu daáu hieäu laøm saùng toû theâm phaàn coøn laïi trong caùc baûn vaên, giuùp ta bieát ñöôïc raèng: nieàm tin vaøo Ñöùc Kitoâ Phuïc Sinh ñaõ baét nguoàn saâu xa nôi cuoäc soáng vaø caùc haønh vi taïi theá cuûa Ñöùc Gieâsu Nadareùt.
- Ta chæ bieát ñöôïc caùc lôøi noùi vieäc laøm cuûa Chuùa Gieâsu nhôø qua caùc "baûn dòch", do caùc taäp truyeàn coå vaø bieân soaïn cuûa phuùc aâm gia. Vieäc phieân dòch töø tieáng Aram sang tieáng Hy Laïp laø khía caïnh roõ raøng nhaát trong vieäc löu truyeàn naøy. Vì nhö vaäy, ta coù theå dieãn laïi nhöõng gì Chuùa Gieâsu ñaõ noùi baèng tieáng baûn xöù cuûa Ngöôøi, cuõng nhö caùc hoaøn caûnh chính xaùc, khi Ngöôøi giaûng daïy hoaëc chöõa beänh nhaân. Tuy nhieân, nhöõng coá gaéng naøy, trong chi tieát, chæ coù theå ñuùng ít nhieàu maø thoâi. Nhöõng giôùi haïn cuûa vieäc kieåm chöùng lòch söû naøy, xuaát phaùt töø chính baûn chaát cuûa Tin Möøng. Nieàm tin vaøo Ñöùc Kitoâ haèng soáng laøm saùng toû nhöõng kyû nieäm veà Ñöùc Gieâsu taïi theá, Khoâng theå dieãn taû nieàm tin aáy baèng caùch naøo khaùc, neáu khoâng phaûi baèng moät chöùng töø soáng ñoäng. Maø chöùng töø soáng ñoäng laïi voán bao haøm nhieàu ñaëc tính, nhö töôøng thuaät töøng caâu töøng khuùc nhaéc ñi nhaéc laïi nhieàu laàn, ñieàu chænh, do chính chöùng nhaân hay ngöôøi keå truyeän can thieäp vaøo. Nhöng chính vai troø vaø quyeàn naêng cuûa caùc baûn vaên naøy laø keâu môøi ñoäc giaû ñem loøng tin caäy.
Theá laø vieäc nghieân cöùu pheâ bình caùc cuoán Tin Möøng, giuùp ta vöôït qua söï ñoïc Tin Möøng moät caùch ngaây thô vaø ñi saâu vaøo chính vieãn aûnh Taân Öôùc. Duø coù theå ñi xa trong tieán trình tra cöùu naøy, ta vaãn phaûi ñaët ra caâu hoûi: Ñöùc Gieâsu laø ai? Ñoäc giaû naøo muoán ñoïc Tin Möøng theo vieãn aûnh naøy, nhaát laø vöøa ñoïc vöøa nghieân cöùu vaø ñoái chieáu caùc baûn vaên, aét seõ khoâng thaáy mình baáp beânh trô truïi, maø coøn luoân luoân khaùm phaù theâm ñöôïc nhieàu ñieåm hôn ñieàu mình öôùc tính luùc ñaàu. Vì moãi cuoán Tin Möøng coù nhieàu yeáu toá giaûi ñaùp vaø coù loái hieåu rieâng veà caùc söï kieän trong taäp truyeàn, neân seõ giuùp ñoäc giaû kieåm chöùng vaø laøm cho theâm phong phuù söï mình hieåu bieát veà Chuùa Gieâsu. Vì nhôø ñaáy, maø coù theå luoân luoân ñi töø Ñöùc Gieâsu taïi theá tôùi nieàm tin cuûa coäng ñoaøn Kitoâ höõu ñaàu tieân töø loøng xaùc tín cuûa caùc chöùng nhaân tôùi chính Ñaáng laø nguoàn phaùt sinh söï xaùc tín naøy.