Maáy
Khaùi Nieäm Veà Theá Giôùi Hi La
Ñeá quoác Roâma thay ñeá quoác Hi Laïp
Theá giôùi Hi La vaøo ñaàu kyû nguyeân Kitoâ Giaùo laø gia taøi tröïc tieáp cuûa ñeá quoác Hi laïp do Aleùcxan Ñaïi Ñeá xaây döïng. Döôùi lôùp sôn Roâma, ta vaãn gaëp laïi cuøng moät loái cai trò tænh thaønh, cuøng nhöõng ñieàu kieän soáng taäp theå vaø caù nhaân, taét moät ñieàu laø cuøng moät neàn vaên hoùa, ngoân ngöõ chung vaãn coøn laø tieáng Hi Laïp.
Nhìn qua baûn ñoà ñeá quoác Roâma, ta seõ thaáy roõ raøng ñeá quoác aáy roäng bao nhieâu, hôn laø nhôø vieäc ñan cöû töøng nôi moät. Ñeá quoác aáy roäng raõi ngang vôùi theá giôùi. Vaø moãi ngaøy quyeàn bính caøng neân vöõng chaéc hôn, nhôø thu heïp nhöõng khaùc bieät ñòa phöông vaø choáng laïi vôùi aûnh höôûng caùc ngöôøi Man Rôï (Gieùcmanh, Paùctô...)
Ñeá quoác laø thaønh quaû do nhieàu cuoäc chinh phuïc, neân qui tuï nhöõng mieàn ñaát coù qui cheá khaùc nhau: Ai Caäp laø laõnh thoå rieâng cuûa Hoaøng Ñeá, neân ngaøi ñaëc phaùi Toaøn Quyeàn Phoù Vöông cai trò xöù aáy. Nhöõng xöù baûo hoä laø nhöõng nöôùc coøn giöõ caùc theå cheá coå truyeàn cuûa hoï. Vaø caùc tænh. Trong caùc tænh naøy, ngöôøi ta phaân bieät caùc tænh thöôïng nghò (Asia= Tieåu AÙ) vaø caùc tænh hoaøng ñeá, trong ñoù quaân ñoäi Roâma coøn chieám ñoùng vaø quyeàn bính do caùc traán thuû thi haønh. Caùc vò naøy chæ laõnh traùch nhieäm tröôùc moät mình hoaøng ñeá (Syri). Nhöõng mieàn coù ñaëc tính rieâng, thì do caùc toång traán cai trò (Giuñeâ).
Heä thoáng quaûn trò naøy chæ ñeå cho caùc mieàn coù veû töï trò beân ngoaøi (Hoäi Ñoàng Haøng Tænh) ñaây, baûo ñaûm cho moïi ngöôøi ñöôïc bình an töông ñoái, nhöng coù thaät, maø nhaát laø cho caùc thaønh thò thuoäc xöù Asia, nhôø caùc trao ñoåi do traät töï aáy giuùp theå hieän. Ñaøng khaùc, ñöôïc höôûng töï do phaàn naøo, vì do ñaïi hoäi (Ekklesia) toaøn daân vaø nhaát laø hoäi ñoàng kyø laõo quaûn lyù. Caùc nghieäp ñoaøn cuõng ñoùng vai troø lôùn trong ñôøi soáng xaõ hoäi.
Quyeàn coâng daân Roâma
Moãi ngöôøi laø coâng daân thò traán mình, laïi coù theå ñöôïc höôûng quyeàn "coâng daân Roâma": ñaëc aân naøy coù theå do gia truyeàn (nhö tröôøng hôïp Thaùnh Phaoloâ), do mua vôùi giaù vaøng hoaëc do ban ñeå thöôûng coâng. Ngöôøi Coâng Daân Roâma ñöôïc mieãn chòu nhuïc hình theå xaùc (Cv 22,25-29) vaø coù quyeàn naïi ñeán toøa hoaøng ñeá (Cv 25,10tt).
Thaàn thaùnh hoùa vaø toân thôø Hoaøng Ñeá
Ít laâu tröôùc kyû nguyeân Kitoâ Giaùo, ngöôøi ta baét ñaàu coi caùc hoaøng ñeá nhö nhöõng vò thaàn, laø con cuûa thaàn minh vaø laø chính thaàn minh. Tieán trình naøy, aûnh höôûng lôùn do caùc tin töôûng caùc daân Ñoâng Phöông (Ai Caäp, Ba Tö), töông öùng vôùi leõ ñöông nhieân cuûa caùc söï vaät: ñeá quoác laø moät, thì phuïng töï phaûi toû ra neàn taûng duy nhaát cuûa ñeá quoác. Caùc vua Tibeâri, Côlauñi, Veùtpañieân, chæ öa khuyeán khích thôø caùc vò tieân ñeá maø thoâi, coøn caùc vua Caligula, Neâroân vaø Ñomixieân, thì ñeå cho ngöôøi ta thôø caùc oâng. Vaø thöïc ra, Roâma khoâng buoäc ngöôøi ta phaûi theo toân giaùo aáy: hoaøng ñeá cöù vieäc ñeå cho loøng nhieät thaønh, tri aân... hoaït ñoäng, hoaëc ñeå cho caùc tænh caùc thaønh hay caùc nghieäp ñoaøn coù cô hoäi taâng boác nhaø vua. Ñoù laø lyù do giaûi thích vì sao vieäc thôø hoaøng ñeá naøy thònh vöôïng laï luøng nhö vaäy (nguyeân thaønh EÂpheâsoâ ñaõ coù nhieàu ñeàn daønh cho vieäc aáy), ñi ñoâi hoaøn toaøn vôùi nhöõng hình thöùc toân giaùo khaùc. Caùc thöôïng teá ñeàu choïn trong soá quan laïi ñòa phöông. Ñaây laø moät nhieäm vuï phí toån, nhöng baûo ñaûm cho keû thi haønh thöïc söï coù taàm aûnh höôûng chính trò, vì toân giaùo vaø haønh chaùnh quaù lieân heä chaët cheõ vôùi nhau.
Kitoâ höõu chaïm traùn vôùi vieäc thôø hoaøng ñeá
Tình traïng naøy seõ ñaët cho Kitoâ höõu ñaàu tieân nhieàu caâu hoûi ñaùng gheâ sôï: laøm sao ñeå vaãn laø coâng daân toát, maø khoâng chaáp nhaän cho mình bò loâi keùo vaøo vieäc toân thôø hoaøng ñeá? Nhieàu ñoaïn vaên Thaùnh Phaoloâ neân saùng toû, khi ta ñoïc theo aùnh saùng naøy: ñaây chính laø töø choái moät vuõ truï quan. Caùc thò kieán saùch Khaûi Huyeàn naêng trôû laïi vaán ñeà noùng boûng naøy.
Caû cuoäc soáng haèng ngaøy thaám nhuaàn toân giaùo coâng nhieân
Khoái quaàn chuùng baùm vaøo nhaát laø vieäc toân thôø thaàn minh gia toäc, che chôû, gaàn guõi vôùi nhöõng moái lo aâu haèng ngaøy, nhöng chính caùc vieäc thôø phuïng bình daân cuøng vôùi vieäc thôø hoaøng ñeá ñaây, môùi toû ra roõ raøng hôn heát ñaëc tính coát yeáu cuûa toân giaùo ñöông thôøi: taát caû ñôøi soáng haèng ngaøy ñeàu thaám nhuaàn toân giaùo, maø laïi laø moät toân giaùo coâng nhieân. Moïi giai ñoaïn trong ñôøi soáng con ngöôøi, xeùt theo tö caùch caù nhaân hay phaàn töû moät xaõ hoäi naøo (baát luaän gia ñình, chi toäc, nghieäp ñoaøn hay thaønh phoá), ñeàu ñöôïc toân giaùo ñaùnh daáu saâu xa. Nhö vaäy, chöùc vuï coâng khai naøo cuõng bao haøm vieäc döï phaàn tích cöïc vaøo söï thôø cuùng.
Toân giaùo muoân maøu saéc vaø hoaøn toaøn nghi thöùc
Ñaây laø moät thöù toân giaùo coù nhieàu maøu saéc raát khaùc nhau (caùc thaàn minh ñoâng voâ vaøn voâ soá), nhöng vieäc phuïng thôø chæ hoaøn toaøn nghi thöùc maø thoâi. Vì theá, toân kính thaàn minh vaø daâng cuûa leã cho caùc ngaøi ñuùng theo qui ñònh: ñoù laø loøng ñaïo ñöùc.
Caùc leã nghi goàm coù kinh nguyeän phuïng thôø (keâu caàu, xin vò thaàn nhaän cuûa leã, vaø ban ôn hueä) vaø hieán teá hieåu laø cuûa leã daâng tieán thaàn minh, thöôøng laø löông thöïc. Moät phaàn cuûa leã ñöôïc hoûa thieâu, vaø phaàn coøn laïi thì tö teá ñòa phöông hay caùc tín ñoà seõ aên, hoaëc ñem ra chôï baùn. Vì theá maø coù nhöõng vaán ñeà ñaët ra cho Kitoâ höõu naøo mua caùc thöù thòt naøy hay ñöôïc môøi döï caùc böõa aên nhö theá (1C 8).
Con ngöôøi dieãn taû loøng bieát ôn caùc vò thaàn minh baèng nhieàu ñoà daâng cuùng, nhö caùc thöù ngöôøi ta laïi tìm thaáy trong caùc cuoäc ñaøo bôùi boà chieân taïi Gieârusalem (ôû ñaây coù moät cung thaùnh ngoaïi giaùo daâng hieán cho vò thaàn chöõa beänh).
Caùc ñaïo coù leã nghi huyeàn bí deã lan roäng
Söï khuaáy troän caùc tö töôûng vaø caùc haïng ngöôøi, hieån nhi6n laø giuùp cho caùc hình thöùc phuïng thôø baét nguoàn töï Ñoâng Phöông vaø coù tính caùch bôùt saø saø maët ñaát naøy, deã lan roäng. Ví duï caùc vieäc phuïng thôø thaàn Isít, trong ñoù nhöõng thöû thaùch lieân tieáp cuûa moät leã nghi nhaäp ñaïo daãn con ngöôøi tôùi choã neân ñoàng hoaù vôùi thaàn Osirít, laø vò thaàn ñaõ cheát, roài ñöôïc nhöõng buøa ngaûi cuûa thaàn Isít laøm cho soáng laïi. Ngöôøi ta loan truyeàn trong ñoù söï chaéc chaén ñöôïc tröôøng sinh baát töû.
Caùc huyeàn bí coù lieân laïc maät thieát vôùi vieäc thôø phuïng coâng daân vaø vaãn duy trì nhöõng lieân heä ñòa phöông, caû khi noù, vì noåi tieáng, maø lan roäng khaép ñeá quoác. Ñaây laø nhöõng nghi leã thaùnh, ngöôøi ta chuaån bò laâu daøi, trong baàu khí maø yù nieäm bí maät ñoâi khi chieám ñòa vò lôùn. Thöôøng thöôøng ñoù chæ laø nhöõng nghi leã theo muøa nhaèm baûo ñaûm cho vieäc sinh soâi naûy nôû. Tuy nhieân, ñoâi khi noù cuõng chuû tröông ban cho tín ñoà ñöôïc baûo ñaûm veà ñôøi soáng, sau luùc qua ñôøi (luoân luoân chæ nhôø söùc nghi leã maø thoâi; coøn giaùo huaán vaø tín lyù, thì khoâng coù vai troø naøo heát). Ví duï nhö caùc huyeàn bí thaàn EÂleâusít, thaàn Ñiony, trong ñoù dieãn taû caùch daõ man, nhu caàu thoaùt ly, baèng söï xuaát thaàn vaø cuoàng loaïn thaùnh, nhaân dòp nhöõng cuoäc chaïy ñieân roà vaø aên thòt coøn ñang maáp maùy. Moät vò thaàn ñaõ cho pheùp tín ñoà taïm thoaùt ly caùc ñieàu kieän cuoäc soáng ñôøi naøy, thì khoâng theå boû rôi tín ñoà, sau khi hoï cheát.
Ñoù laø maáy ñaëc tính chính cuûa theá giôùi, trong ñoù Kitoâ höõu saép sinh hoaït baèng caùch tuyeân xöng ñöùc tin cuûa mình: khoâng phaûi hoaøng ñeá, nhöng chæ coù moät mình Ñöùc Kitoâ môùi laø Chuùa Teå. Neân phaûi vaâng phuïc Ngöôøi, duø coù lieàu mình chaïm traùn vôùi khung caûnh toân giaùo bao haøm caû ñôøi soáng. Ngöôøi ta chæ coù theå toân thôø Ngöôøi, trong moät ñôøi cung hieán, töùc laø moät caùch aên neát ôû, do tình yeâu caûm öùng cho. Ñoù laø Tình Yeâu ñöôïc Chuùa Kitoâ chöùng kieán vaø bao haøm baûo chöùng laø seõ ñöôïc soáng muoân ñôøi.