Moâi
Tröôøng Taân Öôùc
Xöù Paleâtin bò quyeàn lôïi tö töôûng ngoaïi lai chi phoái
Kitoâ Giaùo xuaát sinh ôû trong loøng moät daân toäc traûi qua moät lòch söû ñaày bieán ñoäng. Sau thôøi kyø ñau ñôùn löu ñaøy taïi Babylon ñaõ ñaùnh daáu quyeát lieät vaøo löông taâm Do Thaùi, daân Iraen ñaõ taïm ñònh cö laïi ôû Paleâtin. Nhöng khi ñaõ veà Ñaát Höùa roài, ngöôøi Do Thaùi phaûi xaùc nhaän laø thôøi kyø ñaõ ñoåi thay, vaø töø ñaây khoâng coøn vaán ñeà soáng ôû ñaây y heät nhö tröôùc nöõa. Vì hôn khi tröôùc, xöù Paleâtin ñaõ trôû neân moái tranh giaønh cho nhöõng quyeàn lôïi vöôït quaù söùc mình, vaø cuõng hôn tröôùc, coøn bò leä thuoäc vaøo caùc aûnh höôûng quæ quyeät vaø beàn bæ cuûa nhöõng luoàng tö töôûng ngoaïi lai, töùc laø ngoaïi giaùo, ngaøy caøng xung ñoät gaét gao hôn maõi vôùi caùc taäp truyeàn Do Thaùi, maø hoï coá gaéng duy trì baát chaáp moïi khoù khaên trôû ngaïi. Traûi qua nhieàu thaùng naêm, cuoäc chaïm traùn giöõa ñaïo Do Thaùi vaø theá giôùi xung quanh tieán hoaù tôùi nhöõng hình thöùc ngaøy caøng baïo ñoäng hôn.
Noâi thuoäc Hi Laïp, roài La Maõ
Töø ngaøy Vua Aleùcxan Ñaïi Ñeá qua ñôøi naêm 323, xöù Paleâtin phaûi thuoäc vaøo caùc vua Hi Laïp. Caùc vua naøy, ñoái vôùi ngöôøi Do Thaùi, coù nhöõng thaùi ñoä raát khaùc nhau, töø choã khoan dung ñaïi löôïng tôùi nhöõng möu toan ñoàng hoùa heát söùc ñieân cuoàng. Teân vua Antioâcoâ IV EÂpiphan (175-164) vaãn coøn lieân keát vôùi moät trong nhöõng coá gaéng döõ tôïn hôn heát, ñeå duøng voõ löïc tieâu huûy oùc ñòa phöông Do Thaùi, baét trôû laïi theo neáp soáng Hi Laïp. Ñieåm cao nhaát laø daâng hieán ñeàn thôø Gieârusalem cho thaàn Giupiteâ Olympieân. Nhöõng bieán coá naøy coøn ghi laïi trong caùc saùch Macabeâ, ñöa tôùi haäu quaû laø toaøn theå moïi ngöôøi Do Thaùi ñaïo ñöùc (hay laø Haùtxiñim) hoaëc phaûi noåi leân laøm loaïn, hoaëc phaûi choáng ñoái thuï ñoäng. Cuoäc khôûi nghóa quaân söï, do caùc anh em Macabeâ chæ huy, ñaõ chinh phuïc laïi ñöôïc quyeàn ñoäc laäp töông ñoái veà chính trò vaø toân giaùo trong khoaûng moät theá kyû. Vì doøng vua Haùtmonieân, do moät toå tieân cuûa oâng Giuña Macabeâ, ñaõ cai trò xöù Paleâtin cho tôùi khi xöù naøy boù buoäc phaûi phuïc quyeàn ngöôøi Roâma. OÂng Pompeâ can thieäp, ñeå chaám döùt nhöõng cuoäc tranh giaønh noäi boä giöõa caùc ñaïi dieän choùt cuûa nhaø vua Haùtmonieân, vaø chieám cöù thaønh Gieârusalem vaøo naêm 63 tröôùc Coâng Nguyeân.
Bò doøng vua Heâroñeâ thoáng trò
Thôøi kyø Roâma cuûa lòch söû Paleâtin ban ñaàu bò doøng vua Heâroñeâ thoáng trò. Vua Heâroñeâ Caû (Mt 2,1) laøm vua cai trò, thöôøng baèng khuûng boá, töø naêm 40 ñeán 4 tröôùc Coâng Nguyeân. Vì nhaø vua goác bôûi doøng EÂñoâm vaø do ñoù, khoâng phaûi thuoäc doøng vua Ñavít, laïi theâm tính döõ tôïn, neân bò daân Do Thaùi thuø gheùt khoâng ñoäi trôøi chung. Khi vua qua ñôøi, ba ngöôøi con chia nhau nöôùc vua. Heâroñeâ Antipa thöøa keá xöù Galileâ (Lc 3,1) vaø xöù Pareâ vaø laøm vua cai trò töø naêm 4 tröôùc Coâng Nguyeân tôùi naêm 39 sau Coâng Nguyeân. Vua noåi tieáng vì sai gieát oâng Gioan Taåy Giaû vaø ñoùng moät vai troø trong vuï aùn Ñöùc Gieâsu (Lc 23,6-16). Coøn oâng Akeâlao (Mt 2,22) ñaõ thöøa keá xöù Giuñeâ vaø Samari vôùi oâng Philíp thöøa keá vuøng ñaát ôû phía baéc xöù Peâreâ (Lc 3,1), thì Phuùc AÂm chæ nhaéc ñeán teân maø thoâi.
Do caùc quan Toång Traán cai quaûn
Tuy nhieân, quyeàn chính trò thì do caùc quan toång traán hay toaøn quyeàn roâma thi haønh. Taân Öôùc ñaõ ghi laïi teân nhieàu vò quan ñoù: Ponxioâ Philatoâ, laø vò thöù naêm, ñaõ thi haønh nhieäm vuï caùch ñoäc aùc töø naêm 27 ñeán naêm 37; Pheâlòch laø ngöôøi döõ tôïn vaø xaáu neát (neáu tin theo lôøi söû gia Taxít) laøm toaøn quyeàn töø naêm 52 ñeán 60, ñaõ goùp phaàn roäng raõi vaøo vieäc gaây noäi chieán trong vuøng ñaát oâng cai trò. Thaùnh Phaoloâ seõ phaûi ra tröôùc toøa oâng taïi thaønh Xeâsareâ (Cv 23,23-24,26); keá vò oâng laø Pheùttoâ (Cv 25-26). Tröôùc toøa aùn quan naøy, Thaùnh Phaoloâ ñaõ choáng aùn, naïi tôùi toøa Hoaøng Ñeá (Cv 25,11-12).
Phaù huûy Gieârusalem vôùi Ñeàn Thôø
Quyeàn cai trò caùc quan toång traán ñaõ giaùn ñoaïn, do moät kyø phuïc höng vaén, vôùi quyeàn laøm vua cuûa doøng Heâroñeâ, do vua Aghíppa I, laø chaùu noäi vua Heâroñeâ Caû. Theo Taân Öôùc, vua Aghíppa I noåi tieáng laø moät trong caùc ngöôøi ñaàu tieân baét bôù Giaùo Hoäi sô khai (Cv 12,1-23). Trong thôøi kyø giaùn ñoaïn naøy (39-44), tình caûnh xöù Paleâtin cuõng chaúng khaù hôn gì. Nhöõng roái loaïn chính trò caøng môû roäng theâm döôùi thôøi caùc toång traán sau heát, vaø cuoái cuøng vaøo naêm 66, ñaõ bieán thaønh cuoäc noåi loaïn thaät söï. Ngöôøi Roâma ñaøn aùp maïnh meõ, tôùi naêm 70 keát thuùc baèng vieäc phaù huûy thaønh Gieârusalem vôùi Ñeàn Thôø trong ñoù. Ñeàn Thôø bò phaù roài, ngöôøi Do Thaùi khoâng coøn coù theå cöû haønh phuïng töï. Theá laø caû heä thoáng chính trò toân giaùo vaø quoác gia cuûa ñaïo Do Thaùi bò suïp ñoå, trong tai öông thaûm khoác nhaát cuûa lòch söû mình.
Hình nhö tröôùc khi xaûy ra nhöõng bieán coá thaûm theâ naøy, coäng ñoaøn nhoû Kitoâ höõu ñaõ boû Gieârusalem, ñi aån laùnh taïi Penla ôû mieàn Thaäp Tænh.
Ngöôøi Do Thaùi taûn cö sinh hoaït ôû Hoäi Ñöôøng
Töø naêm 70, lòch söû ñaïo Do Thaùi, trong thöïc teá, chæ coøn laø lòch söû haøng trieäu ngöôøi Do Thaùi, töø bao theá kyû, ñaõ taûn cö raûi raùc khaép löu vöïc bieån Ñòa Trung, trong xöù Meâsopoâtam, vaø maõi cho tôùi xöù Ba Tö, tuøy thuoäc vaøo nhöõng côn bieán ñoäng chính trò ñaõ laøm rung chuyeån caû mieàn Trung Ñoâng. Nhöõng coäng ñoaøn ñoâng nhaát cuûa ngöôøi Do Thaùi taûn cö naøy ñoùng taïi caùc thaønh Aleùcxanñi, Antieâukia vaø Roâma. Ngöôøi Do Thaùi taïi ñoù ñöôïc höôûng moät phaùp cheá rieâng, cho pheùp hoï duy trì moät hình thöùc cai trò toân giaùo vaø daân söï, caên cöù treân luaät Moâisen. Moät tinh thaàn baøiseâmít aån taøng cuûa daân chuùng giuùp vaøo vieäc coâ laäp hoùa maáy coäng ñoaøn naøy, ñoái vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi xung quanh, nhöng hoïa laém môùi noå buøng döôùi hình thöùc coá yù baïo ñoäng. Ñôøi soáng toân giaùo vaø vaên hoùa cuûa ngöôøi Do Thaùi taûn cö taäp trung ôû Hoäi Ñöôøng, laø theå cheá ñoàng thôøi ñoùng vai troø tröôøng hoïc, trung taâm vaên hoùa vaø nôi phuïng thôø. Phuïng töï naøy coát yeáu ôû taïi caàu Kinh, ñoïc saùch Luaät vaø nghe giaûi thích.
Vaøo thôøi Ñöùc Gieâsu, ñaïo Do Thaùi coù moät heä thoáng xaõ hoäi toân giaùo ñoàng nhaát, caên cöù treân loøng tin vaøo Chuùa laø Ñaáng Toaøn Naêng vaø Duy Nhaát, vaø loøng toân troïng moät tieâu chuaån tuyeät ñoái laø Leà Luaät. Töø hai yeáu toá caên baûn naøy, tö töôûng Do Thaùi coù theå bieán hoùa raát laø töï do, vì ñöôïc höôûng, nhaát laø töø phía giaùo quyeàn, moät söï khoan dung roäng raõi.
Thoâng giaùo chuù giaûi Luaät: ñieån cheá Luaät truyeàn khaåu
Taát caû ñôøi soáng Do Thaùi dieãn tieán nhôø aùnh saùng Thieân Chuùa trong Leà Luaät soi cho. Luaät naøy hoaøn haûo vì xuaát phaùt töø nôi Thieân Chuùa. Tuy nhieân caàn phaûi caét nghóa haàu coù theå aùp duïng vaøo caùc vaán ñeà cuï theå vaø caù nhaân. Vieäc coá gaéng minh nhieân hoùa naøy theo ñuoåi suoát bao nhieâu theá kyû, ñöa tôùi choã laøm cho phaùt trieån xung quanh Luaät thaønh vaên caû moät Luaät truyeàn khaåu, ngöôøi ta goïi laø "taäp truyeàn Coå nhaân" vaø ñöôïc coi laø do moät chuoãi toân sö khoâng heà giaùn ñoaïn chuyeàn leân tôùi oâng Moâisen. Taân Öôùc duøng chöõ thoâng giaùo ñeå goïi caùc nhaø vaên só Do Thaùi laøm thoâng ngoân cho Leà Luaät ñoù. Vaøo thôøi Ñöùc Gieâsu, hoï coù uy tín nhieàu trong loøng daân chuùng vaø caùch rieâng trong nhöõng taàng lôùp trung löu. Ñoùng vai troø thaàn hoïc gia vaø luaät só trong xaõ hoäi, neân hoï chieám ñòa vò lôùn trong ñôøi soáng ngöôøi Do Thaùi. Töø theá kyû thöù ba sau Coâng Nguyeân, caùc toân sö khôûi söï ghi laïi thaønh vaên toaøn boä taäp truyeàn caùc nhaø thoâng giaùo, cho tôùi baáy giôø vaãn coøn theo lôøi khaåu truyeàn. Coâng trình vó ñaïi naøy ñöa tôùi choã laäp thaønh cuoán Misôna (Mishna: nhaéc laïi Leà Luaät, chuù giaûi), roài chính cuoán naøy laïi ñi vaøo boä Tanmuùt (Talmud: giaùo huaán).
Sinh hoaït ôû Ñeàn Thôø Gieârusalem: giai caáp tö teá, leâvi
Thaùi cöïc thöù hai trong ñôøi soáng Do Thaùi, hoài theá kyû thöù nhaát, chaéc chaén laø Ñeàn Thôø Gieârusalem maø moïi taâm tình toân giaùo vaø quoác gia cuûa toaøn daân ñeàu höôùng veà ñoù. Vì ñeàn thôø ñöôïc coi laø trung taâm theá giôùi, laø nôi Thieân Chuùa phaûi toû mình ra trong ngaøy sau heát. Moïi ngöôøi nam Do Thaùi tröôûng thaønh ñeàu coi laø moät nghóa vuï, cho khoûi noùi laø moät nieàm vui thuù, vieäc noäp ñuùng möùc moät ñoàng tieàn thueá Ñeàn Thôø, ñeå phuï caáp cho caùc nhu caàu cung thaùnh. Vai troø phuïng töï do caùc tö teá chu toaøn. Caùc tö teá naøy thöôøng ñöôïc choïn trong voøng con chaùu doøng hoï Aaron. Coù nhöõng ngöôøi leâvi phuï taù. Nhö theá coù caû moät giai caáp tö teá xoay quanh cung thaùnh Gieârusalem. Giai caáp aáy chia thaønh phaåm traät nghieâm minh, döôùi quyeàn toái cao moät thaày Thöôïng Teá, laø vò chuû toïa cho caû Coâng Nghò laø hoäi ñoàng goàm 70 hoäi vieân, tö teá vaø giaùo daân, quaùn xuyeán vaán ñeà daân söï vaø toân giaùo.
Beø Sañoác vaø Bieät Phaùi choáng ñoái nhau
Ñoàng thôøi söï choáng ñoái ngaøy caøng taêng, giöõa caùc ngöôøi thoâng giaùo vaø caùc ñaïi dieän naøy cuûa giai caáp tö teá. Söï choáng ñoái naøy laø moät trong nhöõng khía caïnh cuûa söï ñoái laäp giöõa Ñeàn Thôø vôùi Hoäi Ñöôøng hay giöõa beø Sañoác vaø Bieät Phaùi. Hai khuynh höôùng lôùn naøy taïo neân caùi ngöôøi ta thöôøng goïi laø ñaïo Do Thaùi coâng nhieân.
Vaøo thôøi Ñöùc Gieâsu, beø Sañoác ñaõ thaáy uy tín mình bò choáng ñoái maõnh lieät roài. Vì, veà moïi phöông dieän, hoï laø ngöôøi baûo thuû vaø beânh traät töï, duø laø traät töï Roâma, laø caùi baûo ñaûm cho boång loäc cuûa hoï. Vì theá, hoï bò daân chuùng tình nghi laø hôïp taùc, thaäm chí coøn thoâng ñoàng vôùi quyeàn theá daân ngoaïi ñang chieám ñoùng. Duø sao, hoï ñaõ maát heát aûnh höôûng ñoái vôùi daân. Coøn daân thì thích theo ñoái phöông cuûa hoï laø haøng Bieät Phaùi. Vì daân coi Bieät Phaùi laø nhöõng nhaø aùi quoác, trung thaønh voùi Chuùa vaø Leà Luaät, thaäm chí coøn laø con chaùu cuûa doøng vua noåi tieáng, laø nhaø Haùtxiñim, ñaõ hôïp taùc vôùi cuoäc noåi leân choáng vua Antiocoâ EÂpiphan, vaøo thôøi anh em Macabeâ. Naêm 70, khi phaù huûy Ñeàn Thôø ñaõ laøm suïp ñoå luoân beø Sañoác hoaøn toaøn leä thuoäc vaøo Ñeàn Thôø ñoù. Töø ñaáy ñaïo Do Thaùi coâng nhieân chæ coøn coù khuynh höôùng Bieät Phaùi laøm ñaïi dieän maø thoâi.
Ngoaøi hai beø phaùi aáy, vaøo thôøi Ñöùc Gieâsu, coøn coù nhieàu ñaûng phaùi, maø coù maáy ñaûng ñaùng ta löu taâm, vì giuùp hieåu moâi tröôøng xuaát sinh Kitoâ Giaùo.
Ñaûng AÙi Quoác: phe cöïc ñoan trong Bieät Phaùi
Veà ñaûng AÙi Quoác, ta chæ coù maáy chæ daãn leû teû vaø khoù giaûi thích. Hình nhö ñoù laø phe cöïc ñoan trong haøng Bieät Phaùi. Caùc ñaûng vieân nhaát quyeát baét toân troïng caùc ñieàu trong Leà Luaät, baèng moïi phöông theá, goàm caû voõ löïc. Ñoâi khi ngöôøi ta giôùi thieäu hoï laø boïn cöôùp ñöôøng thoâ tuïc, nhöng ñuùng hôn, ñoù laø nhöõng ngöôøi cuoàng tín toân giaùo, khaêng khaêng ñoái laäp vôùi moïi quyeàn bính khoâng tröïc tieáp do Leà Luaät phaùt sinh. Vì theá, hoï khoâng ngaàn ngaïi xöû töû caùc ngöôøi hoï coi laø ñaõ loãi phaïm naëng neà ñoái vôùi Leà Luaät, vaø caùch rieâng laø nhöõng ngöôøi hôïp taùc vôùi quyeàn theá daân ngoaïi ñang chieám ñoùng. Coù theå laø moät soá moân ñoà cuûa Ñöùc Gieâsu hay caû Thaùnh Phaoloâ, tröôùc khi trôû neân Kitoâ höõu, ñaõ coù lieân laïc vôùi ñaûng AÙi Quoác naøy.
Nhoùm EÂxeânieân taïi Qumraân
Ñöùng ngoaøi leà hôn caû nhoùm AÙi Quoác ñaây, vaø töø ngaøy tìm ra caùc thuû baûn Bieån Cheát taïi Qumraân, thì ta ñöôïc bieát roõ hôn, ñoù laø nhoùm EÂxeânieân. Phaàn nhieàu hoï laø nhöõng ñan sinh, nhöng moät soá ít ngöôøi coù theå ôû ngoaøi ñan vieän trung taâm taïi Qumraân vaø gaây aûnh höôûng lôùn treân daân chuùng taïi Paleâtin. Nhoùm EÂxeânieân raát nghòch vôùi Giaùo Quyeàn Do Thaùi ñöông thôøi vaø nhaát laø ñoái vôùi chöùc Thöôïng Teá. Nhoùm EÂxeânieân laø ngöôøi Do Thaùi raát nghieâm nhaët. Nhöng hoï cuõng ñoùn nhaän caùc tö töôûng ngoaïi lai vaø ñem thích nghi vaøo vôùi thaàn hoïc cuûa hoï. Haún laø vì theá, maø do aûnh höôûng caùc ngöôøi iran, hoï ñaõ phaùt trieån moät giaùo lyù raát roõ raøng nhò nguyeân, caên cöù treân söï ñoái laäp trieät ñeå giöõa hai naêng löïc, laø Laønh vaø Döõ, ñang chieán ñaáu vôùi nhau khoâng heà thöông xoùt, maõi cho tôùi ngaøy caùnh chung, thì seõ thaáy Vua AÙnh Saùng toaøn thaéng troïn veïn treân Thaàn Taêm Toái.
Nhoùm EÂxeânieân aûnh höôûng treân Kitoâ Giaùo sô khai
Taân Öôùc khoâng khi naøo nhaéc tôùi nhoùm EÂxeânieân. Cuõng khoâng bao haøm daáu hieäu naøo veà aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa phaùi EÂxeânieân treân Kitoâ Giaùo. Tuy nhieân, phaûi nhaän laø caùc nhaân vaät nhö oâng Gioan Taåy Giaû, Ñöùc Gieâsu, caùc moân ñoà tieân khôûi, ñeàu tuøy thuoäc vaøo moâi tröôøng nhöõng "phe phaùi" Do Thaùi cuûa theá kyû thöù nhaát, hôn laø tuøy thuoäc vaøo ñaïo Do Thaùi coâng nhieân. Maø tuøy theo ta coù theå bieát ñöôïc, heát thaûy caùc moâi tröôøng naøy ñeàu coù thieän caûm ít nhieàu vôùi caùc tö töôûng nhoùm EÂxeânieân. Neân raát coù theå laø Kitoâ Giaùo thuôû ñaàu ñaõ daønh moät choã naøo ñoù cho caùc tö töôûng aáy, vaø moät naõo traïng, moät caùch aên ôû gioáng nhö nhoùm EÂxeânieân ñaõ coù theå thònh haønh ôû ngay trong loøng coäng ñoàng Kitoâ höõu tieân khôûi taïi Gieârusalem, ít nöõa trong moät thôøi gian naøo ñoù.
Nieàm tin khaûi huyeàn: ñôïi Chuùa saép can thieäp
Nhoùm EÂxeânieân ñaõ phaûi goùp phaàn tích cöïc vaøo cuoäc khôûi nghóa choáng laïi ngöôøi Roâma. Hoï bieán khoûi saân khaáu lòch söû trong côn bieán ñoäng naêm 70.
Caùc bieán coá ñöa tôùi vieäc phaù huûy thaønh Gieârusalem laøm chöùng laø khoái quaàn chuùng Do Thaùi bò phuïc quyeàn caùc toång traán ñoäc taøi roâma, ñaõ noåi giaän leân tôùi cöïc ñoä. Söï noåi giaän naøy ñaõ ñöôïc caùc thaønh phaàn AÙi Quoác khai thaùc thaät laø roäng raõi, vaø cuõng ñöôïc döôõng nuoâi taïi nguoàn cuûa moïi nieàm tin khaûi huyeàn ñaõ phaùt trieån raát nhieàu taïi xöù Paleâtin töø theá kyû thöù 2 tröôùc Coâng Nguyeân. Vì caøng ngaøy moïi yù thöùc Do Thaùi caøng thaâm tín raèng: Thieân Chuùa khoâng trì hoaõn vieäc chaáp söï thaùch ñoá cuûa daân ngoaïi coù maët treân Ñaát Thaùnh, vaø Ngaøi saép taùi laäp söï coâng bình cuûa Ngaøi, ñoàng thôøi vôùi caùc ñaëc aân cuûa caùc ngöôøi Ngaøi ñaõ choïn, baèng caùch laäp Nöôùc Ngaøi döôùi theá gian moät caùch laãy löøng.
Quan nieäm caùnh chung Do Thaùi
Vieäc Thieân Chuùa can thieäp ñaây, phaûi ñaùnh daáu söï chaám döùt caùc gian nan khoán khoù hieän thôøi, moät traät vôùi vieäc môû ra moät kyû nguyeân môùi, trong ñoù söï aùc vaø ñieàu voâ ñaïo seõ bò loaïi tröø. Sau cuøng, caùi loan baùo bieán coá naøy, laø söï taêng gia nhöõng tai öông hoaïn naïn, ñi theo vieäc suïp ñoå hoaøn toaøn cuûa caùc keû thuø Thieân Chuùa. Toaøn boä caùc tin töôûng aáy laøm thaønh caùi goïi laø nhöõng quan nieäm caùnh chung cuûa ñaïo Do Thaùi leâ daân.
Mong vò Thuï Haán thieân cung ñeán giaûi phoùng
Vaøo theá kyû thöù nhaát sau Coâng Nguyeân, nhöõng hy voïng caùnh chung caáu thaønh moät toaøn theå maïch laïc haún hoi. Nhöng ñuùng hôn, ñoù laø nhieàu tö töôûng khaù hoà ñoà, moïc leân nhö naám, khieán ngöôøi ta khoù laøm chuû ñöôïc. Tuy nhieân coù theå xaùc ñònh raèng: gaàn tôùi kyû nguyeân Kitoâ Giaùo, thì nhöõng quan nieäm aáy caøng trôû neân trieät ñeå caùch roõ raøng hôn, ít ra ôû trong moät soá moâi tröôøng. Caùc tai hoïa Iraen töø nay quaù saâu xa, neân khoâng coøn lyù leõ naøo hi voïng laø moät vò Cöùu Tinh nhaân loaïi vaø lòch söû ngaøy kia seõ coù theå laøm cho daân öu tuyeån phuïc hoài phaåm caùch nguyeân sô cuûa mình. Töø nay, moãi ngaøy ngöôøi ta caøng chæ caäy vaøo moät mình Thieân Chuùa ñoåi thay tình theá, vaø söï bieán hoùa ngöôøi ta troâng ñôïi baáy laâu chæ coù theå thaønh hình traûi qua cuoäc ñaûo loän hoaøn vuõ, nhöôøng cho moät theá giôùi hoaøn toaøn môùi xaâm nhaäp. Trong caûnh trí khaûi huyeàn naøy, vò trí cuûa Ñaáng Thuï Haán khoâng phaûi bao giôø cuõng quan troïng laém ñaâu. Khi ñeà caäp tôùi Ngöôøi, caùc taùc giaû hình nhö khoâng coøn coi Ngöôøi nhö xöa, coát yeáu laø Vò Thuï Haán traàn gian, vò ñöôïc Ñöùc Giaveâ xöùc daàu. Noùi khaùc ñi, Ngöôøi khoâng coøn laø moät oâng vua bôûi doøng vua Ñavít, ñaûm nhaän caùc vai troø coát yeáu laø chính trò vaø quaân söï, haàu nhôø Thieân Chuùa giuùp, baûo ñaûm cho vieäc gaæi phoùng vaø cho söï phoàn vinh cuûa toaøn daân. Ñaáng Thuï Haán töø ñaây, ngaøy caøng höôùng tôùi hình aûnh moät nhaân vaät sieâu nhieân, ñöôïc keát lieân cuøng Thieân Chuùa hôn laø vôùi loaøi ngöôøi. Trong moät soá saùch khaûi huyeàn, Ngöôøi ñöôïc xöng laø Con Ngöôøi. Nhöng vaãn coøn laø moät chaân dung coát yeáu thuoäc veà thieân cung, khoâng giao tieáp thöïc söï vôùi loaøi ngöôøi vaø khoâng theå chòu ñau khoå. Toaøn theå caùc quan nieäm khaûi huyeàn veà Ñaáng Thuï Haán ñaây, seõ cung caáp moät soá chaát lieäu, ngöôøi ta seõ caên cöù vaøo ñoù ñeå soaïn thaûo Kitoâ hoïc cho ngöôøi Kitoâ höõu. Tuy nhieân, vieäc löu taâm ñeán soá meänh ñau thöông cuûa Ñöùc Gieâsu ñaõ baét Kitoâ höõu ñaët moät noäi dung hoaøn toaøn môùi cho caùi khung caûnh taïo neân do chuû nghóa thuï haán vaø quan nieäm khaûi huyeàn cuûa ngöôøi thôøi aáy.