Tieåu Daãn Thö Thaùnh Giu-ñeâ
Ñöùc
Ki-toâ Laø Thaày Chaân Lyù
Ñoäc giaû kim thôøi deã ngaïc nhieân khi ñoïc Thö T. Giu-ñeâ vì thaáy naõo traïng xem ra kyø quaùi vaø nhieàu aùm chæ hoï khoâng hieåu gì.
Thö naøy baûo coi chöøng maáy giaùo sö giaû maïo, maø khoù quan nieäm ñuùng hoï laø ai. Chaân dung caùc ñoái phöông bao haøm nhieàu neùt öôùc leä, laø saùo ngöõ cuûa vaên chöông buùt chieán trong Do-thaùi giaùo ñoàng thôøi vôùi kyû nguyeân Ki-toâ giaùo. Nhöõng ngöôøi aáy meâ aên, buoâng tuoàng, ham hoá, vuï lôïi... Hoï bò caùo laø ñem chia reõ vaøo trong Giaùo ñoaøn, laêng maï caùc thieân thaàn, choái boû Chuùa Gieâ-su Ki-toâ. Phaûi chaêng ñaây laø nhoùm ngoä ñaïo, töùc nhöõng ngöôøi töï ñaéc laø mình naém ñöôïc söï bieát chaân thaät duy nhaát veà ñaïo (ngoä ñaïo) ban ôn cöùu ñoä vaø nhaân ñoù hoï khinh cheâ xaùc thòt, buoâng theo nhöõng thoùi hö nghòch tính vaø nghi ngôø veà Nhaäp Theå? Ñoù laø ñieàu giaûi thích vì sao taùc giaû goïi mæa mai hoï laø "phaøm nhaân" (c. 19). Vì tuy hoï töï ñaéc laø mình coù baûn chaát cao sieâu, nhöng thöïc ra hoï bò baûn naêng chi phoái, chöù khoâng theo Thaùnh Linh thuùc ñaåy. Tuy nhieân khoù xaùc ñònh giaùo lyù hoï theá naøo. Nhöõng ñieàu chính xaùc ta bieát ñöôïc chæ lieân quan tôùi moâi tröôøng taùc giaû maø thoâi.
Moâi tröôøng naøy lieân heä chaët cheõ vôùi caùc nhoùm töø theá kyû 2 tröôùc Coâng Nguyeân ñaõ thaáy bieân soaïn vaên chöông khaûi huyeàn vaø löu truyeàn laïi nhöõng taùc phaåm nhö saùch Heâ-noùc, Moâng trieäu Moâi-sen. Chuùc Thö 12 Toå phuï. Taùc giaû coøn daãn y nguyeân moät ñoaïn vaên trong saùch Heâ-noùc (c. 14-15) vaø duøng caû Moâng trieäu Moâi-sen hay buùt tích naøo töông töï (c. 9).
Moâi tröôøng aáy cuõng gaùn taàm quan troïng lôùn cho moät soá phaåm thieân thaàn (c. 8), laïi coù theâm ñaëc ñieåm gôùm söï dô nhôùp vaø taùch xa nhöõng teân voâ ñaïo khi chuùng bò coi laø baát trò: "Caû aùo xoáng con ngöôøi hoï laøm dô, cuõng cheâ gheùt nöõa" (c. 23). Maáy quan nieäm naøy ñoái laäp vôùi nhöõng quan nieäm cuûa T. Phao-loâ vaø ta coøn gaëp thaáy trong buùt tích phaùi EÂ-xeâ-nieân taïi Qum-raân, laø nôi cuõng löu haønh maáy cuoán khaûi huyeàn nhaéc ñeán ôû treân. Ñoù laø moät yeáu toá hay, giuùp ta thöû xaùc ñònh moâi tröôøng ki-toâ höõu goác do-thaùi, nôi bieân soaïn Thö T. Giu-ñeâ. Nhöng söï taùc giaû toân kính thieân thaàn khoâng phöông haïi chi tôùi ki-toâ hoïc cuûa ngaøi, vì ngaøi tuyeân xöng "Chuùa Gieâ-su Ki-toâ" (c. 4) choáng laïi ñoái phöông. Ñöùc Gieâ-su chính laø Ñaáng ta phaûi ñôïi troâng ñeå ñöôïc soáng muoân ñôøi (c. 21).
Lôøi Thö naøy giaûng veà söï phaùn xeùt nhöõng teân voâ ñaïo cuõng ñöùng trong ñöôøng höôùng khaûi huyeàn. Hình phaït taát nhieân seõ ñeán, vaø ñaõ ñöôïc baùo tröôùc trong vieäc leân aùn caùc thieân thaàn coù toäi, trong vieäc phaït thaønh Soâ-ñoâ-ma vaø Go-mo-ra, trong vieäc tieâu huûy caùc theá heä khoâng tin ôû nôi hoang ñòa. Ta neân ghi chuù naõo traïng töôïng tröng bao haøm trong maáy göông ñoù. Caùc teân voâ ñaïo kia ñaõ bò phaït, baèng nhöõng cuoäc leân aùn noåi tieáng ngaøy xöa. Thaäm chí taùc giaû coøn noùi laø hoï ñaõ bò tieâu huûy trong vieäc laøm loaïn cuûa teân Co-reâ nöõa (c. 11). Hieän taïi ñaõ ñöôïc loan baùo vaø bao haøm trong quaù khöù. Loái hieän taïi hoùa Thaùnh Kinh naøy noái daøi nhöõng quan nieäm do-thaùi vaø in daáu cuûa moät thôøi kyø, nhöng ñoù laø moät caùch ñeå quaû quyeát raèng loái haønh ñoäng cuûa Thieân Chuùa khoâng thay ñoåi vaø Thaùnh Kinh luoân luoân vaãn laø tieâu chuaån coù giaù trò ñoái vôùi hieän taïi.
Taùc giaû Thö töï giôùi thieäu laø Giu-ñeâ, anh em vôùi oâng Gia-coâ-beâ. Thöïc söï Taân Öôùc noùi ñeán oâng Gia-coâ-beâ vaø Giu-ñeâ, anh em cuûa Chuùa, anh em vôùi caû oâng Gio-seâ (hoaëc Gio-seùp) vaø Si-mon (Mc 6,3; Mt 13,55). Vaäy ôû ñaây coù leõ laø oâng Giu-ñeâ naøy, phaân bieät vôùi oâng Giu-ñeâ Ta-ñeâ, moät ngöôøi trong nhoùm Möôøi hai nhaéc ñeán ôû Lc 6,16; Cv 1,13 (x. Mc 3,18; Mt 10,3). Nhöng coù ñuùng laø oâng aáy ñaõ vieát Thö naøy khoâng? Vì moät soá chi tieát trong Thö cho thaáy laø coù sau thôøi caùc T. Toâng ñoà (ôû c. 3 coù noùi ñeán nieàm tin löu truyeàn cho caùc Thaùnh ñoà vaø nhaát laø ôû c. 17, coù noùi veà giaùo huaán caùc T. Toâng ñoà laø nhöõng vò xem ra thuoäc chung veà quaù khöù). Vaäy ñuùng hôn, laø taùc giaû phaûi naïi ñeán giaùo huaán cuûa T. Giu-ñeâ, anh em cuûa Chuùa. Trong moâi tröôøng taùc giaû soáng, ngöôøi ta toân kính caùc anh em cuûa Chuùa Gieâ-su, laø caùc oâng Gia-coâ-beâ vaø Giu-ñeâ vaø nhaéc ñi nhaéc laïi nhöõng lôøi noùi cuûa caùc ngaøi. Ñaøng khaùc, khoâng theå luøi laïi quaù treã ngaøy thaùng bieân soaïn moät laù Thö aên reã sau vaøo moâi tröôøng do-thaùi coå thôøi ñeán theá. Vaäy coù theå ñònh ngaøy thaùng vaøo nhöõng naêm 80-90.
Thö T. Giu-ñeâ maëc daàu tính caùch tö rieâng, nhöng ñaõ ñöôïc Thö 2 T. Pheâ-roâ duøng laïi (Xem Tieåu daãn Thö naøy). Vaäy Thö aáy phaûi ñöôïc noåi tieáng phaàn naøo, vaø ta khoâng ñöôïc coi nheï söùc maïnh cuûa traøo löu ki-toâ höõu goác do-thaùi chaûy ngaàm trong Thö vaø nhôø Thö naøy ta môùi bieát ñöôïc moät soá khía caïnh.
Vieäc nhaän Thö naøy vaøo qui ñieån ñaõ gaëp nhieàu khoù khaên, nhaát laø trong caùc Giaùo ñoaøn Sy-ri. Vaøo theá kyû 4, taùc giaû EÂu-seâ-bô ghi nhaän laø coù moät soá ngöôøi choáng ñoái. Traùi laïi qui ñieån Mu-ra-to-ri (tröôùc naêm 200 moät ít) vaø oâng Teùc-tu-lieân (khoaûng naêm 200) trích daãn Thö naøy nhö lôøi Thaùnh Kinh. OÂng Cô-leâ-men A-leùc-xan-ñi (ñaàu theá kyû 3) ñaõ chuù giaûi vaø oâng O-ri-gieân (sinh naêm 185/6 vaø qua ñôøi naêm 254) ñaõ daãn Thö naøy. Vaäy Thö naøy ñaõ ñöôïc coâng nhaän raát sôùm taïi Roâ-ma, A-leùc-xan-ñi vaø Caùc-ta-goâ. Theo T. Gieâ-roâm (sinh khoaûng naêm 345 vaø qua ñôøi khoaûng naêm 420) Thö naøy bò ngöôøi ta nghi ngôø laø vì trích daãn caùc Thö khoâng ñöôïc Hoäi Thaùnh nhìn nhaän.