Tieåu Daãn Thö 2 Thaùnh Pheâ-roâ
Ñöùc
Ki-toâ Ñaáng Ban Thieân Tính
Loaïi vaên
Sau lôøi chaøo thöôøng quen (1,1-2), taùc giaû nhaéc laïi ñaëc tính cuûa ôn keâu goïi ki-toâ höõu (1,3-11). Soáng hieäp thoâng vôùi Baûn tính Thieân Chuùa, ki-toâ höõu ñöôïc keâu goïi neân thaùnh. Vì theá hoï phaûi trung tín vôùi lôøi caùc Toâng ñoà vaø ngoân söù (1,12-21). Vì lôøi giaûng Ki-toâ giaùo khoâng caên cöù treân nhöõng bieán ngoân hoang ñöôøng (1,16), nhöng treân lôøi chöùng caùc toâng ñoà vaø treân lôøi söù ngoân do Thaùnh Linh caûm höùng (1,21).
Roài taùc giaû kòch lieät taán coâng moät caùch heát söùc linh ñoäng caùc giaùo sö giaû, toá caùo hoï baêng hoaïi caû veà giaùo lyù caû veà luaân lyù (2,1-22). Hoï khoâng theå naøo thoaùt ly hình phaït, nhö caùc thieân thaàn phaïm toäi ngaøy xöa vaø caùc daân thaønh Soâ-ñoâ-ma vaø Go-mo-ra (2,6).
Sau ñôït taán coâng daøi ñoù, laïi tieáp phaàn quaûng dieãn khôi maøo ôû ch. 1 vôùi vaán ñeà Chuùa chaäm treã Quang laâm (3,3-13): Chuùa nhòn nhuïc chôø, nhöng Ngaøy cuûa Ngöôøi seõ ñeán (3,9).
Thö keát thuùc baèng lôøi keâu goïi tænh thöùc (3,14-18).
Baûn vaên naøy gioáng vôùi moät "Chuùc thö" hôn laø moät böùc thö thöôøng. Chuùc thö laø loái naêng gaëp trong caùc taäp truyeàn do-thaùi ñôøi aáy. Moät baøi giaûng töø bieät do nhaân vaät naøo thôøi danh noùi tröôùc khi qua ñôøi, giuùp oâng quaûng dieãn moät soá ñieåm giaùo lyù caàn nhaéc laïi cho coäng ñoaøn.
Böùc thö daùng veû ñaëc bieät naøy coù ñaùng chieám ñòa vò trong Taân Öôùc chaêng? Ñoäc giaû kim thôøi lo ñoái thoaïi khi ñöùng tröôùc nhöõng lôøi laêng maï vaø sæ vaû (chöông hai), coù theå töï ñaët caâu hoûi ñoù.
Thaàn hoïc
Nhöng böùc Thö ñem laïi nhöõng xaùc ñònh môùi ñoái vôùi vieäc giaûi thích vaø caûm höùng Thaùnh Kinh, cuõng nhö söï hình thaønh qui ñieån. Caùc lôøi söù ngoân Cöïu Öôùc vaø lôøi chöùng toâng ñoà ñeàu ñöôïc saép treân cuøng moät bình dieän laø laøm caên cöù cho moät nieâm tin vöõng chaéc (1,19; 3,2). Khoâng nôi naøo trong Taân Öôùc quaû quyeát roõ raøng hôn veà tính linh höùng cuûa Thaùnh Kinh "Khoâng lôøi söù ngoân naøo ôû trong Kinh Thaùnh neân giaûi thích theo yù rieâng mình. Vì khoâng bao giôø moät lôøi söù ngoân laïi do yù ngöôøi phaøm ñaõ noùi, nhöng chính vì ñöôïc ôn thuùc ñaåy cuûa Thaùnh Linh, neân môùi coù soá ngöôøi ñaõ noùi nhaân danh Thieân Chuùa" (1,20-21).
Trong Thö ta laïi thaáy laàn ñaàu tieân nhaéc ñeán moät tuyeån taäp caùc Thö T. Phao-loâ (3,15-16), maëc daàu khoâng taát nhieân bao haøm toaøn boä caùc vaên thö cuûa T. Toâng ñoà, nhöng cuõng ñöôïc coi laø thaønh phaàn laøm troïn Thaùnh Kinh.
Sau heát Thö naøy coøn moät höùng thuù khaùc laø cöông quyeát ñaët vaán ñeà Chuùa chaäm treã Quang laâm: "Lôøi Ngöôøi höùa Quang laâm ñaâu roài? Töø ngaøy caùc Toå phuï ñaõ töøng khuaát nuùi, thì moïi söï vaãn coøn y nguyeân nhö môùi taïo thaønh" (3,4)? Taùc giaû kòch lieät toá caùo söï thieáu nieàm tin ñoù vaø coá gaéng traû lôøi: côn hoàng thuûy xöa laø hình boùng vieäc phaùn xeùt cuoái cuøng, maø taùc giaû duøng caùc phaïm truø thôøi aáy ñeå dieãn taû (3,6). Theá giôùi cuõ, löûa seõ thieâu huûy ñi, haàu nhöôøng choã cho "trôøi môùi ñaát môùi laø nôi cö nguï cho ôn coâng chính" (3,10-15). Vaø nhaát laø ñoái vôùi Chuùa, khoâng coù yù nieäm thôøi gian: ñoái vôùi Chuùa, "moät ngaøy nhö theå ngaøn naêm vaø ngaøn naêm nhö theå moät ngaøy" (3,8). Noùi laø Ngöôøi chaäm treã, nhöng chæ laø söï Ngöôøi yeâu thöông vaø nhòn nhuïc chôø. Ngöôøi muoán cho ai naáy coù thôøi giôø aên naên trôû laïi. Vì theá, ngay töï baây giôø, moïi ngöôøi phaûi lo soáng thaùnh thieän. Nhôø giaùo huaán caùnh chung naøy, taùc giaû nhaéc laïi moät chieàu kích quan troïng trong ñôøi soáng ki-toâ höõu.
Caùc ñoái phöông
Taùc giaû toá caùo nhöõng quaân "voâ ñaïo" leûn vaøo trong Giaùo Hoäi (2,1). Hoï laø ai? Ñaõ trôû laïi ñöùc tin Ki-toâ giaùo, nhöng hoï ñaõ choái boû roài vaø giôø ñaây hoï lieàu mình laøm haïi Coäng ñoaøn nöõa, vì höùa cho söï töï do giaû doái (2,19). Beø roái hoï chuû tröông, vöøa coù tính thaàn hoïc, vì hoï choái boû Chuùa ñaõ cöùu chuoäc mình vaø khinh deå caùc thieân thaàn 2,10-11), vöøa coù tính luaân lyù, vì hoï soáng buoâng tuoàng vaø phaïm toäi khoâng bao giôø chaùn (2,14).
Muoán xaùc ñònh hoï laø ai, ngöôøi ta ñaõ noùi ñeán phaùi "ngoâ ñaïo". Töï ñaéc laø mình hieåu bieát cao hôn vaø töï do hoaøn toaøn, khinh reû xaùc thòt, nhöng hoï vaãn soáng buoâng tuoàng, phoùng tuùng. Ñoù laø lyù do giaûi thích khía caïnh vöøa luaân lyù vöøa thaàn hoïc cuûa caùc ñieàu hoï sai laàm. Cuõng vì theá maø taùc giaû nhaán maïnh tôùi söï "hieåu bieát" Ki-toâ giaùo ñoái laäp vôùi söï thoâng minh giaû caùc ngöôøi roái ñaïo (1,2.3.5.8.12.16; 2,20.21; 3,17-18).
Coøn vieäc hoï khinh deå caùc baäc "Vinh quang" (2,10), thì khoù bieát roõ laø aùm chæ caùi gì. Phaûi chaêng, theo taùc giaû nhaän xeùt, toäi chuùng phaïm laø goïi teân caùc thieân thaàn? Vì trong Do-thaùi giaùo, vaø caùch rieâng laø nôi phaùi EÂ-xeâ-nieân, ta thaáy caám laøm nhö theá, vì toân kính caùc thieân thaàn vaø sôï duøng teân caùc ngaøi theo muïc tieâu ma thuaät. Hay traùi laïi, chuùng coi caùc ngaøi thöïc söï khoâng coù hay laø khoâng troåi vöôït chi? Vaø nhö theá laø hoï vöôït quaù tö töôûng T. Phao-loâ chæ nhaán maïnh laø caùc thieân thaàn thua keùm Ñöùc Ki-toâ (Ep 1,21; Co 2,15). Thaät laø khoù xaùc ñònh, vì trong chuoãi daøi caùc lôøi laêng maï (chöông hai) taùc giaû duøng nhöõng kieåu noùi thöôøng quen vaø moâ taû moät böùc chaân dung chôùp nhoaùng veà teân voâ ñaïo.
Caùc ngöôøi nhaän Thö
Caùc ngöôøi nhaän Thö quen vôùi Thaùnh Kinh vaø caùc taäp truyeàn khaûi huyeàn do-thaùi, maø taùc giaû aùm chæ nhieàu laàn, nhöng khoâng bao giôø trích daãn minh nhieân (tröø ôû 1,17). Ñoù laø caùc thieân thaàn phaïm toäi (2,4) hoàng thuûy (2,5), thaønh Soâ-ñoâ-ma vaø Goâ-moâ-ra (2,6-7); oâng Ba-la-am con oâng Boâ-soâ (2,15) vaø caùc taäp truyeàn veà theá giôùi baét nguoàn töø nöôùc vaø bò löûa huûy ñi.
Thö naøy, nhaát laø ôû 2,1-3,3, coù lieân heä hieån nhieân vaø chaët cheõ vôùi Thö T. Giu-ñeâ (Gñ). Ta gaëp laïi trong ñoù nhöõng quan nieäm raát gioáng nhau, thöôøng dieãn taû baèng danh töø in nhau ít duøng trong toaøn boä Taân Öôùc. Hình nhö caû hai Thö ñeàu theo moät doøng höôùng daãn. Ví duï nhö buùt chieán choáng laïi caùc giaùo sö giaû maø caû hai Thö ñeàu goïi laø "boïn ngöôøi chuyeân dieãu côït hoaøi nghi" (2P 3,3; Gñ 18), ba hoa nhöõng lôøi loá laêng troáng roãng (2P 2,18; Gñ 16), cheø cheùn say söa trô treõn (2P 2,13; Gñ 12), ví toäi cuûa chuùng nhö toäi cuûa thieân thaàn sa ñoïa, cuûa thaønh Soâ-ñoâ-ma vaø Go-mo-ra, cuûa oâng Ba-la-am.
Tröø khi hai Thö 2P vaø Gñ cuøng caûm öùng moät caùch bieät laäp theo moät baûn vaên coå hôn, coù veû chaéc laø Thö 2P tuøy thuoäc vaøo Thö Gñ. Nôi nhieàu ñoaïn, baûn vaên 2P xem ra tuøy toøng. Xeùt chung taùc giaû laøm saùng suûa hôn nhöõng ñoaïn song song ôû Thö Gñ, boû qua maáy yeáu toá kyø dò ñoái vôùi ñoäc giaû ít quen caùc taäp truyeàn nguïy thö, nhö cuoäc chieán ñaáu toång laõnh thieân thaàn Mi-ca-e (Gñ 9), caùc thieân thaàn ñoài baïi (Gñ 6), lôøi daãn saùch Heâ-noùc (Gñ 14). Phaûi chaêng 2P deø daët ñoái vôùi caùc nguïy thö? Thaät khoù xaùc ñònh.
Ñaøng khaùc 2P neâu vaán naïn Chuùa chaäm treã Quang laâm, trong khi Gñ khoâng ñaët vaán ñeà.
Caùc dò bieät treân ñaây toû ra moät moâi tröôøng aên reã chaéc vaøo caùc taäp truyeàn do-thaùi, treã hôn moâi tröôøng Thö Gñ; laïi côûi môû hôn vôùi vaên hoùa hi-laïp. Baèng chöùng laø ngoaøi nhöõng boû qua ñaõ neâu treân naøy, coøn coù lôøi vaên thanh nhaõ, thaäm chí khoâng loaïi tröø chuùt veû caàu kyø trong vieäc laïm duïng caùc danh töø keùp ít duøng, ngöôøi ta ñaõ ñeám ñöôïc 56 chöõ chæ duøng trong moät mình Thö naøy maø thoâi. Ñoù laø tæ leä cao nhaát trong Taân Öôùc. Phaûi chaêng Thö naøy laø moät coá gaéng muïc vuï ñeå dung hoøa caùc khuynh höôùng ñòa phöông toû hieän trong Thö Gñ vôùi nhöõng traøo löu côûi môû hôn nhö thaáy dieãn taû trong caùc Thö T. Phao-loâ? Phaûi chaêng laø muoán toång hôïp caùc khuynh höôùng khaùc nhau trong loøng Hoäi Thaùnh sô khai?
Ñaøng khaùc, vì Thö naøy ñöôïc Giaùo ñoaøn A-leùc-xan-ñi coâng nhaän vaø bò Giaùo ñoaøn Sy-ri choáng ñoái, neân coù leõ laø xuaát phaùt töø moâi tröôøng ki-toâ höõu goác do-thaùi taûn cö giöõa ngöôøi hi-laïp.
Taùc giaû
Taùc giaû töï ñoàng nhaát vôùi oâng Sy-meâ-on Pheâ-roâ Toâng ñoà (1,1). Thö thöù nhaát ñöôïc nhaéc ñeán ôû 3,1, neân töï nhieân ngöôøi ta hieåu ñoù laø Thö 1 T. Pheâ-roâ. Ñaøng khaùc, taùc giaû nhaéc laïi mình coù maët khi Chuùa bieán hình (1,16); sau khi ngaøi loan baùo mình saép qua ñôøi (1,14).
Söï ñoàng nhaát hoùa luoân luoân bò ngöôøi ta choáng ñoái ñaây, gaây nhieàu thaéc maéc. Moät ñaøng khoâng neân hieåu saùt quaù maáy chæ daãn veà tieåu söû taùc giaû duøng ñeå töï ñoàng nhaát vôùi T. Toâng ñoà. Ñoù laø nhöõng chi tieát thuoäc loaïi vaên "Chuùc thö".
Ñaøng khaùc, trong hai Thö coù nhieàu dò bieät veà lôøi vaên: 599 chöõ khaùc nhau ñoái vôùi 100 chöõ chung nhau. Vaán ñeà lieân quan tôùi caùnh chung khoâng phaûi cuøng laø moät. Söï khaùc nhau naøy giaû thieát laø coù moät khoaûng caùch thôøi gian khaù daøi giöõa hai Thö.
Taùc giaû xem ra khoâng thuoäc veà theá heä ki-toâ höõu ñaàu tieân ñaõ qua ñi roài (3,4). Thö naøy coù sau Thö Giu-ñeâ, thöôøng ñöôïc coi laø bieân soaïn vaøo nhöõng thaäp nieân cuoái theá kyû 1. Sau heát vaø nhaát laø, nhö chuùng ta ñaõ thaáy, Thö roõ raøng nhaéc ñeán qui ñieån Thaùnh Kinh: coù moät tuyeån taäp caùc Thö T. Phao-loâ, duø chöa ñaày ñuû, nhöng ñöôïc keå vaøo boä "Thaùnh Kinh" cuõng nhö caùc vaên thö toâng ñoà vaø ngoân söù khaùc.
Ñaøng khaùc, vì khoâng theå luøi quaù xa vieäc soaïn böùc Thö thaám nhuaàn raát saâu caùc taäp truyeàn ki-toâ höõu goác do-thaùi nhö vaäy, neân ta coù theå ñeà nghò thôøi kyø bieân soaïn vaøo khoaûng naêm 125, do ñoù Thö khoâng theå baét nguoàn tröïc tieáp töø T. Pheâ-roâ.
Tuy nhieân, phaûi chaêng coù theå noùi tôùi moät "tröôøng phaùi T. Pheâ-roâ", trong ñoù, chieáu theo giaùo huaán cuûa T. Toâng ñoà, ngöôøi ta ñaõ bieân soaïn Thö naøy döôùi hình thöùc moät chuùc thö linh thieâng, ñeå nhaéc nhôù laø caàn phaûi giöõ gìn ñöùc tin? Veà ñieåm naøy, xin nhaéc laïi laø, theo moät taäp truyeàn cuûa taùc giaû EÂu-seâ-bô (Lòch söû Giaùo Hoäi II,16,1), T. Maùc-coâ moät thôøi ñaõ laø coäng taùc vieân cuûa T. Pheâ-roâ (x. 1P 5,13), thì veà sau ñaõ loan baùo Tin Möøng taïi A-leùc-xan-ñi, laø moâi tröôøng coâng nhaän Thö naøy tröôùc heát.
Tính qui ñieån
Cuøng vôùi saùch Khaûi huyeàn, Thö naøy laø cuoán trong Taân Öôùc ñaõ gaëp nhieàu khoù khaên hôn heát tröôùc khi ñöôïc coâng nhaän vaøo qui ñieån. Vì chính nhôø Giaùo ñoaøn A-leùc-xan-ñi maø Thö naøy ñaõ töø töø thaáu vaøo toaøn theå caùc Giaùo ñoaøn. Khoâng coù maët trong qui ñieån Mu-ra-to-ri (ít laâu tröôùc naêm 200), laàn ñaàu tieân Thö naøy ñöôïc oâng O-ri-gieân (sinh naêm 185/6, qua ñôøi naêm 254) trích daãn maø noùi laø Thö bò choáng ñoái. OÂng EÂu-seâ-bô (qua ñôøi naêm 340) coøn xeáp Thö naøy vaøo soá baûn vaên ñang tranh luaän. Maõi tôùi theá kyû 5 Thö môùi ñöôïc ña soá Giaùo ñoaøn coâng nhaän, theá kyû 6 ñöôïc coâng nhaän ôû Sy-ri. Tuy nhieân, vaøo khoaûng naêm 200 ñaõ gaëp thaáy Thö naøy trong moät baûn dòch Taân Öôùc baèng tieáng Ai-caäp vaø khoaûng cuoái theá kyû 3 trong baûn chæ caûo soá 72.