Tieåu Daãn Thö Thaùnh Gia-coâ-beâ
Ñöùc
Ki-toâ Baàn Nhaân Thieân Chuùa
Thoaït nhìn, khoâng thaáy Thö Gia-coâ-beâ coù gì huyeàn bí. Baét ñaàu laø moät ñònh thöùc thö tín kieåu thoâng thöôøng coù nhaéc teân taùc giaû, roài chæ cho thaáy ñoù laø moät ki-toâ höõu coù phaàn quan troïng. Lôøi vaên hi-laïp raát hay cuûa Thö naøy, maáy khuùc quaûng dieãn ngaén nôi ch. 2 vaø 3 soaïn theo loái vaên "traøo phuùng" linh ñoäng, trieát lyù bình daân quen duøng, söï taùc giaû xem ra luoân luoân khoâng duøng baûn vaên hi-baù, nhöng duøng baûn dòch hi-laïp Baûy Möôi, moãi khi daãn Thaùnh Kinh Cöïu Öôùc: ñoù laø baáy nhieâu daáu chæ nguoàn goác hi-laïp cuûa Thö naøy. Ñoaïn buùt chieán soâi noåi nôi ch. 2, c. 14-26, choáng laïi caùch giaûi thích laïm duïng giaùo lyù T. Phao-loâ veà ôn cöùu ñoä nhôø ñöùc tin khoâng coù vieäc laøm, cho pheùp ta xaùc ñònh chaéc chaén böùc Thö bieân soaïn vaøo khoaûng ít laâu sau giöõa theá kyû 1, laø thôøi kyø thaønh coâng lôùn cuûa coâng trình truyeàn giaùo T. Phao-loâ. Ñaøng khaùc vì khoâng thaáy aùm chæ veà chính trò vaø nhaéc tôùi Ñeàn Thôø Gieâ-ru-sa-lem, neân hình nhö phaûi loaïi thôøi kyø ngöôøi Do-thaùi khôûi loaïn töø naêm 66 ñeán 70 vaø thaäp nieân theo sau ñoù. Sau heát, Thö T. Gia-coâ-beâ khoâng coù nhöõng ñoaïn vöøa haáp daãn, vöøa khoù hieåu trong caùc Thö T. Phao-loâ hay T. Gioan. Trong Thö chæ daïy veà luaân lyù, ñoâi khi taàm thöôøng vaø duø sao cuõng möôïn raát nhieâu ôû neàn luaân lyù hi-laïp thôøi aáy.
Maáy vaán ñeà
Nhöng döôùi veû trong suoát aáy, laïi aån taøng nhöõng vaán ñeà khoù khaên. Taäp truyeàn veà sau ñaõ caûm thaáy theá, vì ñaõ naêng ngaàn ngaïi gaùn cho Thö T. Gia-coâ-beâ cuøng moät uy tín nhö cho caùc Thö T. Phao-loâ. Trong khi Thö 1 T. Pheâ-roâ vaø Thö 1 T. Gio-an ñaõ ñöôïc moïi ngöôøi coâng nhaän laø Kinh Thaùnh ngay töø theá kyû thöù 2, thì Thö T. Gia-coâ-beâ chæ coù chaân trong Taân Öôùc raát töø töø, khôûi söï vaøo ñaàu theá kyû thöù 3. Maõi cuoái theá kyû thöù 4, sau nhieàu cuoäc tranh luaän laâu daøi, Thö môùi ñöôïc uy tín qui ñieån beân Taây, coøn beân Ñoâng ñaõ gaàn nhö ñoàng thanh coâng nhaän roài. Ta bieát laø oâng Lu-teâ-roâ ñaõ laïi tung cuoäc tranh luaän chung quanh Thö naøy, vì oâng cho laø quaù ít veû "toâng ñoà", tôùi möùc ñoâi khi oâng daùm chuû tröông ñoù laø moät baûn vaên do-thaùi, neân phaûi gaït ra ngoaøi qui ñieån Thaùnh Kinh. Tuy ngöôøi khaùc khoâng theo oâng, nhöng nguyeân moät vieäc ngöôøi ta ñaõ khoù coâng nhaän böùc Thö T. Gia-coâ-beâ traûi qua caùc thôøi ñaïi, ñaõ laø moät ñieàu mang nhieàu yù nghóa. Lyù do laø vì taùc phaåm ñöùng ôû ngoaøi caùc traøo löu thaàn hoïc lôùn cuûa Ki-toâ giaùo theá kyû 1.
Vieäc coå truyeàn gaùn Thö naøy cho T. Gia-coâ-beâ, anh em vôùi Chuùa cuõng gaây moät vaán ñeà. Maëc daàu khoâng coi laø ñoàng nhaát vôùi oâng Gia-coâ-beâ, con oâng An-pheâ vaø laø phaàn töû trong nhoùm Möôøi hai (x. Mc 3,18 vaø ss), nhöng nhaân vaät raát quan troïng cuûa Giaùo ñoaøn Gieâ-ru-sa-lem naøy (x. Ga 1,19; 2,9.12; Cv 12,17; 15,13-21; 21,18-25) hình nhö laø ngöôøi Pa-leâ-tin thuaàn tuùy, khoâng quen bieát bao nhieâu vaên hoùa hi laïp (xem caùch rieâng EÂu-seâ-bô, Lòch söû Giaùo Hoäi II, 23,4-18). Laøm sao coù theå töôûng töôïng oâng ñaõ vieát moät taùc phaåm roõ raøng laø hi-laïp ñeán theá? Vaäy neáu hieåu vieäc gaùn naøy theo nghóa ñen, thì khoâng coù theå ñuùng söï thaät. Tuy nhieân vieäc gaùn naøy quaù coå truyeàn vaø toång quaùt, neân khoâng theå gaït phaêng ñi. Vì theá ta caàn nhaän thöùc laø trong Thö T. Gia-coâ-beâ taát caû khoâng phaûi hoaøn toaøn hi-laïp: ngöõ vöïng vaø ngöõ phaùp goàm maáy thaønh ngöõ seâ-mít, haún laø ta khoâng theå gaùn taát caû cho aûnh höôûng do baûn dòch Baûy Möôi. Vieäc saép laïi gaàn nhau nhöõng chaâm ngoân vaén taét chæ lieân laïc vôùi nhau nhôø maáy chöõ moác maø thoâi, trong phaàn coát yeáu cuûa ch. 1 vaø 4-5, chaéc laø khoâng hôïp vôùi qui taéc vaên chöông hi-laïp. Moät chuùt hoï haøng vôùi saùch Huaán ca, gôïi cho ta thaáy laø coù lieân laïc vôùi caùc saùch Khoân ngoan do-thaùi. Coøn taàm quan troïng daønh cho maáy ñeà taøi caùnh chung, caùch rieâng laø ñeà taøi phaùn xeùt (2,12-13; 4,12; 5,9-12), khieán ta lieân töôûng tôùi Do-thaùi giaùo ôû Pa-leâ-tin vaø giaùo huaán cuûa Chuùa Gieâ-su. Vaäy raát coù theå laø T. Gia-coâ-beâ, anh em vôùi Chuùa, ñaõ in daáu veát ngaøi treân Thö naøy. Moät soá ngöôøi coâng nhaän laø ngaøi ñaõ uûy cho moät thô kyù noùi tieáng hi-laïp soaïn böùc Thö theo caùc lôøi ngaøi chæ daãn. Ngöôøi khaùc cho raèng ñuùng hôn, neân nhaän laø ñaõ coù moät taäp truyeàn caùc lôøi T. Gia-coâ-beâ, phaàn naøo saùnh ñöôïc vôùi taäp truyeàn nhaát laõm, roài moät nhaø vaên ñaõ lôïi duïng taäp truyeàn theo thoùi quen vaên chöông thôøi aáy, vaø ñaët taùc phaåm mình döôùi uy tín moät ñaáng baûo trôï thôøi danh. Trong tröôøng hôïp naøy, böùc Thö seõ bieân soaïn vaøo khoaûng caùc naêm 80-90.
Caùc nhaø chuù giaûi hieän ñaïi nhaém vaøo vaán ñeà teá nhò khaùc, ñaët ra ñoái vôùi Thö Gia-coâ-beâ. Gôûi cho "Möôøi hai chi toäc Taûn cö", töùc laø, neáu hieåu töø ngöõ theo nghóa ñen, gôûi cho caùc ngöôøi Do-thaùi, Thö naøy chæ nhaéc ñeán Danh hieäu Gieâ-su Ki-toâ coù hai laàn (1,1 vaø 2,1) vaø moät caùch löôùt qua, neân moät soá pheâ bình gia ñaõ coi ñoù laø theâm vaøo veà sau, ñeå ki-toâ hoùa moät baûn vaên thuaàn do-thaùi. Ñaây laø giaû thuyeát phieâu löu, caàn phaûi gaït ñi, vì cuoäc tranh luaän sau T. Phao-loâ cuûa 2,14-26 laøm cho khoâng coøn theå beânh vöïc giaû thuyeát naøy. Nhöng vaán ñeà thaät vaãn coøn y nguyeân: moät taùc giaû ki-toâ höõu ñaõ coù theå gôûi cho ai moät taùc phaåm, trong ñoù baûn thaân Chuùa Ki-toâ ñoùng vai troø quaù lu môø ñeán theá? Haún laø cho ki-toâ höõu thuoäc neàn vaên hoùa hi-laïp coøn giöõ töông quan vôùi caùc hoäi ñöôøng tröôùc kia hoï ñaõ laø phaàn töû. Nhöng cuõng raát coù theå laø cho caùc ngöôøi Do-thaùi hi-hoùa, coù leõ theo khuynh höôùng EÂ-xeâ-mieân, maø taùc giaû troâng thu phuïc nhôø nhaán maïnh tôùi nhöõng gì ki-toâ höõu cuøng coù chung vôùi hoï: ñoù laø nhieät taâm vôùi luaät luaân lyù, lyù töôûng khoù ngheøo, maõnh lieät ñôïi troâng ngaøy caùnh chung vaø nieàm tin vaøo Thieân Chuùa duy nhaát ñaõ ñöôïc maëc khaûi trong Cöïu Öôùc.
Vò trí böùc Thö
Hôn moïi nguyeân toá khaùc, chính neàn luaân lyù hoï cuøng thöïc thi, laø caùi laøm cho nhöõng ki-toâ höõu vaø do-thaùi aáy gaàn nhau. Vì theá maø Thö daønh taàm quan troïng noåi hôn cho caùc vaán ñeà luaân lyù, cuõng nhö cho vieäc ñieàu hoøa chaët cheõ vôùi nhau caùc lyù do hi-laïp vaø caùc lyù do do-thaùi, laøm cho baøi luaân lyù cuûa T. Gia-coâ-beâ gioáng vôùi neàn luaân lyù cuûa Do-thaùi giaùo hi hoùa. Nhöng lôøi taùc giaû daïy luaân lyù khoâng thu heïp nguyeân vaøo vieäc nhaéc laïi maáy caâu taàm thöôøng moïi ngöôøi ñeàu coâng nhaän caû. Baøi daïy coøn goàm nhöõng khía caïnh ñoäc ñaùo, giuùp ta ñaët cho ñuùng hôn vò trí Thö naøy. tröôùc tieân ñoù laø ba khuùc quaûng dieãn töø ch. 2,1 ñeán 3,13 lieân quan tôùi vieäc cöû haønh phuïng töï: chæ choã ngoài (2,1-13), thöù töï phuïc vuï (3,1-13), phaûi thöïc thi tình huynh ñeä ñaõ soáng trong giôø phuïng töï (2,14-26). Ba ñoaïn buùt chieán naøy nhaém khaù maïnh vaøo nhöõng thoùi xaáu, coù khi ñaõ thaønh quen trong moät soá Giaùo ñoaøn T. Phao-loâ, cuõng laø caùc Giaùo ñoaøn ñoaïn tuyeät hoaøn toaøn vôùi Do-thaùi giaùo. Neùt ñoäc ñaùo thöù hai cuûa neàn luaân lyù T. Gia-coâ-beâ laø taán coâng cöïc kyø nghieâm thaúng ñoái vôùi ngöôøi giaøu (1,9-11; 2,5-7; 4,13-17; 5,1-6), taán coâng quaû chính xaùc vaø quaù maõnh lieät, neân khoâng phaûi chæ laø thuaàn vaên chöông. Hai ba neùt trong maáy ñoaïn naøy khieán ta nghó laø caùc lôøi chæ trích döõ doäi naøy ít nöõa moät phaàn nhaém vaøo caùc kyø haøo Do-thaùi (2,6-7; 5,6).
Vaäy hình nhö taùc giaû Thö T. Gia-coâ-beâ ñaáu tranh treân hai traän tuyeán, moät laø choáng laïi caùc Giaùo ñoaøn meán nhôù T. Phao-loâ moät caùch quaù noâ leä, hai laø choáng laïi caùc ngöôøi Do-thaùi giaøu. Laøm nhö theá, oâng hi voïng seõ lieân keát ñöôïc vôùi nhau nhöõng ki-toâ höõu khaùc vaø nhöõng Do-thaùi ñòa vò bình thöôøng maø oâng cho laø hoï cuøng nhau laøm thaønh "Möôøi hai chi toäc Taûn cö". Moät coâng trình nhö theá coù theå quan nieäm ñöôïc vaøo khoaûng caùc naêm 60-65, nhöng ñuùng hôn coù leõ caàn saép vaøo sau naêm 80, tröôùc khi caùc hoäi ñöôøng taûn cö döùt khoaùt lieân minh vôùi quan nieäm bieät phaùi veà Do-thaùi giaùo. Thö nhaém tôùi toaøn theå caùc ngöôøi Taûn cö noùi tieáng hi-laïp, nhöng coù theå laø ñaõ bieân soaïn ôû moät thaønh hi-hoùa taïi Pa-leâ-tin nhö Xeâ-sa-reâ hay laø Ti-beâ-ri-aùt.
Moät ñoäc giaû theá kyû 20, ñaõ quen phaân bieät roõ raøng Do-thaùi giaùo, vaø Ki-toâ giaùo, seõ phaàn naøo khoù hieåu naõo traïng cho laø coù theå laøm vieäc lieân keát naøy. Tuy nhieân, vaøo thôøi buoåi "ñoái thoaïi hieäp taâm" vaø thanh toaùn vuï aùn giöõa Do-thaùi giaùo vaø Ki-toâ giaùo baây giôø, vaøo thôøi ñaïi kinh teá dö daät vaø caùc quoác gia voâ saûn, chaéc chaén laø Thö T. Gia-coâ-beâ coù baøi hoïc ñeå giaùo huaán ta. Vì theá, thaät laø may phuùc vì phía Tin Laønh, ngöôøi ta khoâng coøn khinh bæ coi laø böùc "Thö raùc reán" (Lu-teâ-roâ) vaø traùch vì Ki-toâ hoïc vaø Cöùu theá hoïc trong Thö coù nhieàu khieám khuyeát, coøn veà phía Coâng giaùo, ngöôøi ta ñaõ hieåu raèng caàn phaûi laøm gì hôn laø chæ duøng Thö naøy ñeå bieän minh cho Bí Tích Beänh nhaân (x. 5,14-15), hoaëc teä hôn nöõa, laø ñeå buùt chieán vôùi quan nieäm tin laønh veà ôn cöùu ñoä nhôø ñöùc tin (x. 2,14-16).
Caùc phaàn Thö
Khoâng theå tìm thaáy trong Thö moät löôïc ñoà chính xaùc, ngoaøi löôïc ñoà coù theå do vieäc thay ñoåi lôøi vaên gôïi yù cho ta ôû 2,1 vaø 3,13. Phaàn trung taâm, ôû giöõa hai ñieåm aáy, bao haøm ba ñoaïn quaûng dieãn khaù maïch laïc, coù lieân keát vôùi nhau vì chæ trích cuøng moät ñoái töôïng chung, laø phuïng töï cöû haønh trong moät soá Giaùo ñoaøn theo taäp truyeàn T. Phao-loâ vaø vì söû duïng caùc phöông thöùc tu töø thöôøng quen trong loái vaên "traøo phuùng", nhö hoûi vaø goïi ñoäc giaû, tranh luaän vôùi ngöôøi ñoái thoaïi giaû töôûng, v.v. Nhöng chöông moät chæ laø moät chuoãi daøi nhöõng chaâm ngoân vaén taét khoâng coù thöù töï roõ raøng, ngoaøi moät "chöõ moùc" noái cuoái caâu treân vôùi ñaàu caâu döôùi: nhö "kieân nhaãn" ôû c. 3-4, "thieáu" ôû c. 4-5, "thöû thaùch" vaø "caùm doã" (cuøng moät goác trong tieáng hi-laïp) ôû c. 12-13, "loøng ñaïo" ôû c. 26-27 v.v. Coøn phaàn thöù ba keå töø 3,14 laïi coøn rôøi raïc hôn nöõa, vaø xen laãn vaøo nhau ñoaïn quaûng dieãn hôi daøi moät chuùt (4,1-10.13-17; 5,1-6.7-11) vôùi nhöõng chaâm ngoân leû teû. Trong baøi daïy luaân lyù thöôøng hay loän xoän nhö theá. Nhöng taùc giaû voán bieát duøng nhöõng phöông thöùc haønh vaên heát söùc taøi tình nhö ñieäp vaän, cöôùc vaän, caùc phaàn caâu nhòp nhaøng v.v. Ñaøng khaùc, coù theå laø söï loän xoän aáy phaûn aûnh ñaëc tính cuûa taäp truyeàn taùc giaû duøng, ít nöõa laø ñoái vôùi moät soá phaàn trong Thö. Duø laø lôøi cuûa Chuùa Gieâ-su, vì coù raát nhieàu ñoaïn song song giöõa Baøi giaûng treân Nuùi, vaø Thö T. Gia-coâ-beâ, hay tuyeån taäp caùc lôøi cuûa T. Gia-coâ-beâ, tuyeån taäp aáy haún laø khoâng coù caáu truùc vaên chöông gì, vaø taùc giaû chuùng ta khoâng caûm thaáy caàn baét caùc lôøi aáy phaûi theo moät caáu truùc. OÂng ñaõ phaûi nghó raèng ñoái vôùi baûn vaên loaïi naøy, chæ caàn caûm töôûng toaøn boä vaø phaåm tính töøng chi tieát maø thoâi, neân löôïc ñoà caån thaän hôn seõ laø caùi dö thöøa. Ñaøng khaùc, söï loän xoän theo nhö taùc giaû duy trì, khoâng phaûi laø thieáu söùc maïnh meõ hay thieáu maën maø ñaâu.