Tieåu Daãn Thö Göûi Tín Höõu Hi-baù
Ñöùc
Ki-toâ Thöôïng Teá Chuùa Cha
Thö Hi-baù coù theå laøm cho ñoäc giaû kim thôøi ngaïc nhieân. Ñoïc Thö aáy khi thì ta thaùn phuïc, khi thì thaáy nhö mình laïc loõng.
Thaùn phuïc neàn giaùo lyù thaät laø suùc tích vaø chieàu saâu nhaân baûn trong nhieàu ñoaïn vaên. Vì taùc giaû coù nhieàu kieåu noùi tuyeät vôøi ñeå cao rao tính sieâu vieät cuûa Ñöùc Ki-toâ, vaø ñoàng thôøi laïi bieát dieãn taû raát thöïc tính sieâu vieät cuûa Ñöùc Ki-toâ, vaø ñoàng thôøi laïi bieát dieãn taû raát thöïc teá tình lieân ñôùi tuyeät cao lieân keát Ñöùc ki-toâ vôùi caùc "em cuûa Ngöôøi". Moãi haøng ñeàu cho ta thaáy taùc giaû hieåu bieát saâu xa Cöïu Öôùc vaø moãi lôøi khuyeân ñeàu xuaát phaùt töø ñaùy loøng meàn yeâu Giaùo Hoäi.
Tuy nhieân, coù moät soá neùt laïi khieán ta caûm thaáy mình laïc loõng. Vì taùc giaû noùi nhieàu veà caùc leã nghi ñaïo cuõ vaø caùc hieán teá loaøi vaät. Ñaøng khaùc, oâng laïi raát lanh trí ñeå giaûi thích yù nghóa töôïng tröng cuûa caùc baûn vaên vaø bieán coá, ñeå gôïi nhöõng moái töông quan giöõa caùc thöïc taïi traàn ai vaø caùc kieåu maãu treân trôøi, giöõa caùc söï kieän lòch söû vaø tính vónh cöûu cuûa Thieân Chuùa. Nhieàu ñoäc giaû baáy giôø seõ thaáy mình huït chaân, vaø neáu coá xem baûn vaên cho kyõ thì caøng gaëp khoù khaên hôn nöõa vì daùng veû meâ hoàn cuûa loái haønh vaên.
Ñaøng khaùc, chính nguoàn goác taùc phaåm naøy ñaët ra nhieàu vaán ñeà phieàn phöùc gaây tranh luaän vaø hoaøi nghi, ngay töø caùc theá kyû ñaàu, roài ñeán thôøi kyø Caûi löông, laïi laøm cho soáng daäy: ai ñaõ vieát Thö naøy? Coù theå gaùn cho T. Phao-loâ toâng ñoà hay khoâng? Vì sao laïi ít gioáng caùc Thö lôùn cuûa T. Phao-loâ ñeán theá? Thö aáy vieát cho ai vaø trong dòp naøo? Coù thaät laø böùc Thö hay khoâng?
Caàn nghieân cöùu caån thaän maáy vaán ñeà treân ñaây, tröôùc khi phaùc hoïa noäi dung phong phuù cuûa vaên thö thaät say meâ naøy.
Tranh luaän veà nguoàn goác
Trong boán theá kyû ñaàu, vò trí cuûa Thö Hi-baù ñaõ traûi qua nhieàu caûnh thaêng traàm. Nhöng veà ñieåm naøy phaûi ghi nhaän söï khaùc nhau ñaùng keå giöõa caùc Giaùo ñoaøn beân Ñoâng vaø caùc Giaùo ñoaøn beân Taây.
Caùc Giaùo ñoaøn beân Ñoâng vaãn coi Thö Hi-baù laø cuûa T. Phao-loâ. Tuy nhieân taäp truyeàn raát vöõng naøy khoâng ngaên trôû coå nhaân nhaän ra nhöõng dò bieät giöõa Thö Hi-baù vôùi nhöõng Thö khaùc cuûa T. Phao-loâ.
Muoán neâu nhöõng neùt rieâng bieät naøy, oâng Cô-leâ-men A-leùc-xan-ñi coi ñoù laø baûn thích nghi sang tieáng hi-laïp moät baûn vaên do T. Phao-loâ bieân soaïn baèng tieáng hi-baù (x. EÂu-xeâ-bô Lòch söû Giaùo Hoäi VI, 14,2). OÂng töôûng laø nhaän ra trong ñoù lôøi vaên cuûa T. Lu-ca. Sau ñoù ít laâu, oâng O-ri-gieân coøn phaân bieät roõ raøng hôn nöõa. OÂng noùi laø tö töôûng cuûa T. Toâng ñoà, nhöng hieån nhieân khoâng phaûi do ngaøi bieân soaïn. Thö Hi-baù laø taùc phaåm cuûa moät moân ñoà T. Phao-loâ, dieãn taû trung thaønh, nhöng theo caùch theá rieâng, giaùo huaán cuûa thaày mình. Moân ñoà aáy laø ai? OÂng O-ri-gieân thuù nhaän laø khoâng bieát (sñd VI 25, 11-13). Tuy khoâng bieát taùc giaû laø ai, nhöng loøng tin cuûa oâng ñoái vôùi baûn Kinh Thaùnh aáy vaãn coøn nguyeân ven. Caùc nhaø chuù giaûi khaùc beân Ñoâng, ít löu taâm tôùi vaán ñeà vaên chöông, neân chæ theo lôøi quaû quyeát laø cuûa T. Phao-loâ, vì coù taäp truyeàn caùc Giaùo ñoaøn mình baûo ñaûm.
Beân Taây, thì tình caûnh khaùc. Ngöôøi ta bieát Thö Hi-baù ngay töø cuoái theá kyû ñaàu, vì Thö T. Cô-leâ-men Roâ-ma gôûi Giaùo ñoaøn Co-rin-toâ coù trích roõ raøng. Nhöng ngöôøi ta laïi khoâng hoaøn toaøn chaáp nhaän. Vì khoâng chaéc laø cuûa T. Phao-loâ, neân ngöôøi ta nghi ngôø veà giaù trò linh höùng. Vì coù moät soá beø phaùi söû duïng, neân söï nghi ngôø caøng taêng theâm nöõa. Ngöôøi ta duøng ch. 7 ñeå beânh nhöõng thuyeát kyø dò veà oâng Men-ki-xeâ-ñeùc. Phaûi nghieâm ngaët thì caên cöù treân Hi-baù 6,4-6 vaø 10,26, ñeå töø choái khoâng tha toäi cho caùc ngöôøi ñaõ choái ñaïo trong côn baét bôù. Beø A-ri-oâ laáy luaän chöùng ôû 3,2 ñeå chuû tröông Ñaïo Ngoân laø taïo vaät. Theo lôøi oâng Phi-laùt-trô Bô-reâ-si-a laøm chöùng (Migne PL 12, coät 1199), thì baáy nhieâu söï aáy laøm cho maõi tôùi cuoái theá kyû thöù 4, ngöôøi ta khoâng ñoïc Thö Hi-baù trong caùc Giaùo ñoaøn. Rieâng T. Gieâ-roâm kyù nhaän laø ngöôøi Roâ-ma khoâng gaùn Thö Hi-baù cho T. Phao-loâ (De viris ill. 59). Chính ngaøi coi vaán ñeà taùc giaû chæ coù taàm quan troïng tuøy toøng. (Ep 129 ad Dard. PL 22, coät 1103). Taäp truyeàn caùc Giaùo ñoaøn hi-laïp xöa nay voán laøm chöùng Thö naøy thuoäc boä Thaùnh Kinh linh höùng; T. Gieâ-roâm coi ñieàu aáy laø baûo ñaûm quyeát ñònh. Ñoù cuõng laø yù kieán T. AÂu-guùt-tinh (Depecc. mer. 1,50). Nhöõng baûng "qui ñieån Thaùnh Kinh" thieát laäp vaøo cuoái theá kyû thöù 4 ñaõ chaám döùt tình traïng nghi ngôø, vì coù nhaéc roõ raøng ñeán Thö Hi-baù. Nhöng vì xeáp Thö naøy vaøo soá caùc Thö cuûa T. Phao-loâ, neân keát quaû hieån nhieân laø uûng hoä khuynh höôùng quaû quyeát Thö naøy chính toâng laø cuûa T. Toâng ñoà. Ñeán thôøi Trung coå, saùch Gloss ordinaria theo laäp tröôøng gaàn gioáng nhö oâng Cô-leâ-men A-leùc-xan-ñi: Thö Hi-baù laø cuûa T. Phaoloâ, do Lu-ca trung thaønh phieân dòch sau khi T. Toâng ñoà ñaõ qua ñôøi.
Thôøi kyø Caûi löông
Ñeán thôøi kyø Caûi löông thì laïi baét ñaàu tranh luaän. Ta gaëp thaáy tieáng vang trong cuoán oâng Lu-teâ-roâ chuù giaûi Thö naøy naêm 1517-1518, chính naêm oâng ra truyeàn caùo Vít-ten-beùc. OÂng giaûi thích baûn vaên nhö laø cuûa T. Toâng ñoà, thaäm chí oâng coøn gaëp thaáy trong ñoù luaän ñeà caên baûn cuûa giaùo lyù T. Phao-loâ: "Trong Thö naøy T. Phao-loâ taùn döông aân suûng choáng laïi loøng kieâu caêng cuûa söï coâng chính loaøi ngöôøi chieáu theo Leà Luaät." Daàu theá oâng cuõng neâu moät caâu nhö Hi 2,3, trong ñoù taùc giaû coi mình vaøo soå caùc ngöôøi ñaõ tieáp thu Tin Möøng nhôø qua caùc moân ñoà, cho caâu aáy laø moät "luaän chöùng raát maïnh" ñeå chöùng minh Thö naøy khoâng phaûi cuûa T. Phao-loâ. Vì trong Thö Ga-laùt, T. Phao-loâ noùi khaùc haún. ÔÛ caâu 13,19 thì traùi laïi, oâng Lu-teâ-roâ cho laø moät luaän chöùng ñeå beânh Thö naøy chính toâng laø cuûa T. Phao-loâ, vì caâu aáy gôïi nhôù caûnh tuø ñaøy.
Maáy naêm sau, khi giôùi thieäu baûn dòch Taân Öôùc cuûa mình, oâng Lu-teâ-roâ ñaõ xaùc ñònh laäp tröôøng cuûa oâng: Thö naøy khoâng phaûi laø taùc phaåm cuûa T. Phao-loâ hay cuûa toâng ñoà naøo heát. Daàu theá oâng cuõng thaùn phuïc taøi taùc giaû voâ danh kheùo söû duïng Thaùnh Kinh. Nhöng theo yù kieán oâng, coù maáy ñoaïn gaây neân khoù deã. Ñoù laø maáy caâu chuû tröông caùc ngöôøi ñaõ chòu thanh taåy maø coøn sa phaïm toäi, thì khoâng theå naøo aên naên trôû laïi ñöôïc nöõa (6,4-6; 10,26; 12,17). Baáy giôø oâng neâu yù kieán Thö Hi-baù laø moät taùc phaåm hoãn hôïp.
OÂng Can-vanh thì khoâng giaáu gieám gì. OÂng tuyeân boá Thö Hi-baù chaéc chaén thuoäc boä Thaùnh Kinh vaø oâng cho laø taïi möu ñoà cuûa Sa-tan maø ngöôøi ta ñaõ taán coâng uy tín cuûa Thö naøy. Nhöng khoâng vì theá maø oâng coi laø taùc phaåm cuûa T. Phao-loâ.
Sau ñoù caùc nhaø chuù giaûi trong giaùo phaùi Theä phaûn coù nhieàu yù kieán khaùc nhau. Tôùi theá kyû 17 thì gaàn nhö moïi ngöôøi ñoàng thanh coâng nhaän Thö naøy chính toâng laø cuûa T. Phao-loâ. Roài yù kieán ngöôïc laïi laïi thaéng theá.
Quyeàn Giaùo huaán Coâng giaùo baùm vaøo baèng chöùng cuûa taäp truyeàn, neân lo beânh vöïc yù kieán cho Thö naøy laø cuûa T. Phao-loâ. Tuy nhieân phaûi kyù nhaän laø Coâng Ñoàng Tri-ñen-ti-noâ khoâng chòu tuyeân boá roõ raøng veà vaán ñeà chính toâng, neân coù nhaø chuù giaûi coâng giaùo (nhö EÙt-ti-oâ) chuû tröông taùc giaû laø moät moân ñoà cuûa T. Phao-loâ vieát moät taùc phaåm baûn saéc. Trong nhöõng cuoäc tranh luaän ñaàu theá kyû 20, UÛy ban Kinh Thaùnh Roâ-ma caám ngöôøi Coâng giaùo phuû nhaän Thö naøy laø cuûa T. Phao-loâ, nhöng chaáp nhaän cho noùi laø khoâng do chính T. Phaoloâ bieân soaïn. Caùc nhaø chuù giaûi coâng giaùo gaàn ñaây hieåu nguoàn goác bôûi T. Phao-loâ theo nghóa roäng; moät trong nhöõng nhaø thoâng minh baäc nhaát ñaõ cho laø Thö ñaõ do oâng A-po-loâ vieát sau khi T. Phao-loâ töû ñaïo (C. Spicq, Thö Hi-baù q. I, tr. 260-261).
Vaán ñeà chính toâng
Thöïc ra coù nhieàu luaän chöùng choáng laïi chuû tröông nhaän Thö naøy chính toâng laø cuûa T. Phao-loâ. Daùng veû chung cuûa Thö Hi-baù khoâng töông öùng chuùt naøo vôùi baûn chaát T. Toâng ñoà. Lôøi vaên quaù eâm ñeàm, caùch bieân soaïn quaù ñeàu ñaën, caù tính taùc giaû quaù bò xoaù nhoøa (x. 2,3). Ta coù theå ghi nhieàu dò bieät veà ngöõ vöïng, kieåu noùi vaø caû loái quan nieäm veà Huyeàn nhieäm Ñöùc Ki-toâ.
Ngöôøi ta khoâng sao tìm thaáy trong Thö Hi-baù Danh hieäu "Ki-toâ Gieâ-su" hay kieåu noùi "trong Ñöùc Ki-toâ" maø T. Phao-loâ raát naêng duøng. Khoâng bao giôø trích Cöïu Öôùc nhö lôøi Thaùnh Kinh ("coù cheùp raèng", "Kinh Thaùnh noùi"). Nhöng luoân luoân nhö laø "lôøi" ("Ngaøi noùi"). taùc giaû naêng nhaéc tôùi vieäc ñaêng quang cuûa Ñöùc Ki-toâ treân trôøi, nhöng chæ coù moät laàn ñeà caäp tôùi vieäc Ngaøi phuïc sinh töø trong keû cheát (13,20) vaø caû laàn aáy cuõng khoâng duøng kieåu noùi thoâng thöôøng. Caùch trình baøy chöùc Thöôïng teá cuûa Ñöùc Ki-toâ thaät laø ñoäc nhaát voâ song trong toaøn boä Taân Öôùc. Taét laø ta ñöùng tröôùc moät caù tính khaùc xa vôùi T. Phao-loâ.
Moät ngöôøi coøn ñi tôùi choã phuû nhaän moïi moái töông quan giöõa noäi dung Thö naøy vaø tö töôûng T. Phao-loâ nöõa. Nhö vaäy roõ raøng laø ñi quaù trôùn. Vì ta coù theå ghi nhaän söï töông ñoàng raát roõ reät giöõa Thö Hi-baù vaø giaùo lyù T. Phao-loâ veà nhieàu ñieåm toái quan troïng: (1) trình baøy söï Thöông khoù Ñöùc Ki-toâ theo khía caïnh töï yù vaâng lôøi ôû Hi 5,8 vaø 10,9, cuõng nhö ôû Ph 2,8 vaø Rm 5,19; (2) quaû quyeát tính voâ hieäu löïc vaø vieäc baõi boû Leà luaät cuõ ôû Hi 7,11-19 vaø 10,1-10 caùch maïnh meõ khoâng keùm gì caùc baûn vaên Ga 3,21-25 hoaëc Rm 4,15; 5,20; trong Taân Öôùc khoâng thaáy nôi naøo duøng kieåu noùi roõ raøng ñeán theá ñeå dieãn taû ñeà taøi naøy cuûa T. Phao-loâ; (3) ngöôïc laïi, chính trong caùc Thö T. Phao-loâ (1C 5,7; Rm 3,25 vaø nhaát laø Ep 5,2) laø nôi ñeà taøi caên baûn cuûa Thö Hi-baù coù ñöôïc caên cöù vöõng vaøng hôn heát. Cöù so saùnh Ga 2,20 vôùi Ep 5,2.25, laø thaáy roõ khía caïnh hieán teá vaø tö teá cuûa Coâng trình Cöùu Chuoäc ñaõ daàn daàn saùng toû theâm trong caùc moâi tröôøng T. Phao-loâ; (4) sau heát coù theå neâu nhieàu ñieåm töông ñoàng trong giaùo lyù veà Ñöùc Ki-toâ giöõa Thö Hi-baù vaø caùc Thö vieát khi bò tuø, nhö Chuùa Con laø hình aûnh Thieân Chuùa ñöôïc sieâu toân vöôït treân caùc thieân thaàn. Danh hieäu Ngaøi tieáp thuï sau khi daâng mình hieán teá. Baáy nhieâu ghi nhaän coát yeáu khoâng cho pheùp ta töø khöôùc moïi giaù trò cuûa taäp truyeàn beân Ñoâng coi Thö naøy laø cuûa T. Phao-loâ. Ta coù caên cöù ñeå tin laø Thö Hi-baù ñaõ do moät baïn ñoàng nghieäp cuûa T. Phao-loâ bieân soaïn.
Coøn vieäc xaùc ñònh roõ hôn taùc giaû laø gì, thì ta khoâng theå hi voïng ñöôïc. Vì ngay taäp truyeàn thôøi coå ñaõ phaân vaân giöõa nhieàu giaû thuyeát nhö T. Lu-ca, T. Cô-leâ-men Roâ-ma hoaëc T. Ba-na-beâ. Nhöng khoâng giaû thuyeát naøo coù ñuû baèng chöùng. Vì theá caùc ngöôøi thôøi nay ñi tìm giaû thuyeát môùi. Giaû thuyeát coù theå taùn thaønh hôn heát haún laø nhôø oâng Lu-teâ-roâ giôùi thieäu vaø gaùn Thö Hi-baù cho oâng A-po-loâ. Goác Do-thaùi, ñöôïc giaùo duïc theo Hi-laïp taïi A-leùc-xan-ñi, thoâng thaïo Thaùnh Kinh vaø noåi tieáng coù taøi lôïi khaåu (Cv 18,24-28; 1C 3,6): ñoù laø nhöõng neùt hoaøn toaøn thích hôïp vôùi taùc giaû Thö Hi-baù, vì ngoân ngöõ Thö naøy coù nhieàu lieân heä vôùi ngoân ngöõ oâng Phi-loâng A-leùc-xan-ñi. Nhöng vì khoâng coù baèng chöùng coå veà vaán ñeà naøy vaø khoâng theå so saùnh vôùi taùc phaåm naøo khaùc ta bieát chaéc laø cuûa oâng A-po-loâ, neân vieäc gaùn Thö Hi-baù cho oâng ñöùng vaøo haøng giaû thuyeát khoâng theå naøo kieåm chöùng ñöôïc. Chung qui ta ñaønh chòu khoâng bieát teân taùc giaû laø ai.
Loaïi vaên: Thö hay baøi giaûng
Chính loaïi vaên cuûa taùc phaåm naøy cuõng gaây tranh luaän. Ngöôøi ta quaù quen goïi laø Thö, nhöng khoâng thaáy baét ñaàu theo kieåu böùc thö, vaø khoâng theå noùi laø phaàn môû Thö naøy bò maát. Thöïc ra caâu thöù nhaát (1,1-4) ñuùng laø caâu môû ñaàu raát kheùo, nhöng khoâng phaûi cho moät böùc thö, maø cho moät baøi giaûng. Toaøn baûn vaên cuõng coù ñaëc tính huøng bieän nhö theá. Taùc giaû khoâng bao giôø noùi laø oâng vieát, nhöng luoân luoân nhaéc laø oâng noùi (2,5; 5,11; 6,9; 8,1; 9,5; 11,32). Phaàn thaân khoâng bao haøm yeáu toá ñaëc bieät naøo cuûa loái vieát thö. Phaûi ñôïi tôùi maáy caâu sau cuøng môùi thaáy ñoåi gioïng: 13,22-25 laø moät ñoaïn keát thö. Ta gaëp maáy chöõ ñöa tin gôûi cho caùc ngöôøi ôû nôi khaùc, roài tôùi maáy lôøi chaøo thöôøng quen vaø moät lôøi caàu chuùc. Nhöng tröôùc phaàn keát maø gioïng ñieäu khoâng töông öùng chuùt naøo vôùi phaàn môû ñoù, ta nhaän thaáy moät caâu long troïng (13,20-21), laøm thaønh caâu keát thaät. vaäy ta caàn phaân bieät trong baûn vaên hieän thôøi, moät baøi giaûng daønh ñeå ñoïc (1,1-13,21) vaø moät caùi veù ñaõ theâm vaøo veà sau (13,22-25). Coù theå nghó laø thöïc söï ngöôøi ta ñaõ ñoïc baøi giaûng naøy ôû tröôùc maët caùc tín ñoà hoäi hoïp ôû moät hay nhieàu nôi khaùc. Roài laïi vieát gôûi cho ki-toâ höõu vaø nhaân dòp keøm theâm maáy chöõ ñöa tin vaø chaøo hoûi. Raát coù theå laø baøi giaûng vaø taám veù khoâng phaûi do cuõng moät ngöôøi vieát. Tuy lôøi vaên baøi giaûng khoâng theå gaùn cho T. Phao-loâ, nhöng ñoái vôùi taám veù, thì khoâng theå noùi nhö vaäy ñöôïc.
Ngöôøi nhaän thö
Baûn vaên khoâng ghi roõ chi tieát veà caùc ngöôøi nhaän Thö. Nhan ñeà "gôûi ngöôøi Hi-baù" khoâng thuoäc chính vaên. Tuy coù töø thôøi coå, nhöng raát coù theå laø ñaõ choïn nhan ñeà aáy luùc xen baûn vaên vaøo tuyeån taäp goàm nhieàu böùc Thö. YÙ nghóa nhan ñeà aáy khoâng roõ raøng. Nhieàu nhaø chuù giaûi coå thôøi nhaân ñoù keát luaän ngöôøi nhaän Thö goác Do-thaùi, ôû taïi xöù Pa-leâ-tin vaø noùi tieáng Hi-baù. Loái nhìn ñoù, baây giôø khoâng ai theo nöõa, vì ai naáy ñeàu coâng nhaän vaên hi-laïp trong Thö khoâng phaûi laø vaên dòch.
Coù nhöõng taùc giaû gaàn ñaây chuû tröông Thö naøy vieát cho ngöôøi Do-thaùi ngoaøi Ki-toâ giaùo vaø chính xaùc hôn laø cho caùc phaàn töû thuoäc phaùi Qum-raân: giaû thuyeát naøy khoâng ñuùng, vì Thö khoâng keâu môøi aên naên trôû laïi, nhöng khuyeân nhuû kieân trì vaø tieán tôùi trong ñöùc tin (3,6; 5,12; 6,9-12; v.v.). Ñaøng khaùc, tuy coù nhöõng moái lieân quan khoâng choái caõi ñöôïc vôùi caùc vaên thö ñaõ tìm thaáy gaàn Bieån Cheát taïi Qum-raân, nhöng cuõng coù nhieàu lieân heä raát roõ raøng vôùi Do-thaùi giaùo trong giôùi hi-laïp vaø ngöôøi ta coøn töôûng laø gaëp thaáy trong ñoù aûnh höôûng giaùo lyù cuûa phaùi ngoä ñaïo nöõa. Caùc ñieåm so saùnh khaùc bieät treân ñaây cho ta thaáy Thö naøy ñaõ ñöôïc nuoâi döôõng trong maõnh ñaát raát laø phì nhieâu. Moäi tröôøng bieân soaïn baûn vaên voán nhaïy caûm ñoái vôùi nhieàu aûnh höôûng. Thö vieát cho nhöõng coäng ñoaøn ki-toâ höõu khoâng phaûi laø môùi laäp (5,12; 13,7), nhöng khoâng vì vaäy maø ñaõ coù maõi töø buoåi sô khai Giaùo Hoäi, taïi xöù Pa-leâ-tin (x. 2,3). Loøng quaûng ñaïi luùc ñaàu (6,10; 12,32-34) ñaõ nhöôøng choã phaàn naøo cho meät moûi (5,11; 10,25; 12,3). Vieãn aûnh nhöõng khoù khaên môùi khieán cho bò caùm doã naûn loøng (10,35-36; 12,4.7). Haún laø coøn theâm moái nguy sai laïc veà giaùo lyù vaø höôùng ñi do-thaùi hoùa ít nhieàu (13,9). Duø sao, aûnh höôûng ki-toâ höõu goác do-thaùi döôøng nhö in daáu saâu xa vaøo caùc coäng ñoaøn aáy.
Hoaøn caûnh vaø ngaøy thaùng bieân soaïn
Phaàn cuoái Thö gôïi nhöõng hoaøn caûnh, tuy cuï theå, nhöng moät caùch bí aån, khieán ta khoâng bieát ñaët chuùng vaøo khi naøo, choã naøo. OÂng Ti-mo-theâu ñöôïc giaûi thoaùt ôû ñaâu, khi naøo? OÂng ñöôïc giaûi thoaùt khoûi caùi chi? Ta khoâng bieát. Söï nhaéc tôùi "anh em YÙ" cuõng khoâng ñem laïi tia saùng naøo, vì ta khoâng bieát caùc ngöôøi aáy ôû ñaâu, khi bieân soaïn Thö naøy, vaø söï kieän caùc ngöôøi nhaän Thö coù quen bieát moät ít tín ñoà goác YÙ hieån nhieân laø khoâng ñuû cho ta bieát ñöôïc hoï laø ai.
Ngaøy thaùng bieân soaïn cuõng coù theå öôùc löôïng raát khaùc nhau. Coù nhaø chuù giaûi quan taâm tôùi moät soá caâu daùng veû coå kính, chuû tröông laø ñaõ vieát Thö naøy raát sôùm, tröôùc caùc Thö lôùn cuûa T. Phao-loâ. Ngöôøi khaùc lui ngaøy thaùng bieân soaïn laïi cho tôùi cuoái theá kyû ñaàu, thaäm chí coøn xa hôn nöõa. Vieäc T. Cô-leâ-men Roâ-ma söû duïng Thö Hi-baù, khoaûng naêm 95, loaïi tröø vieäc ñònh ngaøy thaùng treã hôn. Ñaøng khaùc nhöõng töông ñoàng trong giaùo lyù veà Ñöùc Ki-toâ cuûa Thö naøy vôùi caùc Thö vieát khi bò tuø gôïi cho ta moät ngaøy thaùng gaàn vôùi luùc T. phao-loâ töû ñaïo. Ta coù theå nghó tôùi nhöõng naêm tröôùc khi phaù huûy Ñeàn thôø Gieâ-ru-sa-lem, xaûy ra vaøo naêm 70. Vì taùc giaû qui chieáu vaøo phuïng töï Ñeàn thôø, nhö moät thöïc taïi coøn ñang hieän höõu (10,1-3).
Cô caáu
Vieäc ta khoâng bieát veà caùc hoaøn caûnh bieân soaïn Thö Hi-baù khoâng gaây baát lôïi gì to taùt, vì loaïi vaên cuûa taùc phaåm naøy baûo ñaûm cho noù bieät laäp khaù nhieàu ñoái vôùi nhöõng bieán coá rieâng. Ñieàu quan troïng hôn nhieàu laø phaân bieät nhöõng neùt chính trong Thö.
Loái coå thôøi chia ra hai phaàn, moät phaàn giaùo lyù (1,1-10,18), moät phaàn luaân lyù (10,19-13,25) khoâng töông öùng vôùi chuû taâm taùc giaû, vì ngay töø ñaàu oâng ñaõ xen giaùo lyù vôùi lôøi khuyeân nhuû (x. 2,1-4; 3,7-4,16; 5,11-6,12), bôûi oâng chuû yù lieäu cho ñöùc tin lieân hieäp maät thieát vôùi ñôøi soáng ki-toâ höõu.
Loái chia ra ba phaàn: (1) Lôøi Thieân Chuùa (1,1-4,13); (2) chöùc Thöôïng teá Ñöùc Ki-toâ (4,14-10,18); (3) ñôøi soáng ki-toâ höõu (10,19 cuoái), tuy coù theå caên cöù vaøo moät soá ghi nhaän chính xaùc, nhöng khoâng trung thaønh neâu leân toaøn theå caùc söï kieän.
Nghieân cöùu chính xaùc hôn thì seõ thaáy noåi baät leân kyõ thuaät bieân soaïn raát laø vuõng chaéc vôùi nhöõng phöông thöùc ("ñoùng khung", "chöõ moùc", ñaët caâu ñoái xöùng) lieân keát vôùi taäp truyeàn vaên chöông Kinh Thaùnh. Nhö vaäy, ngoaøi phaàn môû vaø phaàn keát, ta coù theå nhaän ra caáu truùc naêm phaàn maø taùc giaû seõ laàn löôït loan baùo tröôùc (x. caùc chuù giaûi ôû 1,4; 2,17; 5,10; 10,36.39; 12,12-13).
I. Trong phaàn moät (1,5-2,18) taùc giaû lo ñònh nghóa Danh hieäu Ñöùc Ki-toâ, töùc laø xaùc ñònh vò trí ñoái vôùi Thieân Chuùa (1,5-14) vaø ñoái vôùi loaøi ngöôøi (2,5-18). Muoán ñöôïc theá, oâng so saùnh vôùi vò trí caùc thieân thaàn. Phaàn quaûng dieãn naøy ñöa tôùi lôøi quaû quyeát veà chöùc Thöôïng teá cuûa Ñöùc Ki-toâ (2,17).
II. Roài phaàn hai (3,1-5,10) chöùng toû vieäc theå hieän nôi Ñöùc Ki-toâ, hai neùt chính cuûa baát luaän chöùc tö teá naøo: Ñöùc Ki-toâ ñöôïc uûy nhieäm ñoái vôùi Thieân Chuùa (3,1-6) vaø Ngöôøi lieân ñôùi vôùi loaøi ngöôøi (4,15-5,10). Vò trí Ngöôøi vì ñöôïc vôùi vò trí oâng Moâi-sen (3,2) vaø oâng A-a-ron (5,4). Giöõa hai caâu saùnh ví naøy, taùc giaû xen vaøo moät ñoaïn daøi khuyeân nhuû trung thaønh vôùi Ki-toâ giaùo (3,7-4,14).
III. Phaàn ba (5,11-10,39) trình baøy giaùo lyù cho hoaøn toaøn vieân maõn, vì neâu roõ maáy ñaëc bieät cuûa chöùc Thöôïng teá Ñöùc Ki-toâ: Ñöùc Ki-toâ laø Thöôïng teá thuoäc loaïi hoaøn toaøn môùi (7,1-28); hieán teá baûn thaân Ngöôøi khaùc xa nhöõng nghi thöùc ñaïo cuõ vaø ñaõ môû loái ñi vaøo cung thaùnh thaät (8,1-9,28); Ngöôøi ñaõ thöïc söï xin ñöôïc ôn tha thöù toäi ta (10,1-18). Vaäy hieán teá naøy chaám döùt chöùc tö teá cuõ, leà luaät cuõ, Giao öôùc cuõ. Vì quan troïng hôn nhöõng phaàn kia, phaàn naøy coù theâm ñoaïn daãn vaøo (5,11-6,20) vaø ñoaïn keát (10,19-39).
IV. Muoán keùo loâi ki-toâ höõu treân ñöôøng do Hieán teá Ñöùc Ki-toâ ñaõ môû ra, phaàn boán (11,1-12,13) nhaán maïnh vaøo hai khía caïnh neàn taûng trong ñôøi soáng linh thieâng: laø loøng tin theo göông maãu ngöôøi xöa (11,1-40) vaø söï kieân trì caàn thieát (12,1-13).
V. Sau heát phaàn cuoái cuøng (12,14-13,18) phaùc hoïa böùc tranh ñôøi soáng ki-toâ höõu, keâu môøi tín höõu quyeát chí daán thaân treân ñöôøng ngay ñöa tôùi thaùnh thieän vaø bình an.
Chöùc Thöôïng teá Ñöùc Ki-toâ
Ta deã nhaän ra phaàn ñoùng goùp veà giaùo lyù cuûa Thö Hi-baù tröôùc heát laø trình baøy chöùc Thöôïng teá trong Huyeàn nhieäm Ñöùc Ki-toâ. Vì trong Taân Öôùc, chæ coù Thö Hi-baù aùp duïng cho Ñöùc Ki-toâ töôùc hieäu Tö teá vaø Thöôïng teá. Ñaây laø söï kieän coù taàm quan troïng lôùn. Nhö theá laø ñaõ dieãn taû moái töông quan giöõa nieàm tin ki-toâ höõu vaø moät trong caùc traøo löu chính cuûa taäp truyeàn Thaùnh Kinh, lieân heä vôùi phuïng töï: leã nghi vaø hieán teá, chöùc tö teá, cung thaùnh Thieân Chuùa I-ra-en.
Thoaït nhìn, khoâng thaáy baûn thaân vaø söï nghieäp Ñöùc Gieâ-su lieân quan gì tôùi phöông thöùc dieãn taû toâng giaùo ñoù. Ñöùc Gieâ-su khoâng thuoäc veà haøng tö teá vaø khoâng bao giôø muoán thi haønh chöùc vuï tö teá. Coøn bieán coá Nuùi Ñaàu laâu thì beân ngoaøi khoâng coù chi laø leã nghi. Caùi cheát cuûa Ñöùc Gieâ-su treân ñoù xuaát hieän laø hình phaït, töùc haønh vi phaùp lyù oâ nhuïc taùch rôøi khoûi daân Thieân Chuùa, trong khi hieán teá laø haønh vi nghi leã ñeå toân vinh vaø keát hieäp cuøng Thieân Chuùa.
Muoán thaáy maëc khaûi hoaøn toaøn veà tính hieán teá cuûa cuoäc Töû naïn Phuïc sinh Ñöùc Ki-toâ, caàn vöôït quaù hai ñieàu: moät laø phaûi laøm noå tung tính heïp hoøi cuûa nhöõng quan nieäm coå truyeàn raøng buoäc vôùi vieäc cöû haønh caùc leã nghi. Hai laø phaûi vöôït quaù daùng veû beân ngoaøi ñeå nhaän ra yù nghóa saâu xa cuûa bieán coá. Caûm höùng theo caùc baûn vaên ngoân söù (Is 53, 10) vaø caùc lôøi Ñöùc Gieâ-su (1C 11,25), laïi nhôù moät soá hoaøn caûnh nhö ngaøy giôø Töû naïn truøng vôùi leã Vöôït qua, ki-toâ höõu suy tö, roài môû taâm hoàn ñoùn nhaän tia saùng ñoù (x. 1C 5,7; Rm 3,25; Ep 5,2; 1P 1,19). Cuøng vôùi Thö Hi-baù, lôøi quaû quyeát ñaït tôùi ñoä heát söùc roõ raøng. Khoâng theå ñi tôùi thaønh töïu aáy, neáu khoâng caån thaän so saùnh vôùi caùc leã nghi ñaïo cuõ vaø caùc hieán teá loaøi vaät. Chuùng toâi ñaõ noùi laø vieäc gôïi nhôù naøy coù theå laøm cho ñoäc giaû kim thôøi ngaïc nhieân. Nhöng caàn thaáy roõ laø taùc giaû khoâng ngöøng laïi ôû giai ñoaïn aáy, nhöng chæ ñeà caäp tôùi ñeå loâi keùo tín ñoà vöôït xa hôn.
Chính trong Ñöùc Ki-toâ Vinh hieån sau khi Töû naïn laø nôi taùc giaû nhaän ra chöùc tö teá ñaõ hoaøn taát vieân toaøn: laø Con Thieân Chuùa, laø Anh loaøi ngöôøi, Ñöùc Ki-toâ Vinh hieån baûo ñaûm cho loaøi ngöôøi ñöôïc tôùi cuøng Chuùa Cha, vì theá Ngöôøi thaät laø Thöôïng teá. Chöùc tö teá cuûa Ngöôøi thöøa keá chöùc tö teá cuûa oâng A-a-ron (5,4-5), nhöng baèng caùch vöôït xa hôn: lôøi Tv 110 laøm chöùng laø Thieân Chuùa muoán cho xuaát hieän moät tö teá loaïi môùi "theo kieåu Men-ki-xeâ-ñeùc" (7,1-28). Caùi cheát vaø söï toân vinh Ñöùc Ki-toâ laøm thaønh moät hieán teá thaät. Hôn nöõa phaûi noùi raèng: ñoù laø hieán teá thaät duy nhaát, ñeán thay theá cho moïi hieán teá ñaïo cuõ. Vì caùc hieán teá naøy giôùi haïn vaøo bình dieän traàn ai; laø cöû chæ öôùc leä, neân khoâng coù söùc tinh luyeän taâm hoàn (9,9; 10,1-4) hay laø ñem con ngöôøi leân cuøng Thieân Chuùa. Caùi cheát cuûa Ñöùc Ki-toâ thì traùi laïi, laø vieäc daâng hieán baûn thaân, hoaøn toaøn (9,14), chieám laáy toaøn theå con ngöôøi vaø baét noù hoaøn toaøn vaâng theo yù Thieân Chuùa (5,8; 10,9-10). Ñoàng thôøi laïi ñoåi môùi con ngöôøi toaøn dieän vaø cho soáng thaân maät cuøng Thieân Chuùa. Nhôø chòu cheát, Ñöùc Ki-toâ ñaõ thaønh vò tö teá thieân cung (9,24), ñaõ hoaøn thaønh vieäc thanh taåy toäi loãi vaø thieát laäp Giao Öôùc môùi muoân ñôøi (9,15; 13,20). Maùu Ngaøi baûo ñaûm cho ta ñöôïc töï do ñeán cuøng Thieân Chuùa (10,19). Taát caû baáy nhieâu ñeàu laø coâng trình Thieân Chuùa, laø hoàng aân Thieân Chuùa ban cho loaøi ngöôøi, vì chính Thieân Chuùa ñaõ theå hieän nôi Con cuûa Ngaøi söï bieán hoùa trieät ñeå con ngöôøi nhö theá (2,10).
Ñòa vò ki-toâ höõu
Caùi xaùc ñònh ñòa vò ki-toâ höõu tröôùc tieân laø vieäc ñaët vaøo töông quan tö teá naøy ñoái vôùi Thieân Chuùa. Ñieàu maø nghi leã Ñeàn toäi trong Ñaïo cuõ (Lv 16) chæ tieân tröng baèng nhöõng coá gaéng baát löïc (Hi 9,9; 10,1), thì nay ñaõ trôû neân thöïc taïi vieân toaøn trong Hieán teá duy nhaát cuûa Ñöùc Ki-toâ. "Chuùng ta coù Vò Thöôïng Teá" (8,1; x. 4,14-15; 10,21), Vò Thöôïng Teá hoaøn toaøn ñaõ döùt khoaùt moät laàn thaáu vaøo trong Cung thaùnh thaät (9,12) vaø töø nay ñaïi dieän ra tröôùc toøa Thieân Chuùa (7,25; 9,24). Ngöôøi ñaõ môû ñöôøng cho ta; ta ñöôïc keâu môøi ñem heát loøng tín nhieäm theo chaân Ngöôøi ñeán gaàn Thieân Chuùa (4,16; 7,19; 10,22). Toäi loãi bò dieät (9,26; 10,12); keû thuø ñaõ bò thua (2,14): ta ñaõ ñöôïc giaûi phoùng hoaøn toaøn, döùt khoaùt (2,15; 9,12). Ngay baây giôø, ki-toâ höõu ñöôïc döï phaàn caùc cuûa laønh ñôøi sau (6,4-5); ñöôïc chieám höõu Nöôùc khoâng heà lay chuyeån (12,28). Ñoái vôùi hoï, kyû nguyeân môùi ñaõ baét ñaàu (1,2; 9,26).
Khoâng coù yù noùi laø hoï ñaõ ñaït muïc tieâu. Ôn keâu goïi treân trôøi cuûa hoï (3,1) chöa theå hieän vieân toaøn. Ñôøi soáng hoï coøn tieáp dieãn ôû traàn gian, nôi hoï khoâng coù thaønh trì beàn vöõng, vaø ñôøi soáng aáy coøn höôùng veà thaønh töông lai (13,14). Hoï ñôïi chôø Ñaáng Cöùu ñoä mình xuaát hieän laàn thöù hai (9,28). Hoï caûm thaáy Ngay aáy ñaõ gaàn (10,25.37), nhöng chöa ñöôïc höôûng hoaøn toaøn aùnh saùng ngaøy aáy.
Moái töông quan giöõa hoï vaø Thieân Chuùa nhôø Ñöùc Ki-toâ laø caùi coù thaät, vaø chaët cheõ, nhöng theå hieän trong ñöùc tin. Chæ nhôø ñöùc tin hoï môùi ñöôïc vaøo, ngay töï baây giôø, trong söï nghæ yeân Thieân Chuùa (4,3). Neáu hoï ñeå cho söï khoâng tin thaáu vaøo loøng, hoï lieàn bò taùch rôøi xa Ñöùc Ki-toâ (3,14) vaø xa Thieân Chuùa (3,12; 10,38) maø bò hö ñi (10,39). Trong caùch noùi veà ñöùc tin, taùc giaû lieân keát hai quan ñieåm khaù dò bieät, moät coù tính thuaàn trí hôn, xaùc ñònh noäi dung ñöùc tin (11,1.3.6), moät coù tính hieän sinh hôn, toû ra tính ñoäng ñích cuûa ñöùc tin vaø laøm cho ñöùc tin gaàn vôùi ñöùc caäy (11,1.8-10; v.v.). Theá laø naõo traïng hi-laïp vaø naõo traïng do-thaùi xuaát hieän beân caïnh nhau.
Ñaøng khaùc ñoù cuõng laø ñieàu ta coù theå kyù nhaän nôi caùc phaàn quaûng dieãn khaùc. Ví duï vieäc phuïng thôø trong ñaïo cuõ ñöôïc xaùc ñònh baèng hai moái töông quan: taùc giaû coi ñoù vöøa laø phaûn aûnh thöïc taïi baát di baát dòch treân trôøi (8,5; 9,24), vöøa laø hình boùng cho moät bieán coá "veà sau" töùc laø Hieán teá cuûa Ñöùc Ki-toâ, laø caùi coù giaù trò caùnh chung (9,7-12). Nhö vaäy tính töôïng tröng cuûa Thö naøy phieàn phöùc, nhöng thaät laø phong phuù. Ta cuõng nhaän thaáy caùch taùc giaû kheùo dung hoøa moái baän taâm lieân læ muoán ñaït tôùi caùc giaù trò vónh cöûu vôùi söï cöông quyeát nhaán maïnh vaøo hieäu naêng quyeát lieät cuûa söï kieän lòch söû, ñaõ xaûy ra chæ moät laàn (9,26.28), "döùt khoaùt moät laàn maø thoâi" (7,27; 9,12; 10,10). Söï lieân keát moät caùch nghòch thuôøng caû hai vieãn aûnh ta coù theå nghó laø khoâng theå dung hoøa naøy, quyeát nhieân laø caùch toû ra trí khoân saâu saéc, maø nhaát laø ñöùc tin thaâm traàm nôi taùc giaû.
Boû qua tính ñoái laäp T. Phao-loâ neâu leân giöõa ñöùc tin vaø caùc vieäc laøm, maø Thö Hi-baù khoâng nôi naøo ñeà caäp ñeán, ñieàu taùc giaû öa thích hôn laø chöùng toû ñöùc tin phong phuù nôi caùc vieäc laøm vaø taát caû nhöõng gì coù giaù trò ñaõ theå hieän trong Cöïu Öôùc, ñeàu coù ñöùc tin laøm caên baûn. Ñaøng khaùc, oâng coøn nhaán maïnh laø trong tình traïng thöû thaùch ta coøn phaûi soáng, ñöùc tin chuùng ta phaûi keøm theâm söï kieân taâm trì chí (6,12; 10,36; 12,1-13). Sôû dó Ñöùc Ki-toâ ñaõ gaùnh laáy ñau khoå vaø caùi cheát nhaân loaïi maø bieán noù neân con ñöôøng vinh quang cho Ngöôøi (2,9) vaø cöùu ñoä cho ta (5,8-9), khoâng phaûi laø ñeå chuaån cho chính mình ta khoûi ñöông ñaàu vôùi chuùng, nhöng laø ñeå giuùp ta ñöông ñaàu moät caùch ñaày traøn hi voïng (12,2-3).
Tuy taùc giaû nhaán maïnh nhieàu ñeán hieäu naêng hoaøn toaøn cuûa hieán teá duy nhaát laø Hieán teá cuûa Ñöùc Ki-toâ, nhöng oâng khoâng ngaàn ngaïi trình baøy ñôøi soáng ki-toâ höõu nhö vieäc tieán daâng caùc hieán teá (ôû soá nhieàu: 13,16). OÂng khuyeân tín höõu, nhôø Ñöùc Ki-toâ, ñeå daâng leân Chuùa Cha "moät hieán teá lieân læ taùn döông" (13,15) vaø ñaøng khaùc laïi quaû quyeát giaù trò hieán teá cuûa ñôøi soáng phuïc vuï anh em vaø baùc aùi (13,16). Theo göông hieán teá cuûa Ñöùc Ki-toâ vaø keát hieäp vôùi Ngöôøi, ki-toâ höõu khoâng ñaët phuïng töï ôû beân caïnh ñôøi soáng, nhöng keát hieäp cuøng Thieân Chuùa baèng ñôøi soáng thöïc teá cuûa mình. Ñieàu aáy khoâng coù nghóa laø chìm haún vaøo theá giôùi traàn ai (x. 13,12-14) hay laø ñaùnh tan heát moïi coäng ñoaøn ki-toâ höõu. Traùi laïi, taùc giaû nhaéc cho ta nhôù ñoaøn keát giöõa ki-toâ höõu: lo laéng cho nhau (3,12; 4,1.11; 10,24; 12,15), chaêm chæ döï caùc phieân hoïp ki-toâ höõu (10,25), vaâng lôøi caùc vò höôùng daãn (13,17). Nhieàu laàn taùc giaû laøm cho hieåu taát caû taàm quan troïng cuûa lôøi giaûng thuyeát (2,1.3; 4,2; 5,11; 13,7) vaø cuûa phuïng töï ki-toâ giaùo (6,4; 10,19-22.29; 13,10). Vì muoán ñi ñeán cuøng Thieân Chuùa maø khoâng keát hieäp vôùi Ñöùc Ki-toâ vaø caùc anh em mình, thì ñoù chính laø aûo töôûng. Ta thaáy Thö Hi-baù trình baøy moät hình aûnh raát roõ raøng vaø tuyeät vôøi quaân bình veà ñôøi soáng ki-toâ höõu.
Bieän chöùng hai Giao Öôùc
Moät khía caïnh sau cuøng cuûa giaùo lyù trong Thö Hi-baù ñaùng ta löu yù caùch rieâng. Coù leõ khoâng moät cuoán naøo trong Taân Öôùc chöùng minh roõ reät baèng Thö Hi-baù veà caùch theá Cöïu Öôùc neân hoaøn taát trong Ñöùc Ki-toâ vaø toû cho ta thaáy toaøn boä moái töông quan xaùc ñònh vieäc hoaøn taát trong Ñöùc Ki-toâ nhö vaäy. Ñaây laø toaøn boä phieàn phöùc vaø coù tính nghòch thöôøng nöõa kia, vì lieân keát khaúng ñònh vaø phuû ñònh vôùi nhau ñeå ñi tôùi söï vöôït quaù khoâng ngôø. Ví duï tieâu bieåu hôn heát laø hieán teá cuûa Ñöùc Ki-toâ. Xeùt moät ñaøng, caùi cheát cuûa Ñöùc Ki-toâ treân Thaäp giaù chính laø choái boû phuïng töï ñaïo cuõ, xem ra khoâng coù lieân quan gì vôùi phuïng töï aáy, laïi coøn ñoái laäp theo nhieàu ñieåm nöõa. Tuy nhieân, neáu nhìn caån thaän, thì seõ khaùm phaù ra tính lieân tuïc saâu xa: caû hai ñaøng ñeàu laø daâng leã vaät leân Thieân Chuùa, ñi tôùi ñoå maùu ra vaø coù yù xin ôn tha toäi. Nhöng tröôøng hôïp Ñöùc Ki-toâ troåi vöôït muoân truøng! Thay vì saùt teá nhöõng loaøi vaät theo nghi thöùc, thì ñaây laø vieäc daâng hieán baûn thaân ñi tôùi cuøng taän, trong söï hoaøn toaøn vaâng phuïc Chuùa Cha vaø lieân ñôùi toaøn dieän vôùi loaøi ngöôøi. Vì theá muïc tieâu maø phuïng töï ñaïo cuõ theo ñuoåi, nay ñaõ ñaït tôùi döùt khoaùt moät laàn, vaø ñoàng thôøi moïi leã nghi ñaïo cuõ laïi trôû neân loãi thôøi vaø heát giaù trò.
Khoâng phaûi laø chæ coù ví duï aáy maø thoâi. Töø ñaàu ñeán cuoái taùc phaåm naøy, taùc giaû luoân luoân ñoái chieáu caùc lôøi höùa vôùi vieäc theå hieän chuùng, caùc hình boùng trong Cöïu Öôùc vôùi vieäc chuùng neân öùng nghieäm vaø luoân luoân neâu baät caùc moái töông quan trong vieäc khai trieån chöông trình Thieân Chuùa. OÂng hieåu saâu saéc veà tính lieân tuïc cuûa chöông trình aáy, töùc laø caùi laøm cho hai Giao Öôùc laø moät, nhöng cuõng toû ra khoâng keùm phaàn yù thöùc veà tính môùi meû vaø caùnh chung cuûa Maïc Khaûi do Ñöùc Ki-toâ ñem laïi cho ta.
Keát luaän
Tuy caàn phaûi coá gaéng phaàn naøo ñeå ñoïc Thö Hi-baù, nhöng coá gaéng naøy seõ mau ñöôïc thöôûng coâng doài daøo. Ta caûm thaáy trong baûn vaên Taân Öôùc naøy moät nieàm khaùt khao maõnh lieät muoán vaøo hieäp thoâng cuøng Thieân Chuùa, ta khaùm phaù ra trong ñoù moät giaùo lyù tuyeät vôøi thöïc teá veà nhöõng khoù khaên trong ñôøi soáng ki-toâ höõu. Vì theá, ta seõ ñoïc ñi ñoïc laïi nhöõng trang suùc tích naøy maø khoâng heà thaáy meät. Haún laø phaàn ñoùng goùp cuûa nhöõng trang naøy, ñoái vôùi thôøi ta, thaät quí baùu hôn bao giôø heát. Vì Thö Hi-baù noùi vôùi nhöõng ki-toâ höõu ñang bò maát höôùng vaø bò caùm doã ngaõ loøng. Thö aáy chæ cho ta phöông thuoác thaät ñieàu trò chöùng beänh naøy: khoâng phaûi nhöõng lôøi khuyeân luaân lyù boâng loâng, nhöng moät coá gaéng nghieâm chænh ñaøo saâu nieàm tin vaøo Ñöùc Ki-toâ.