Tieåu Daãn Thö Göûi Phi-leâ-mon
Ñöùc Ki-toâ
Khieán
Chuû Tôù Thaønh Anh Em
Trong taát caû caùc Thö T. Phao-loâ coøn löu truyeàn tôùi chuùng ta, Thö Phi-leâ-mon laø vaén nhaát. Nhöng ñaáy khoâng phaûi laø caùi veù thöôøng, vì trong ñoù T. Phao-loâ giöõ ñuû nghi thöùc thö töø quen duøng thôøi aáy. Ñaây cuõng laø Thö coù tính caù nhaân hôn caû, laïi laø Thö duy nhaát töï tay ngaøi vieát töø ñaàu ñeán cuoái (c. 19). Nhöng khoâng chaéc ñaây chæ laø moät laù "thö rieâng". Vì T. Phao-loâ cuõng gôûi Thö aáy "cho Giaùo ñoaøn hoäi hoïp nôi nhaø oâng Phi-leâ-mon" (c. 2). Lyù do saâu xa cuûa söï kieän naøy, phaûi chaêng laø trong Thaân Theå Ñöùc Ki-toâ, vieäc caù nhaân khoâng coøn phaûi thuaàn laø vieäc tö rieâng nöõa?
Xöa nay Thö naøy vaãn laøm cho moïi ngöôøi caûm ñoäng vì nhöõng taâm tình teá nhò dieãn taû trong ñoù. Khoâng bao giôø T. Phao-loâ thaän troïng cho baèng ôû ñaây, ñeå uy tín ngaøi khoâng ñeø naëng treân caùc moân ñoà mình. Ngaøi keâu xin, ngaøi gôïi yù, chöù khoâng baét buoäc. Thaät oâng Maâu-rít Go-gu-en ñaõ coù lyù ñeå goïi caùi veù naøy "ñuùng laø kyø coâng cuûa boán teá nhò".
Haún laø T. Phao-loâ ñaõ vieát Thö naøy taïi Roâ-ma hay taïi Xeâ-sa-reâ. Daàu sao Thö naøy cuõng ñoàng thôøi vôùi Thö Co-lo-xeâ; T. Phao-loâ khi aáy ñang bò tuø (Co 4,3.10.18; Plm 9.10.13.18) vaø beân caïnh ngaøi coù nhöõng baïn ñoàng nghieäp (Co 4,7-14; Plm 23-24). Ta khoâng nhôø nôi khaùc maø bieát roõ hôn ngöôøi nhaän Thö. Hình nhö oâng aáy laø moät ngöôøi quan troïng trong Giaùo ñoaøn Co-lo-xeâ, duøng taøi saûn vaø aûnh höôûng maø giuùp ñôõ Giaùo ñoaøn (c. 5-7). Ñoù laø ngöôøi T. Phao-loâ ñaõ giuùp aên naên trôû laïi: ngaøi deø daët nhaéc cho oâng ñieàu aáy (c. 19). Ngaøi quí troïng oâng laém, neân goïi oâng laø "coäng söï vieân chí aùi" (c. 1).
Hoaøn caûnh
Chuùng ta chöa bieát roõ hoaøn caûnh vieát Thö naøy. Nhöng caên cöù vaøo nhieàu caâu T. Phao-loâ aùm chæ trong ñoù, ta coù theå phoûng ñoaùn moät caùch khaù ñuùng söï thaät.
Anh O-neâ-sim laø noâ leä cuûa oâng Phi-leâ-mon ñaõ boû chuû nhaø troán ñi, coù leõ sau khi laøm ñieàu chi laàm loãi (c. 18). Nhaân gaëp T. Phao-loâ, trong nhöõng hoaøn caûnh naøo khoâng bieát, anh quyeán luyeán ngaøi vaø aên naên trôû laïi (c. 10). T. Phao-loâ cuõng quyeán luyeán anh vaø cho anh coäng taùc vôùi ngaøi. Trong Thö göûi cho Giaùo ñoaøn Co-lo-xeâ, ngaøi goïi anh laø ngöôøi "anh em trung thaønh quí meán" (4,9). Vì theá T. Phao-loâ giöõ anh ôû laïi vôùi ngaøi. Tuy nhieân, neáu keùo daøi maõi ra, tình traïng coù leõ bieán thaønh khoù xöû: oâng Phi-leâ-mon coù theå nghi ngôø T. Phao-loâ töï tieän giaùm nhaän cho giuùp vieäc ngaøi moät teân noâ leä boû troán, maø khoâng ñöôïc oâng ñoàng tình, laïi khoâng baùo tin cho oâng bieát nöõa. Ñaøng khaùc, theo luaät phaùp hieän haønh, giöõ beân mình moät teân noâ leä boû troán, chính laø toøng phaïm vaøo ñieàu loãi naëng ñoái vôùi quyeàn lôïi tö nhaân. Sau heát, chính anh O-neâ-sim cuõng lieàu mình bò baét vaø bò giam, tröôùc khi bò loâi coå veà nhaø chuû, roài coù theå bò chuû phaït naëng neà. Vì theá, ta hieåu vì sao T. Phao-loâ quyeát ñònh gôûi anh O-neâ-sim veà vôùi chuû. Nhöng ngaøi khoâng gôûi veà suoâng. Ñoàng thôøi ngaøi laïi gôûi cho oâng Phi-leâ-mon caùi veù naøy, xin oâng ñoùn nhaän teân noâ leä mình, chaúng nhöõng nhö "moät ngöôøi anh em thaân meán" (c. 16) maø hôn nöõa, nhö laø "baûn thaân" T. Phao-loâ vaäy (c. 17). Ngaøi khoâng roõ raøng xin oâng giaûi phoùng cho anh O-neâ-sim, nhöng ngaøi chaéc chaén laø oâng Phi-leâ-mon coøn laøm quaù söï ngaøi xin nöõa (c. 21). Chính oâng Phi-leâ-mon phaûi hieåu caùi "hôn nöõa" ñaây bao haøm nhöõng gì. Duø sao T. Phao-loâ ngoû yù heát söùc roõ raøng laø ngaøi mong anh O-neâ-sim, baát luaän coù ñöôïc giaûi phoùng hay khoâng, seõ ñöôïc gôûi laïi cho ngaøi ñeå anh giuùp vieäc truyeàn baù Tin Möøng.
Giaù trò giaùo lyù
Ñoâi khi ngöôøi ta bôû ngôõ vì moät laø Thö "rieâng", ít lieân quan tôùi tín lyù nhö vaäy, laïi coù theå ñöôïc ñöa vaøo qui ñieån Thaùnh Kinh. Nhöng Giaùo Hoäi coå thôøi haù khoâng giöõ laïi caùi veù naøy, vì ñöôïc nghe trong ñoù moät caùi chi veà thaùi ñoä ki-toâ höõu ñoái vôùi baäc noâ leä, maø khoâng sao gaëp thaáy nôi naøo khaùc nöõa ñaáy ö? Giaû thuyeát aáy xem ra ít nöõa laø chaáp nhaän ñöôïc. Ñaõ haún khoâng neân bieán lôøi chuù giaûi laù Thö vaén taét naøy thaønh moät thieân baøn veà "noâ leä theo quan ñieåm Tin Möøng". Khi vieát Thö, T. Phao-loâ chæ xeùt tôùi moät tröôøng hôïp cuï theå, tö rieâng, nhöng coù leõ chính vì ñaây laø moät noá rieâng maø ngaøi ñaõ noùi ñöôïc vôùi ta, veà nhöõng moái töông quan giöõa chuû vaø noâ leä, nhieàu hôn laø trong caùc Thö coù tính caùch giaùo lyù hôn cuûa ngaøi.
Nhöõng ñoaïn khaùc nhau T. Phao-loâ ñeà caäp ñeán nhöõng moái töông quan giöõa chuû vaø noâ leä trong caùc Thö ngaøi, coù veû nhö laø nhuùt nhaùt (1C 7,20-24; Ep 6,5-9; Co 3,22-4,1). Ñaõ haún khi nghe maáy caâu naøy, caùc noâ leä coå thôøi ñaõ gaëp thaáy lôøi quaû quyeát laøm cho thaúng thoát ngaïc nhieân veà nhaân phaåm hoï. Nhöng T. Phao-loâ khoâng trieät ñeå phaûn ñoái theå cheá noâ leä xeùt laø theå cheá. Laïi coá nhieân laø T. Phao-loâ taùo baïo quaû quyeát raèng "trong Ñöùc Ki-toâ, moïi giôùi haïn ñeàu tieâu huûy, khoâng coøn noâ leä hay ngöôøi chuû nöõa" (Ga 3,28). Thaäm chí ngaøi coù theå vieát cho ki-toâ höõu Roâ-ma, laø chuû vaø noâ leä raèng: "Tình huynh ñeä phaûi lieân keát anh em yeâu meán laãn nhau" (Rm 12,10). Nhöng tuy ngaøi quaû quyeát laø "tröôùc Toân Nhan Thieân Chuùa", "trong Ñöùc Ki-toâ", beân trong nhoùm huynh ñeä vaø caùch rieâng trong khung caûnh caùc buoåi hoïp phuïng töï, moïi tín höõu ñeàu baèng nhau vaø laø anh em vôùi nhau, maø hình nhö ngaøi khoâng ruùt ra bình dieän phaùp lyù beân ngoaøi, töùc laø treân ñôøi soáng daân söï.
Coá nhieân laø T. Phao-loâ phaân bieät hai bình dieän: "tröôùc Toân Nhan Thieân Chuùa" vaø "tröôùc maët ngöôøi ta", nhöng Thö Phi-leâ-mon khoâng cho pheùp ta giaûi thích theo loái nhò nguyeân nghóa chaët nhö ngöôøi ta quen laøm ñoái vôùi tö töôûng ngaøi. Vì tuy khoâng nôi naøo T. Phao-loâ tröïc tieáp chuû tröông laø caàn baõi boû theå cheá noâ leä raát lan traøn thôøi ñoù, nhöng ngöôøi ta khoâng theå noùi laø ngaøi baûo noâ leä cöù laøm noâ leä, cöù ôû laïi ñòa vò mình trong xaõ hoäi, döôøng nhö ñòa vò aáy laø bôûi Chuùa ñaõ moät laàn döùt khoaùt chæ ñònh cho mình. Nhö oâng Theâ-oâ Preâ-ít neâu roõ: "Thöïc söï T.Phao-loâ khoâng saép laïi gaàn nhau ñaâu: ñuùng hôn chính laø tình huynh ñeä, söï hieäp nhaát trong Ñöùc Ki-toâ xaâm nhaäp vaøo moái töông quan giöõa chuû vaø noâ leä, maø beû tan noù ñi vaø laøm cho noù neân hoaøn taát treân bình dieän hoaøn toaøn khaùc. Anh O-neâ-sim seõ ñöôïc coi, chaúng nhöõng laø nhö moät keû ngang haøng, moät phaàn töû khaùc trong Giaùo Hoäi, maø seõ laø phaàn töû trong gia ñình oâng Phi-leâ-mon, seõ laø anh em moät caùch troïn veïn. Vaäy khoâng coøn chuùt leà naøo cho tình cha chuû, vì ñoù laø tình huynh ñeä hoaøn toaøn". T. Phao-loâ nhaán maïnh: ñoù laø vì oâng Phi-leâ-mon seõ phaûi ñoùn nhaän anh O-neâ-sim "vöøa theo tö caùch anh laø ngöôøi, vöøa theo tö caùch anh laø ki-toâ höõu" (c. 16).
Vaäy ta ñöôïc pheùp cuøng vôùi oâng Theâ-oâ Preâ-ít keát luaän raèng "tuy Taân Öôùc khoâng caùch maïng theo nghóa kim thôøi, nhöng Taân Öôùc caøng khoâng baûo thuû: taát caû traät töï xaõ hoäi ñeàu ñöôïc thaùo ra thöïc söï, vaø qua ñi laøm moät vôùi cô caáu cuûa theá gian naøy".
Chính toâng
Tính chính toâng cuûa caùi veù naøy, hoïa laém môùi coù ngöôøi hoaøi nghi. Vì ta khoâng thaáy ngöôøi naøo khaùc vôùi T. Phao-loâ coù theå vieát ñöôïc Thö naøy: ñoù laø ngoân ngöõ, lôøi vaên vaø taâm hoàn ngaøi (C. Bô-noa). Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi töôûng mình phaûi choáng laïi tính chính toâng cuûa Thö Co-lo-xeâ, cuõng boù buoäc phaûi hoaøi nghi caû tính chính toâng cuûa Thö naøy nöõa. Vì hai Thö naøy, nhö ta ñaõ thaáy, quaù lieân heä chaët cheõ vôùi nhau, neân ngöôøi ta khoâng theå coù hai yù kieán khaùc nhau veà chuùng.