Tieåu Daãn Thö 1 & 2 Göûi Ti-moâ-theâu
Thö Göûi Ti-toâ
Ñöùc
Ki-toâ Chuû Chaên Hoäi Thaùnh
Trong boä Thö T. Phao-loâ, hai Thö Ti-moâ-theâu vaø Thö Ti-toâ laøm thaønh moät khoái ñoàng nhaát caû veà phöông dieän vaên chöông laãn giaùo lyù. Ñaøng khaùc, ñöøng keå Thö Phi-leâ-mon, thì chæ coù maáy Thö naøy laø gôûi cho nhöõng ngöôøi ñích danh. Töø khi caùc oâng D. N. Beùc-ñoát vaø P. An-toân, ñaàu theá kyû 18, ñaët teân cho laø "Thö muïc vuï", thì teân aáy ñaõ trôû neân löu truyeàn, vì neâu roõ ñaëc tính rieâng maáy baûn vaên bao haøm nhaát laø caùc chæ thò gôûi cho nhöõng vò "muïc töû" caùc Giaùo ñoaøn.
Caùc ngöôøi nhaän Thö
OÂng Ti-moâ-theâu
Veà oâng Ti-moâ-theâu ta coù nhöõng taøi lieäu tröïc tieáp do T. Lu-ca trong saùch Coâng vuï vaø do chính T. Phao-loâ.
Laàn ñaàu tieân T. Phao-loâ gaëp con ngöôøi veà sau seõ trôû neân "phuï taù" (Cv 19,22) tuyeät vôøi cho ngaøi, laø ôû Ly-tra, moät thaønh thuoäc xöù Ly-cao-ni, laø thuoäc ñòa Roâ-ma, do vua AÂu-guùt-toâ laäp khoaûng naêm 6 tröôùc Coâng nguyeân. OÂng Ti-moâ-theâu thuoäc thaønh phaàn tö saûn trong thò xaõ. Thaân phuï laø ngöôøi Hi-laïp (Cv 16,1). Thôøi baáy giôø ngöôøi ta goïi laø hi-laïp ñeå ñoái laäp vôùi caùc ngöôøi baûn xöù noùi tieáng thoå aâm Ly-cao-ni vaø khoâng coù danh tieáng gì ñaùng keå. Ngöôøi ta cuõng coi oâng aáy laø ngöôøi daân ngoaïi, vì oâng Ti-moâ-theâu ñaõ khoâng chòu caét bì ngaøy thöù taùm theo luaät Do-thaùi. Thaân maãu oâng laø baø EÂu-ni-keâ goác Do-thaùi ñaõ theo Ki-toâ giaùo Cv 16,1) vaø cuï baø teân laø Loâi-ña coù ñöùc tin "ngay thaúng" (2Tm 1,5) ñaõ daïy oâng töø nhoû cho bieát Thaùnh Kinh (2Tm 3,15).
Khi baét ñaàu laøm vieäc vôùi T. Phao-loâ, oâng Ti-moâ-theâu coøn töông ñoái treû. Chöøng möôøi laêm naêm sau, T. Toâng ñoà coøn coù theå vieát thö cho oâng raèng: "Chôù ñeå ngöôøi naøo khinh con vì coøn treû tuoåi" (1Tm 4,12; x. 5,1; 2Tm 2,22). Daùng veû nhuùt nhaùt vaø deø daët (x. 1C 16,10; 2Tm 1,8), söùc khoûe moûng gioøn, neân oâng hay bò yeáu. Ta bieát lôøi T. Toâng ñoà thaân aùi traùch oâng veà ñieàu aáy: "Con ñöøng uoáng nguyeân nöôùc laõ thoâi, haõy duøng chuùt röôïu nho, vì daï daøy con yeáu vaø vì con thaáy trong ngöôøi moûi meät" (1Tm 5,23). Muoán cho khoûi gaëp khoù khaên vôùi nhoùm Do-thaùi hoùa, T. Phao-loâ laøm pheùp caét bì cho oâng (Cv 16,3). Tôùi moät ngaøy thaùng ta khoâng bieát roõ, oâng Ti-moâ-theâu ñöôïc ñoaøn kyø laõo ñaët tay cho (1Tm 4,14; 2Tm 1,6).
Hoaït ñoäng truyeàn giaùo cuûa moân ñoà ñaõ in daáu veát saâu xa cuûa hoaït ñoäng truyeàn giaùo oâng thaày. T. Phao-loâ thaân thieát goïi oâng laø "ngöôøi anh em chuùng ta, coäng taùc vieân Thieân Chuùa trong vieäc giaûng Tin Möøng veà Ñöùc Ki-toâ" (1Th 3,2). Ngaøi thöôøng ñem oâng ñi theo trong caùc cuoäc haønh trình truyeàn giaùo (x. Cv 17,14-15; 18,5; 20,4; 2C 1,19). Ta gaëp oâng Ti-moâ-theâu beân caïnh T. Phao-loâ khi ngaøi vieát Thö 1 vaø 2 Theâ-sa-lo-ních (1Th 1,1; 2Th 1,1), Thö 2 Co-rin-toâ (2C 1,1), Thö Roâ-ma (Rm 16,21), Thö Phi-líp (Ph 1,1), Thö Co-lo-xeâ (Co 1,1), Thö Phi-leâ-mon (Plm 1). T. Phao-loâ cuõng trao cho oâng nhieàu söù maïng rieâng taïi Ma-keâ-ñoan (x. Cv 19,22), ñaëc bieät laø ñoái vôùi ngöôøi Theâ-sa-lo-ních luoân luoân vaãn lo aâu veà Ngaøy quang laâm, haàu "giuùp hoï vöõng beàn vaø phaùt trieån nieàm tin" (1Th 3,2.6). Ngaøi coøn sai oâng ñeán vôùi ngöôøi Co-rin-toâ, haàu nhaéc laïi cho hoï nhôù nhöõng qui taéc veà caùch aên neát ôû trong Ñöùc Ki-toâ ñuùng nhö lôøi ngaøi giaûng daïy khaép nôi, trong moïi Giaùo ñoaøn (1C 4,17; x. 16,10). Nhöõng baèng chöùng ta may maén ñöôïc caùc baûn vaên Taân Öôùc cho ta bieát naøy giuùp ta ñoaùn bieát söï coäng taùc giöõa T. Phao-loâ vaø oâng Ti-moâ-theâu trong vieäc truyeàn giaùo raát laø chaët cheõ.
Tình nghóa thieát T. Phao-loâ ñoái vôùi oâng Ti-moâ-theâu thaät laø trung kieân. Khi lyù hình seõ ñöùng tröôùc cöûa nguïc vaøo cuoái ñôøi ngaøi, T. Phao-loâ öôùc ao gaëp laïi moät laàn choùt (2Tm 4,9-21) con ngöôøi ngaøi goïi laø "con thaät cuûa cha trong ñöùc tin" (1Tm 1,2).
OÂng Ti-toâ
Ta chæ coù ít taøi lieäu veà oâng Ti-toâ, vì T. Lu-ca khoâng nhaéc ñeán teân oâng bao giôø trong saùch Coâng vuï. OÂng sinh bôûi gia ñình "Hi-laïp", töùc laø ngoaïi giaùo (Ga 2,3). Roài aên naên trôû laïi haún laø nhôø chính T. Phao-loâ (x. Tt 1,4), ñöôïc ngaøi ñem theo ñi Hoäi nghò Gieâ-ru-sa-lem (Ga 2,1-3). Ngaøi khoâng baét oâng chòu pheùp caét bì (x. Ga 2,3) nhö tröôøng hôïp oâng Ti-moâ-theâu. Haønh ñoäng cuûa oâng ñaõ quyeát lieät trong vieäc daøn xeáp vuï Co-rin-toâ. OÂng ñaõ xoay laïi tình theá, laøm cho Giaùo ñoaøn uûng hoä T. Phao-loâ (x. 2C 7,7) vaø bieát caùch laøm cho ngöôøi Co-rin-toâ yeâu meán mình. Khi vieát thö cho hoï, T. Phao-loâ laøm chöùng khen oâng theå naøy: "Anh ñaõ keå cho chuùng toâi ñöôïc bieát: naøo anh em khao khaùt mong chôø, naøo anh em phaøn naøn hoái haän, naøo anh em nhieät thaønh vôùi toâi, khieán cho toâi vui möøng hôn nöõa... Neân anh caøng coù caûm tình gaáp boäi ñoái vôùi anh em, khi nhôù raèng taát caû anh em ñeàu ñaõ vaâng lôøi, ñaõ run sôï xieát bao khi tieáp röôùc anh (2C 7,7.13.15).
T. Phao-loâ quí troïng taøi naêng vaø loøng yeâu meán cuûa oâng, vì ñaõ uûy cho oâng hoaøn thaønh vieäc toå chöùc caùc coäng ñoaøn ki-toâ höõu taïi Cô-reâ-ta (Tt 1,5). Theo 2 Tm 4,10 coù leõ oâng ñaõ ôû vôùi T. Phao-loâ moät thôøi gian taïi Roâ-ma, khi ngaøi bò tuø laàn thöù hai, roài oâng traåy ñi xöù Ñan-maùt.
Ngaøy thaùng vaø nôi bieân soaïn
Thö Ti-moâ-theâu thöù hai
Chuùng toâi baét ñaàu baèng Thö Ti-moâ-theâu thöù hai coù leõ laø hay nhaát. Xem ra ñaây laø laù Thö muïc vuï sau cuøng. Vì trong ñoù T. Phao-loâ vieát raèng: "Cha chaïy ñua ñaõ tôùi cuoái ñöôøng" (4,7). Neân coù leõ laø vieát ngay tröôùc khi T. Phao-loâ qua ñôøi.
Phaûi chaêng ta coù theå ñem söï kieän aáy vaøo doøng lòch söû, maø xaùc ñònh ngaøy thaùng T. Phao-loâ töû ñaïo? Ngöôøi ta ñeà nghò hai giaûi phaùp:
- Moät laø nhaän caùc Thö muïc vuï chính toâng laø cuûa T. Phao-loâ vaø do ñoù giaû thieát ngaøi bò giam laàn nöõa (ôû tuø laàn thöù hai). Ngaøi bò baét vaøo thôøi baùch haïi cuûa vua Neâ-roân (khoaûng giöõa naêm 64 vaø thaùng saùu naêm 68), roài töû ñaïo vaøo thôøi kyø aáy, coù leõ laø naêm 67 (x. baèng chöùng oâng EÂuseâbô Lòch söû Giaùo Hoäi II, XXV, 5). Vaäy coù leõ laø bieân soaïn Thö 2 Ti-moâ-theâu vaøo ngaøy thaùng ñoù.
- Hai laø khoâng nhaän toaøn theå caùc Thö muïc vuï laø cuûa T. Phao-loâ vaø cho laø ñaõ bieân soaïn vaøo thôøi kyø treå hôn nhieàu, khoaûng cuoái theá kyû thöù nhaát hay ñaàu theá kyû thöù hai.
Nguyeân phaân tích baûn vaên, thì khoâng theå quyeát chaéc ñaèng naøo truùng. Neân duø theo chuû tröông naøo, söï khoân ngoan cuõng ñoøi phaûi coi laø coù leõ nhö vaäy thoâi.
Ñaây laø nhöõng nguyeân toá cuûa vaán ñeà: Thö 2 Ti-moâ-theâu xem nhö ñaõ bieân soaïn taïi Ro-ma (1,17), trong thôøi bò tuø ñaëc bieät nghieâm khaéc. T. Phao-loâ "phaûi mang xieàng xích nhö moät teân gian aùc" (2,9); ngaøi coi vieäc bò tuø naøy coù tính caùch oâ nhuïc: hai laàn ngaøi xin oâng Ti-moâ-theâu ñöøng xaáu hoå vì ngaøi (1,8.12), nhöng neân baét chöôùc anh O-neâ-si-phoâ ñaõ khoâng xaáu hoå vì ngaøi bò xieàng xích (1,16), laïi coøn "soát saéng" kieám tìm vaø gaëp thaáy ngaøi taïi thuû ñoâ Roâ-ma. Ñaøng khaùc T. Toâng ñoà khoâng aûo töôûng veà keát cuoäc vuï aùn ngaøi. Ngaøi bieát giôø ngaøi khôûi haønh ñaõ gaàn ñeán, bieát ngaøi ñaõ ñöôïc hieán daâng laøm leã quaùn (4,6). Ngaøi töï caûm thaáy coâ ñôn moät caùch gheâ sôï: anh Ñeâ-maùt "vì yeâu thích theá gian" neân ñaõ boû ngaøi, anh Keâ-sen thì ñi Ga-laùt, anh Ti-toâ laïi ñi Ñan-maùt (4,10). Chæ coù moät mình anh Lu-ca ôû laïi vôùi ngaøi. Ngaøi xin oâng Ti-moâ-theâu mau mau veà vôùi ngaøi (4,9), tröôùc muøa ñoâng (4,21).
Ñaây laø T. Phao-loâ bò tuø taïi Roâ-ma (cöù cho laø bò tuø laàn thöù nhaát) vaøo khoaûng naêm 61-63, theo saùch Coâng vuï 28,30. Nhöng caùc hoaøn caûnh laàn bò tuø thöù nhaát naøy khoâng aên khôùp vôùi Thö 2 Ti-moâ-theâu. Vì khi aáy T. Phao-loâ ôû taïi moät nhaø tö ngaøi ñaõ thueâ vaø ñöôïc töï do tieáp nhöõng keû ñeán gaëp ngaøi. Vaäy hoaëc phaûi chaáp nhaän laø coù laàn bò tuø thöù hai trong ñoù ngaøi ñaõ bieân soaïn Thö naøy vaø saùch Coâng vuï khoâng ñeà caäp tôùi, hoaëc phuû nhaän caùc söï kieän lòch söû trong Thö vaø coi laø khoâng phaûi do T. Phao-loâ ñaõ vieát Thö naøy.
Coøn moät daáu chæ khaùc nöõa. T. Phao-loâ xin oâng Ti-moâ-theâu ñem veà cho ngaøi chieác aùo choaøng ngaøi ñaõ ñeå laïi ôû Troâ-aùt taïi nhaø oâng Caùc-poâ, cuõng nhö maáy cuoán saùch, nhaát laø saùch giaáy da (4,13). Nhöng khoâng theå ñoàng nhaát hoùa cuoäc löu truù naøy ôû Troâ-aùt vôùi cuoäc löu truù T. Lu-ca ñeà caäp ñeán ôû Cv 20,5. Vì theo Cv 28,30, thì cuoäc löu truù naøy xaûy ra naêm naêm tröôùc khi keát thuùc laàn bò tuø (thöù nhaát). Khoâng theå giaû thieát laø T. Phao-loâ ñaõ ñeå laïi aùo choaøng muøa ñoâng trong voøng naêm naêm taïi nhaø oâng baïn Caùc-poâ.
Moät ghi chuù cuoái cuøng nöõa laø T. Phao-loâ kyù nhaän ngaøi ñaõ ñeå anh Troâ-phim ñau oám ôû laïi Mi-leâ (4,20). Söï kieän naøy khoâng aên khôùp vôùi söï kieän ôû Cv 21,29, vì ôû ñaây ta thaáy anh Troâ-phim maïnh khoûe, ñi ra phoá taïi Gieâ-ru-sa-lem vôùi T. Phao-loâ, tröôùc khi ngaøi bò tuø laàn thöù nhaát.
Vì nhöõng lyù do treân, ta khoâng theå laãn cuoäc löu truù cuûa T. Phao-lo taïi Roâ-ma chieáu theo 2Tm vôùi cuoäc löu truù T. Lu-ca ñeà caäp tôùi ôû Cv 28,30. Bôûi ñoù moät soá ngöôøi chuû tröông giaû thuyeát T. Phao-loâ bò tuø laàn thöù hai taïi Roâ-ma.
Thö Ti-moâ-theâu thöù nhaát vaø Thö Ti-toâ
Hai Thö naøy duøng moät soá duïng ngöõ vaø baøn moät soá vaán ñeà nhö Thö Ti-moâ-theâu thöù hai. neân phaûi thuoäc veà moät thôøi kyø nhö nhau. Caùc söï kieän coù theå giuùp xaùc ñònh hôn veà thôøi gian, thaät laø mong manh. Chæ coù theå noùi raèng ñaõ bieân soaïn hai Thö aáy khoâng phaûi tröôùc hoaëc trong cuoäc haønh trình truyeàn giaùo thöù ba, cuõng khoâng phaûi sau Thö Ti-moâ-theâu thöù hai.
Theo 1Tm 1,3, T. Phao-loâ traåy ñi Ma-keâ-ñoan vaø ñeå oâng Ti-moâ-theâu laïi EÂ-pheâ-soâ ñeå ñieàu khieån coäng ñoaøn. Khoâng theå chaáp nhaän laø cuoäc löu truù cuûa oâng Ti-moâ-theâu taïi EÂ-pheâ-soâ naøy xaûy ra trong cuoäc haønh trình truyeàn giaùo "thöù ba", vì trong suoát thôøi kyø ñoù, oâng vaãn ôû lieàn beân caïnh T. Phao-loâ. Ñaøng khaùc, nhöõng laàm laïc ñaõ lan vaøo trong coäng ñoaøn vaø T. Phao-loâ ñaõ noùi tröôùc trong baøi giaûng töø bieät ban kyø laõo (Cv 20,29) khieán ta giaû thieát laø Giaùo ñoaøn EÂ-pheâ-soâ ñaõ ñöôïc thieát laäp tröôùc ñoù moät thôøi gian roài. Neân ta laïi phaûi ñaët moät trong hai giaû thuyeát naøy: hoaëc phuû nhaän söû tính cuûa maáy söï kieän treân, hoaëc giaû thieát laø T. Phao-loâ, sau laàn bò tuø taïi Roâ-ma chaám döùt vaøo naêm 63, ñaõ tieáp tuïc coâng trình truyeàn giaùo vaø bieân soaïn Thö naøy sau naêm 63 vaø tröôùc Thö Ti-moâ-theâu thöù hai.
Ta cuõng coù theå theo giaû thuyeát aáy ñoái vôùi Thö Ti-toâ. Theo Tt 1,5, T. Phao-loâ ñaõ ñeå oâng Ti-toâ ôû laïi Cô-reâ-ta, haàu toå chöùc cho xong Giaùo ñoaøn ngaøi ñaõ saùng laäp taïi ñoù. Ngaøi vieát thö cho oâng trong moät cuoäc haønh trình (Tt 3,12) vaø baûo oâng ñeán vôùi ngaøi taïi Ni-coâ-po-li ñeå nghæ ñoâng. Neáu caùc söï kieän naøy ñuùng söï thaät, thì hoaït ñoäng truyeàn giaùo phaûi xaûy ra vaøo nhöõng naêm sau khi T. Phao-loâ ñöôïc tha veà, khoaûng naêm 63-67.
Noäi dung
Caùc Thö Muïc vuï vaø Giaùo lyù T. Phaoloâ
Thöôøng ngöôøi ta khoâng ñaët vaán ñeà veà tính ñoàng nhaát cuûa caùc Thö Muïc vuï. Nhöng veà moái töông quan giöõa thaàn hoïc caùc Thö Muïc vuï vaø Giaùo lyù cuûa T. Phao-loâ, thì laïi khaùc. Khi so saùnh hai ñaøng vôùi nhau, ta nhaän thaáy nhöõng töông ñoàng roõ reät cuõng nhö nhöõng dò bieät ñaùng keå vaø chính loái giaûi thích söï kieän naøy laïi gaây neân nhöõng yù kieán hoaøn toaøn ñoái laäp vôùi nhau.
Nhöõng töông ñoàng
Coù theå noùi raèng "trong buùt tích khoâng thuoäc veà T. Phao-loâ khoâng nôi naøo laïi thaáy giaùo lyù T. Phao-loâ xuaát hieän roõ raøng nhö trong caùc Thö Muïc vuï". Maø thöïc söï ta gaëp laïi trong caùc Thö naøy nhieàu lôøi xaùc quyeát quan troïng cuûa T. Phao-loâ: naøo loøng thöông xoùt Thieân Chuùa ñaõ toû hieän nôi Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ laø Ñaáng ñaõ ñeán cöùu chuoäc toäi nhaân (1Tm 1,12-17); naøo con ngöôøi ñöôïc cöùu do aân hueä nhöng khoâng (Tt 3,7) vaø nhôø ñöùc tin (1Tm 1,16; 2Tm 3,15); naøo khoâng theå nhôø caùc vieäc laøm ñeå neân coâng chính (Tt 3,5; 2Tm 1,9); naøo ôn cöùu ñoä loaøi ngöôøi theå hieän ñuùng theo qui hoaïch muoân ñôøi cuûa Thieân Chuùa (töùc "huyeàn nhieäm" baây giôø ñöôïc baøy toû ra 1Tm 3,16). Ngoaøi ra, coøn phaûi theâm naøo caùc lôøi khuyeân nhuû noùi vôùi noâ leä (1Tm 6,1-2) vaø lieân quan tôùi thaùi ñoä phaûi theo ñoái vôùi nhöõng keû caàm quyeàn (1Tm 2,1; 3,1); naøo nhaán maïnh laø caùc ñau khoå T. Toâng ñoà coù ích lôïi cho tín höõu (2Tm 2,10); naøo nhaéc laïi caùc taâm tình cuûa T. Toâng ñoà (ví duï nhö loøng khieâm toán: 1Tm 1,12-14, hay laø tình yeâu ñoái vôùi oâng Ti-moâ-theâu: 1Tm 1,2.18; 5,23; 2Tm 1,2; 1,4; 4,9.21; v.v.); naøo söï teá nhò caàn phaûi toû ra ñoái vôùi nhöõng ai laàm laïc (2Tm 2,25). Baûng lieät keâ caùc ñieåm töông ñoàng treân ñaây cuõng ñuû daøi, khieán ta phaûi coâng nhaän (ít nöõa) laø caùc Thö Muïc vuï ñaõ ñöôïc bieân soaïn trong moâi tröôøng thuoäc aûnh höôûng T. Phao-loâ.
Nhöõng dò bieät
Tuy nhieân, nhöõng dò bieät giöõa thaàn hoïc vaø caùc Thö Muïc vuï vôùi Giaùo lyù T. Phao-loâ cuõng coù thaät, khoâng keùm chi nhöõng töông ñoàng. Tuy coù gaëp thaáy trong caùc Thö Muïc vuï nhöõng lôøi quan troïng T. Phao-loâ quaû quyeát veà ôn cöùu ñoä, nhöng thöôøng laïi dieãn ra baèng töø ngöõ khaùc. Ñöùc tin, thay vì xeùt tröôùc tieân laø moái lieân keát tín ñoà vôùi Ñöùc Ki-toâ, thì laïi coi laø vieäc chaáp nhaän vaø trung thaønh vôùi giaùo lyù ñaõ coá ñònh roài (1Tm 4,1; 6,21), vôùi giaùo lyù laønh maïnh" (1Tm 1,10; 2Tm 4,3) hay laø vôùi "cuûa gôûi" ñaõ löu truyeàn cho caùc ngöôøi nhö oâng Ti-moâ-theâu (1Tm 6,20; x. 2Tm 2,2). Ngöôøi ta ñaõ kyù nhaän laø caùc Thö naøy nhaán maïnh tôùi caùc "vieäc laønh" (1Tm 2,10; 5,10.25; v.v.) vaø coù moät quan nieäm luaân lyù goïi laø "tröôûng giaû" ñoái laäp vôùi caùc ñoøi hoûi trieät ñeå hôn trong caùc Thö lôùn cuûa T. Phao-loâ: "ñòa vò coát yeáu cuûa ñöùc tin hình nhö baây giôø daønh cho "loøng ñaïo", "loøng suøng hieáu", laø moät danh töø thaáy lieân læ nhaéc ñi nhaéc laïi trong caùc Thö Muïc vuï, nhöng laïi hoaøn toaøn xa laï vôùi töø ngöõ T. Phao-loâ quen duøng". Loøng yeâu meán cuõng höôùng tôùi choã trôû neân moät nhaân ñöùc giöõa bao nhaân ñöùc khaùc, thay vì laø chính nhaân ñöùc chæ huy moïi nhaân ñöùc (1Tm 4,12). Coøn Thaùnh Linh, thì chæ nhaéc tôùi moät caùch phuï thuoäc maø thoâi vaø ôn thaùnh cuõng chæ xeùt theo moät vieãn aûnh coù phaàn haïn cheá (Tt 2,11-12). Sau heát, ngöôøi ta nhaän thaáy söï giaûm suùt trong vieäc chôø ñôïi caùnh chung, vì nhaán maïnh tôùi söï caàn thieát cuûa ñôøi soáng ñaïo ñöùc hieän thôøi (Tt 2,11-14). Moïi neùt ñoù chöùng minh laø ngöôøi ta ñaõ tôùi moät thôøi kyø treã hôn, khoâng coøn phaûi laø luùc ñaët neàn taûng ñöùc tin, nhöng laø luùc caàn phaûi lo cuûng coá vaø toå chöùc Giaùo Hoäi ñöùng tröôùc nguy cô cuûa nhieàu beø roái.
Toå chöùc Giaùo Hoäi
Vaøo luùc phaàn ñoâng caùc T. Toâng ñoà ñaõ qua ñôøi, thaáy nhaán maïnh tôùi traùch nhieäm ngöôøi chæ huy caùc Giaùo ñoaøn, töùc laø giaùm quaûn vaø kyø laõo (hay tröôûng laõo). Veà phöông dieän naøy, tình traïng do caùc Thö Muïc vuï phaûn aûnh laø tình traïng cuoái theá kyû thöù nhaát: ôû ñaây chöa phaûi laø ñaët chöùc giaùm muïc theo loái quaân chuû, nhö maõi sau naøy, vì giaùm quaûn vaø kyø laõo trong thöïc haønh ñaõ theå hieän caùc chöùc naêng nhö giaùm muïc (x. 1Tm 3,1). Caû hai ñaøng ñeàu coù traùch nhieäm trung tín thoâng truyeàn giaùo huaán mình ñaõ laõnh nhaän vaø phaûi neâu göông soáng thaùnh thieän keøm theâm vaøo lôøi giaûng thuyeát (1Tm 3,1-7; Tt 1,5-9). Caùc vò aáy phaûi lo cuûng coá tín ñoà trong ñöùc tin, ñöông ñaàu vôùi caùc tuyeân truyeàn cuûa nhöõng giaùo sö laàm laïc. Coøn nhöõng taù vieân, hoï cuõng phaûi neâu göông soáng thaùnh thieän (1Tm 3,8-13) vaø phuï traùch caùch rieâng vieäc phuïc vuï caùc ngöôøi yeáu ñau vaø ngheøo khoù. Ñieàu ñaùng löu taâm laø nhöõng thöøa taùc vuï ngoân söù hay ñoaøn suûng bò cho xuoáng haøng nhì, coù leõ laø do nhöõng roái loaïn gioáng nhö ta ñaõ thaáy xaûy ra trong Giaùo ñoaøn Co-rin-toâ. Xeùt chung thì caùc thöøa taùc vuï chöa thaáy phaân ñònh giôùi haïn roõ raøng; ñoù chæ laø baét ñaàu moät traøo löu toå chöùc maø taäp truyeàn sau naøy seõ xaùc ñònh theâm.
Caùc beø roái
Caùc beø roái maø caùc Thö muïc vuï luoân luoân choáng laïi vaø khieán cho caàn naïi tôùi giaùo lyù trung kieân, ta chæ thaáy neâu leân moät caùch toång quaùt, neân khoâng theå ñoàng hoùa chuùng vôùi phaùi ngoä ñaïo xaùc ñònh roõ raøng thuoäc theá kyû thöù hai. Caùc giaùo sö laàm laïc döôøng nhö hoaït ñoäng ngay trong loøng Giaùo Hoäi, chòu aûnh höôûng chính yeáu bôûi caùc thuyeát do-thaùi hoùa: ñoù laø nhöõng ngöôøi Do-thaùi (Tt 1,10) muoán laøm giaùo sö Luaät phaùp (1Tm 1,7), môû ra nhöõng cuoäc tranh luaän veà luaät phaùp (Tt 3,9) vaø naïi tôùi nhöõng thaàn thoaïi do-thaùi (Tt 1,14), nhöõng chuyeän hoang ñöôøng vaø gia phaû (1Tm 1,4). Nhöng coù theå nhaän ra trong Giaùo huaán cuûa hoï baét ñaàu ñeà caäp tôùi thuyeát nhò nguyeân cuûa phaùi ngoä ñaïo: ví duï nhö caám hoân nhaân vaø ít nhieàu kieâng cöõ khaùc veà ñoà aên (1Tm 4,3), maëc daàu maáy kieâng cöõ naøy coù theå phaùt xuaát töø caùc moâi tröôøng do-thaùi. Lôøi quaû quyeát veà vieäc Phuïc sinh ñaõ xaûy ra roài (2Tm 2,18), cuõng coù theå laø goác töø phaùi ngoä ñaïo. Caùc beø roái naøy ñi ñoâi vôùi söï beâ treã veà ñaøng luaân lyù (x. nhieàu baûng lieät keâ caùc tính meâ neát xaáu trong caùc Thö muïc vuï. Tuy nhieân phaûi kyù nhaän raèng nhöõng baûng lieät keâ aáy raát quen thuoäc trong giôùi khaéc kyû: chuùng ñaõ qua caùc moâi tröôøng cuûa giôùi Taûn cö coù lieân laïc vôùi trieát lyù khaéc kyû, ñeå ñi vaøo caùc Thö muïc vuï. Veà phöông dieän naøy ta thaáy ñaëc bieät roõ raøng caùc Thö muïc vuï chòu aûnh höôûng thuyeát khaéc kyû)
Lôøi taùn döông trong caùc Thö muïc vuï
Tuy nhieân, neáu chæ tranh luaän veà noäi dung caùc töôùc hieäu giaùm muïc hay kyø laõo hoaëc veà maáy beø roái caùc Thö muïc vuï muoán toá caùo maø thoâi, thì chöa neâu roõ giaù trò thaàn hoïc cuûa caùc Thö naøy. Ta coøn phaûi bieát nghe thaáy vang doäi ôû ñoù nhöõng lôøi taùn döông trong phuïng töï cuûa Giaùo Hoäi thôøi coå. Lôøi taùn döông aáy ñaëc bieät roõ raøng trong nhöõng ñoaïn thaùnh thi tieân khôûi coøn ghi laïi nôi caùc Thö muïc vuï (1Tm 2,5-6; v.v.), vaø caû trong nhieàu ñoaïn vaên ca tuïng tính cao caû Ñöùc Ki-toâ vaø söï nghieäp cuûa Ngöôøi (1Tm 1,12-17).
Tính chính toâng
Caùc Giaùo ñoaøn ki-toâ höõu quaû quyeát caùc Thö muïc vuï thuoäc veà qui ñieån. Nghóa laø coäng ñoaøn ki-toâ höõu ñöôïc Thaàn Linh Ñöùc Gieâ-su höôùng daãn, nhìn nhaän lôøi Thieân Chuùa trong caùc Thö naøy. Nhöng vaán ñeà chính toâng vaãn coøn boû ngoû, töùc laø coù ñuùng T. Phao-loâ ñaõ bieân soaïn caùc Thö aáy hay chaêng? Thöïc söï nhö chuùng toâi ñaõ chöùng toû treân naøy, sôû dó ngöôøi ta ñaõ phaân vaân nhieàu nhö theá veà ngaøy thaùng bieân soaïn, chính vì ngaøy thaùng ñoù lieân keát vôùi vaán ñeà chính toâng. Coù nhieàu lyù do khieán ngöôøi ta phaûi phaân vaân nhö vaäy.
Tröôùc tieân laø nhöõng lyù chöùng cuûa khoa pheâ bình hình thöùc. Theo moät soá ngöôøi caùc lyù chöùng raát coù giaù trò ñeå beânh vöïc tính chính toâng. OÂng Cô-leâ-men Roâ-ma, T. Po-ly-caùp Myùc-na, T. I-nha-xi-oâ An-tieâu-kia ñaõ bieát vaø trích daãn caùc Thö muïc vuï. Nhö theá coù nghóa laø taäp truyeàn caùc Giaùo ñoaøn Roâ-ma, Myùc-na vaø An-tieâu-kia ñaõ coi caùc Thö naøy thuoäc veà qui ñieån. Qui ñieån Mu-ra-to-ri, thieát laäp vaøo naêm 180, saép caùc Thö naøy vaøo boä vaên thö T. Phao-loâ. OÂng Cô-leâ-men A-leùc-xan-ñi trích daãn hôn boán möôi laàn, T. I-reâ-neâ minh nhieân gaùn cho T. Phao-loâ nhöõng lôøi ngaøi trích daãn trong caùc Thö muïc vuï. Theá nghóa laø vaøo sau nöûa theá kyû thöù hai, ngöôøi ta ñaõ bieát vaø nhìn nhaän caùc Thö aáy laø cuûa T. Phao-loâ vaø thuoäc veà qui ñieån y nhö möôøi Thö khaùc vaäy.
Keát luaän nhö theá coù leõ hôi voäi. Duø sao lyù chöùng ruùt ra töø nhöõng töông ñoàng giöõa caùc Thö muïc vuï vôùi caùc Thö T. I-nha-xi-oâ vaø T. Po-ly-caùp seõ bôùt quyeát lieät ñi nhieàu, neáu ta giaû thieát laø heát moïi baûn vaên aáy ñeàu leä thuoäc vaøo moät taäp truyeàn chung coù tröôùc caùc Thö muïc vuï. Coøn qui ñieån Mu-ra-to-ri, thì ta coù theå ñem ñoái laäp vôùi qui ñieån Maùc-xi-oâ vaøo giöõa theá kyû thöù 2, khoâng chaáp nhaän caùc Thö muïc vuï vaøo qui ñieån. Vaãn hay raèng beø roái Maùc-xi-oâ ñaõ boû toaøn boä Cöïu Uôùc, neân khoâng öa gì caùc Thö muïc vuï, bôûi caùc Thö naøy vöøa luaän phi vôùi caùc beø roái, vöøa ca tuïng Cöïu Öôùc.
Treân bình dieän pheâ bình noäi dung, tình traïng cuõng hoà ñoà nhö vaäy. Tröôùc heát ñaây laø vaán ñeà ñaët ra do töø ngöõ khoâng ñoàng nhaát. Treân toång soá 902 tieáng duøng trong caùc Thö muïc vuï coù 305 tieáng khoâng gaëp thaáy nôi naøo khaùc trong vaên thö cuûa T. Phao-loâ, vaø 175 tieáng khoâng gaëp thaáy nôi naøo khaùc trong Taân Öôùc. Nhö vaäy laø nhieàu laém. Töùc laø theo tæ leä moät laàn ñoái vôùi 1,55 caâu trong caùc Thö muïc vuï, coøn trong 1C, thì tæ leä moät laàn ñoái vôùi 5,33 caâu vaø trong 2C laø tæ leä moät laàn ñoái vôùi 3,66 caâu. Vaäy neân keát luaän theá naøo?
Khoâng neân quaù ñeà cao taàm quan troïng cuûa nhöõng con soá aáy. Trong caùc laàn tæ leä ñoù, coù laàn khoâng nhaém yù nghóa naøo ñaëc bieät. Ví duï maáy tieáng thuaàn tuyù chæ laø nhaân dòp nhö daï daøy (1Tm 5,23), baø (2Tm 1,5), giaáy da (2Tm 4,13), hoaëc caùc thaønh ngöõ la-tinh nhö soáng cuoäc ñôøi (1Tm 2,2), teân gian aùc (2Tm 2,9), maø lyù do laø taïi T. Phao-loâ ñaõ soáng ôû Roâ-ma. Cuõng caàn nhaéc ñeán nhöõng tieáng Thaùnh Kinh Cöïc Öôùc duøng trong baûn dòch hy-laïp vaø nhöõng ai ñaõ laøm quen vôùi baûn dòch aáy ñeàu duøng tôùi moät caùch heát söùc töï nhieân.
Ñoù laø nhöõng laàn tæ leä khoâng coù yù nghóa ñaëc bieät. Nhöng caùc laàn coù nghóa ñaëc bieät thì sao? Chaúng coù theå do ñeà taøi baøn ñeán hoaëc do taùc giaû.
Ñeà taøi baøn ñeán ôû ñaây thì ñaëc bieät: phaûi laøm sao ñeå ñieàu khieån Giaùo Hoäi laø nhaø cuûa Thieân Chuùa. T. Phao-loâ chöa bao giôø xeùt ñeà taøi theo chieàu kích bao la nhö vaäy. Tình traïng môùi ñoøi duïng ngöõ môùi. Ngöôøi ta ñaõ ghi chuù laø coù 50 laàn tæ leä lieân quan tôùi giaùo lyù laàm laïc, 29 laàn lieân quan tôùi caùc tö caùch thöøa taùc vieân coäng ñoaøn, 61 laàn lieân quan tôùi caùc vai troø vaø ñöùc tính cuûa oâng Ti-moâ-theâu vaø oâng Ti-toâ, vaø 90 laàn lieân quan tôùi vieäc toå chöùc chung trong Giaùo Hoäi.
Taùc giaû cuõng vaäy, töø thôøi caùc Thö lôùn tôùi nay ñaõ thay ñoåi roài. Moät tö töôûng cöôøng traùng nhö cuûa T. Phao-loâ ñöông nhieân laø thoaùt ra ngoaøi voøng cöùng ngaéc vaø con ngöôøi ñaõ tieán hoùa, thì cuõng in daáu veát vaøo duïng ngöõ hoï duøng. Ñieàu aáy khoâng phaûi rieâng cho caùc Thö muïc vuï, nhöng coøn gaëp thaáy trong caû tieán trình hình thaønh boä vaên thö cuûa T. Phao-loâ nöõa. Ngay vieäc chöùng minh Thö 1 Theâ-sa-lo-ních vaø Thö Co-lo-xeâ ñeàu do cuøng moät ngöôøi ñaõ vieát Thö 1 Co-rin-toâ, ñaõ khoâng phaûi deã daøng gì.
Ñaøng khaùc, T. Phao-loâ ñaõ giaø ñi. Lôøi vaên trôû neân chaäm raõi vaø teû nhaït, öa thieân veà daïy luaân lyù: vì trong 2Tm coù tôùi 30 ñoäng töø meänh leänh caùch! T. Phao-loâ ñaõ queân nhöõng tieáng keâu doàn daäp ôû 2C, nhöõng lôøi noå tung ôû Ga. "Ñaây laø moät T. Phao-loâ öôùc leä duøng loái vaên hieàn töø vaø deã daõi noùi vôùi moät oâng Ti-moâ-theâu giaû taïo" (Loisy). Vì muoán roõ raøng vaø thöù töï, neân thích tieáng chuyeân moân ít duøng. Cuoäc tieán hoùa veà ngoân ngöõ nhö vaäy laø caùi bình thöôøng ñoái vôùi moät vaên só khi veà giaø. Ta cuõng caùch nhau veà thôøi gian nhö Pô-la-toâng vaø Seách-pia.
Sau heát, ngöôøi ta ñaõ neâu taàm quan troïng cuûa thô kyù trong vieäc bieân soaïn caùc Thö naøy. OÂng Gieâ-reâ-mi-aùt cho laø lyù chöùng naøy coù giaù trò ñaëc bieät. Söï caùc tuø nhaân choàng chaát leân nhau, söï dô nhôùp vaø thieáu aùnh saùng trong caùc nhaø tuø, söï khoù vieát theo kyõ thuaät ngöôøi xöa, - ñoái vôùi 2Tm thì ñaõ phaûi laøm vieäc nhieàu ngaøy, - khieán ta giaû thieát laø thô kyù goùp phaàn raát lôùn. Beân caïnh nhöõng ñoaïn vaên do chính T. Phao-loâ ñoïc, ví duï nhö 2Tm 4,6-18, coù leõ thô kyù ñaõ vieát nhöõng khuùc daøi caên cöù theo giaùo lyù cuûa T. Toâng ñoà vaø nhöõng laàn ñaàu ñaøm ñaïo vôùi Thaùnh nhaân. Cuõng do saùng kieán rieâng cuûa thô kyù ñaõ xen vaøo trong Thö nhöõng ñoaïn thaùnh thi nhö 1Tm 1,17; 3,16; 6,15-16 vaø 2Tm 2,11-13 laáy ôû trong phuïng töï. Coøn maáy ñieåm khaùc lieân quan tôùi tính chính toâng, ta coù theå xeùt qua vaén taét. Nhö ta ñaõ thaáy treân naøy, coù nhöõng dò bieät quan troïng giöõa caùc Thö muïc vuï vaø giaùo lyù T. Phao-loâ. Vaäy coù theå coi ñoù laø lyù chöùng quyeát lieät choáng laïi tính chính toâng cuûa caùc Thö naøy hay khoâng? Coù ngöôøi ñaõ töôûng nhö theá. Nhöng cuõng coù theå nhaän laø T. Phao-loâ vieát caùc Thö aáy khi ñaõ veà giaø, vaøo thôøi ngaøi phaûi ñöông ñaàu vôùi nhöõng vaán ñeà khaùc khoâng gioáng nhö trong caùc Thö buoåi ñaàu.
Ngöôøi ta coøn muoán coi söï kieän caùc Thö naøy ñaáu tranh choáng vôùi "phaùi ngoä ñaïo" (beø roái naøy laøm chöùng moät ngaøy bieân soaïn luøi laïi maõi veà sau) laø moät lyù chöùng, ñeå khoâng nhaän laø do T. Phao-loâ vieát. Nhöng maáy beø roái caùc Thö naøy aùm chæ khoâng coù nhöõng neùt rieâng chính xaùc cuûa phaùi ngoä ñaïo thuoäc theá kyû thöù 2, maø chæ goàm maáy neùt chung vôùi ñaïo Do-thaùi. Caùc traøo löu ñeà caäp ñeán trong Thö raát coù theå ñaõ xuaát hieän ngay töø khi T. Phao-loâ toâng ñoà coøn soáng.
Coøn vieäc toå chöùc Giaùo Hoäi, coù theå laø ñaõ ñaït tôùi möùc phaùt trieån maø caùc Thö khaùc cuûa T. Phao-loâ chöa bieát ñeán. Caùc chæ thò lieân quan tôùi vieäc aáy raát coù theå laø phaûn aûnh moái öu tö cuûa T. Phao-loâ tröôùc khi qua ñôøi. ÔÛ ñaây cuõng vaäy, khoâng theå ñöa ra lyù chöùng naøo quyeát lieät choáng laïi tính chính toâng.
Chuùng toâi chöa noùi tôùi söï khoù ñieàu hoøa khuoân khoå lòch söû ta gaëp thaáy trong caùc Thö muïc vuï vôùi caùc söï kieän do saùch Coâng vuï toâng ñoà cung caáp. Thöïc ra, vieäc T. Phao-loâ bò tuø "laàn thöù hai" laø moät giaû thuyeát, neâu leân vôùi muïc tieâu duy nhaát laø taïo neân moät khuoân khoå lòch söû, trong ñoù ñôøi soáng T. Phao-loâ chieáu theo caùc Thö muïc vuï, coù theå aên khôùp vaøo. Noùi theá khoâng phaûi laø khoâng coù vieäc bò tuø laàn thöù hai. Vì cuoái saùch Coâng vuï keå laïi chuyeän bò tuø laàn thöù nhaát, khoâng taát nhieân haøm yù laø T. Toâng ñoà khoâng coøn soáng nöõa. Ta thaáy lyù chöùng naøy coù phaàn khoù hieåu. Theo nguyeân taéc, leõ ra lyù chöùng naøy phaûi khieán caùn caân nghieâng veà phía nhöõng söï kieän do caùc Thö muïc vuï neâu leân, vì neáu khoâng coù nhöõng lyù do nghieâm chænh, thì khoâng ñöôïc pheùp nghi ngôø ai thieáu söï thaät thaø.
Vaäy phaûi keát luaän laøm sao? Nhöõng ngöôøi choái cuõng nhö nhöõng keû beânh tính chính toâng cuûa caùc Thö muïc vuï ñeàu coù nhöõng lyù do ñuùng ñaén. Nhöõng ngöôøi khaùc laïi cho raèng neáu theo laäp tröôøng cheát trung, coâng nhaän tính chính toâng phaân dieän, coù leõ laø giaûi phaùp hay hôn heát. Ta coù theå giaû thieát laø moät ngöôøi thaùn phuïc T. Phao-loâ ñaõ tìm caùch thieát laäp, ñeå ñaùp öùng caùc nhu caàu Giaùo Hoäi ñöông thôøi nhöõng gì ngöôøi aáy coi laø chuùc thö linh thieâng cuûa T. Toâng ñoà. Coøn maáy chi tieát cuï theå (nhö aùo choaøng vaø saùch giaáy da ñeå queân taïi Troâ-aùt) coù theå do nhöõng Thö chính toâng T. Phao-loâ vieát, roài sau laáy moät phaàn xen vaøo caùc Thö muïc vuï.