Tieåu Daãn Thö Göûi Tín Höõu Phi-líp
Ñöùc
Ki-toâ Töû Naïn Phuïc Sinh
Saùng laäp Giaùo ñoaøn Phi-líp
Ngaøy nay ñoå naùt, nhöng thôøi coå, thaønh Phi-líp raát laø thònh vöôïng. ÔÛ treân vuøng ñaát thaáp döôùi chaân nuùi Pan-gieâ, caùch bieån chöøng möôøi hai caây soá ngaøn, thaønh aáy xöa kia troåi vöôït treân caùnh ñoàng baèng vöøa ñöôïc canh taùc haún hoi, vöøa giaøu moû vaøng moû baïc. Khi saùp nhaäp mieàn naøy vôùi xöù Ma-keâ-ñoan, vua Phi-líp thaân phuï vua A-leùc-xan, ñaõ taùi thieát thaønh vaø cuûng coá theâm, roài laáy teân mình ñaët cho thaønh aáy (tröôùc kia goïi laø Keâ-ni-ñoâ vì coù nhieàu suoái nhoû). Tôùi naêm 31 tröôùc Coâng nguyeân vua AÂu-guùt-toâ cho thaønh nhieàu ñaëc aân vaø bieán thaønh thuoäc ñòa roâ-ma coù nhieàu lính giaø laäp cö taïi ñaáy.
T. Phao-loâ tôùi ñoù trong cuoäc haønh trình truyeàn giaùo thöù hai, vaøo naêm 49 hay 50. Ñi theo Ngaøi coù oâng Si-la, oâng Ti-moâ-theâu, haún laø caû oâng Lu-ca nöõa, vì chính ôû nôi ñaây, baûn töôøng thuaät baét ñaàu duøng ngoâi thöù nhaát soá nhieàu (Cv 16,10). Ñoù laø nôi, laàn ñaàu tieân, T. Phao-loâ rao giaûng Tin Möøng ôû Chaâu AÂu. Ngöôøi Do-thaùi ôû ñaáy thaät laø thöa thôùt, hoï khoâng coù Hoäi ñöôøng, vaø quen hoäi hoïp nhau ngoaøi cöûa thaønh, nôi bôø suoái hoaëc coù theå laø bôø soâng Gan-gi-teâ (2 caây soá ngaøn maïn Taây). Trong soá hoï, T. Phao-loâ ñaõ thanh taåy maáy ngöôøi, vôùi moät baø taân toøng chuyeân baùn vaûi ñieàu, teân laø Ly-ñi-a. Baø aáy ñaõ cho ngaøi ôû troï. Tuy nhieân coù nhöõng noãi khoù khaên xuaát hieän. T. Phao-loâ bò ngöôïc ñaõi vaø bò giam, roài phaûi lìa xa thaønh aáy, ñeå laïi ñoù moät coäng ñoaøn nhoû, coát yeáu thaønh bôûi caùc ngöôøi goác daân ngoaïi (x. Cv 16,11-40; 1Th 2,2).
Gôûi Thö
Ngoaøi tình thaân thieát ngaøi baøy toû trong Thö (v.d.x. 1,3-8; 4,1), ta coøn nhaän ra T. Phao-loâ töï caûm thaáy ñaëc bieät lieân keát vôùi Giaùo ñoaøn naøy. Ngaøi haèng giöõ moái töông quan vôùi hoï. Ñaây laø Coäng ñoàng duy nhaát, ngaøi ñaõ nhieàu laàn chaáp nhaän cuûa hoï daâng (4,15; 2C 11,8-9). Ngaøi voán giöõ qui taéc laø loan baùo Tin Möøng "caùch nhöng khoâng" (2C 11,7; x. 1Th 2,9; 2Th 3,7-9; 1C 4,12; 9,15; 2C 11,9). Sôû dó ngaøi ñaõ xöû vôùi hoï theo caùch khaùc haún laø vì thaùi ñoä phi thöôøng huynh ñeä cuûa ngöôøi Phi-líp. Hoï ñaõ giuùp ngaøi laàn thöù nhaát khi ngaøi töø Ma-keâ-ñoan traåy sang Hi-laïp. Veà sau, nghe tin ngaøi laïi bò tuø vaø thieáu thoán, hoï ñaõ thu thaäp cuûa daâng, roài uûy cho oâng EÂ-pa-pho-ñích ñem tôùi cho ngaøi vaø ôû laïi giuùp ñôõ ngaøi luoân. Nhöng oâng EÂ-pa-pho-ñích ngaõ beänh vaø öôùc ao veà nhaø. T. Phao-loâ göûi oâng veà vaø giao cho laù Thö, trong ñoù ngaøi caùm ôn caùc baïn thaân thieát, ñöa tin töùc veà ngaøi vaø chia seû caùc ñieàu ngaøi döï tính, theâm nhieàu lôøi khuyeán khích vaø caên daën cho coäng ñoàng tieán haønh eâm xuoâi. Trong caùc Thö ngaøi, tröø laù Thö Phi-leâ-moân, thì khoâng coù böùc naøo chöùa chan tình thaân maät chí thieát cho baèng.
T. Phao-loâ bò tuø
Khi vieát Thö naøy, T. Phao-loâ ñang bò tuø, khoâng chaéc chi veà vieäc xöû aùn ñang chôø ngaøi. Vì theá, ngöôøi ta quen keå Thö naøy vaøo soå caùc "Thö vieát khi bò tuø". Theo saùch Coâng vuï, ngoaøi laàn bò giam ôû chính thaønh Phi-líp, ta chæ bieát coù laàn bò tuø taïi Xeâ-sa-reâ roài keùo daøi theâm taïi Roâ-ma. Trong Thö laïi nhaéc ñeán "traán ñöôøng" (1,13) vôùi "nhaø Hoaøng ñeá" (4,22). Vì theá ngöôøi ta deã bò caùm doã coi laù Thö naøy ñaõ bieân soaïn ôû Roâ-ma (Cv 28,16.30-31). Moät khi nhaän giaû thuyeát naøy, ngöôøi ta seõ ñöa tuoåi giaø cuûa T. Toâng ñoà ra ñeå giaûi thích tình aâu yeám, löôïng khoan dung (1,15) vaø loøng sieâu thoaùt tröôùc nguy nan vaø caùi cheát (1,21).
Tuy nhieân, ngaøy nay ña soá caùc nhaø chuù giaûi nghó laø Thö ñaõ vieát taïi EÂ-pheâ-soâ, vaøo cuõng moät thôøi kyø ñaõ vieát hai Thö Co-rin-toâ. Saùch Coâng vuï chæ ghi laïi moät soá tích truyeän ñaëc saéc trong ñôøi soáng T. Phao-loâ, coù yù moâ taû ñaø tieán cuûa Tin Möøng. Ta haàu nhö khoâng bieát gì veà thôøi haïn hôn hai naêm T. Phao-loâ löu truù taïi EÂ-pheâ-soâ (Cv 19,8-10). Vaäy theo caùc Thö Co-rin-toâ, khoâng nhöõng T. Phao-loâ nhieàu laàn bò giam (2C 11,23) ngay tröôùc khi bò tuø taïi Xeâ-sa-reâ, ngaøi laïi coøn gaëp nhieàu gian nguy naëng neà taïi EÂ-pheâ-soâ nöõa (1C 15,32; 2C 1,8: x. 2C 4,8-10; 6,9). Thö noùi tôùi nhieàu laàn ñi laïi. Ngöôøi Phi-líp ñaõ sai oâng EÂ-pa-pho-ñích, T. Phao-loâ göûi oâng veà. OÂng Ti-moâ-theâu phaûi ñi theo oâng aáy vaø seõ ñem caùc tin töùc veà. Chính T. Phao-loâ, neáu ñöôïc thaû veà, ngaøi seõ ñi thaønh Phi-líp. Maëc cho ngöôøi ta noùi ñöôøng giao thoâng deã daøng giöõa Roâ-ma vaø Ma-keâ-ñoan (Via Egnatia), nhöng seõ giaûi thích oån thoûa hôn nhöõng cuoäc trao ñoåi naêng xaûy ra nhö theá, neáu laø khoaûng caùch nhö töø Phi-líp tôùi EÂ-pheâ-soâ. Ñaøng khaùc, nhöõng ñieàu T. Phao-loâ döï tính veà oâng Ti-moâ-theâu töông öùng vôùi caùc söï ngaøi trình baøy ôû 1Co-rin-toâ: ngaøi ñaõ sai oâng Ti-moâ-theâu ñi Co-rin-toâ treân ñöôøng qua Ma-keâ-ñoan, laïi baùo tin chính ngaøi seõ ñeán (1C 4,17-19; 16,5-10). Ñoù laø ñieàu ñuùng vôùi saùch Coâng vuï. Ngaøi ñònh ñi theo cuøng moät con ñöôøng (Cv 19,21), roài ngaøi hoaøn taát cuoäc haønh trình aáy (Cv 20,1-2). Veà sau, ngaøi xeùt laø nhieäm vuï ngaøi ñaõ hoaøn taát trong caùc mieàn naøy vaø chæ coøn mong moûi ñi Roâ-ma, roài sang Taây-ban-nha (Rm 15,19-20.22-28).
Vieäc nhaéc ñeán traán ñöôøng khoâng laøm chöùng laø ñaõ vieát Thö ôû Roâ-ma. Vì thôøi T. Phao-loâ, danh töø aáy coøn chæ nôi truï sôû quan toång traán vôùi caùc baøn giaáy, toaø aùn, nhaø tuø lieân heä: ñoù laø tröôøng hôïp thaønh EÂ-pheâ-soâ. Coøn "caùc ngöôøi nhaø Hoaøng ñeá" khoâng nhaát thieát laø baø con vôùi Hoaøng ñeá, maø cuõng coù theå laø caùc noâ leä vaø phoùng noâ cuûa ngaøi. Vaø haïng ngöôøi naøy coù ñoâng taïi EÂ-pheâ-soâ. Raát coù theå nhieàu ngöôøi trong soá aáy ñaõ aên naên trôû laïi vaø töï nhieân laø hoï coøn giöõ lieân laïc vôùi T. Phao-loâ.
Neáu ta coù theâm nhöõng daáu chæ khaùc laøm chöùng cho moät thôøi kyø bò tuø taïi EÂ-pheâ-soâ, thì seõ gaàn hieån nhieân laø ñaõ vieát Thö Phi-líp taïi thaønh naøy, moät ít laâu tröôùc hai Thö Co-rin-toâ. Theo caùc taøi lieäu ta coù hieän thôøi, khoâng theå quyeát ñònh nôi laïi keùo theo caû vieäc ñònh ngaøy thaùng ít nöõa laø caùch phoûng chöøng. Neáu vieát taïi EÂ-pheâ-soâ, thì ngaøy thaùng seõ laø naêm 56 hay 57. Trong tröôøng hôïp naøy seõ khoâng phaûi laø ta nghe moät T. Phao-loâ giaø caû noùi trong Thö, nhöng moät ngöôøi ñang thôøi chieán ñaáu. Ta cuõng hieåu ñuùng hôn vì sao Thö naøy coù nhieàu neùt noäi dung töông ñoàng chaët cheõ vôùi caùc Thö lôùn vaø caû vôùi Thö 1 vaø 2 Theâ-sa-lo-ních hôn laø vôùi caùc "Thö vieát khi bò tuø".
Tính chính toâng vaø toaøn veïn
Khoâng ai neâu ñöôïc lyù do nghieâm nghò naøo phaûn ñoái tính chính toâng cuûa Thö Phi-líp, nhöng moät ít ngöôøi cho laø noù khoâng nhaát trí. Hoï nghó raèng ñaây laø do moät hay nhieàu laù thô tröôùc kia bieät laäp ñuùc laïi vôùi nhau, duø taát caû ñeàu do T. Phao-loâ gôûi cho ngöôøi Phi-líp. Coù keû phaân bieät nhaát laø laù thô caùm ôn (1,1-3,1; 4,10-23) vaø laù thô daïy coi chöøng nhoùm do-thaùi hoùa (3,1-4,9). Ñuùng laø 3,1 caét ñöùt vôùi 3,2 quaù ñoät ngoät, nhöng coù theå giaûi thích ñieàu aáy, neáu T. Phao-loâ ñoïc caùc Thö ngaøi cho thô kyù vieát vaø ñoïc nhö theá nhieàu laàn. Ngöôøi khaùc ñeà nghò chia caét thaønh nhöõng khuùc vaén hôn. Khoâng moät giaû thuyeát naøo xem ra ñuû lyù do thuyeát phuïc hoaøn toaøn. Ta coù theå kyù nhaän ñeà taøi vui möøng ñöôïc nhaéc ñi nhaéc laïi trong caû laù Thö vaø nhieàu daáu chæ khaùc laøm chöùng söï nhaát trí saâu xa, khieán ta coù theå coi boán chöông naøy khoâng phaûi laø caùi gì chaép vaù giaû taïo.
Tieán trình tö töôûng
Thö naøy khoâng phaûi laø thieân khaûo luaän coù löôïc ñoà aên khôùp vôùi nhau theo lyù luaän, nhöng ta coù theå toùm qua tieán trình tö töôûng theo nhö caùc tieåu ñeà caém moác trong baûn dòch.
Tuy xa caùch, maø T. Phao-loâ töï caûm thaáy raát gaàn vôùi caùc baïn ngaøi. Ñaàu Thö, ngaøi ñeà caäp tôùi moät trong caùc ñeà taøi seõ coøn hieän dieän trong suoát caû laù Thö, ñoù laø söï hieäp thoâng huynh ñeä trong Ñöùc Ki-toâ laø nguoàn söï vui möøng. Bò tuø, ngaøi khoâng bieát soá phaän mình seõ ra sao. Nhöng duø keát cuoäc laàn bò giam naøy coù laøm sao ñi nöõa, chaéc chaén laø nhôø ñaáy Tin Möøng seõ ñöôïc cuûng coá theâm vaø ngaøi ñaõ xem thaáy nhöõng daáu chæ cuoäc toaøn thaéng cuûa Ñöùc Ki-toâ roài. Ngaøi öôùc mong thi haønh laïi traùch vuï truyeàn giaùo vaø keâu môøi caùc baïn höõu ngaøi cöù vieäc chieán ñaáu trung kieân can ñaûm. Hoï phaûi laøm vieäc aáy maø ñoàng thôøi phaûi lo baûo toaøn söï nhaát trí vôùi loøng khieâm toán vaø tinh thaàn phuïc vuï. Muoán khuyeân nhuû hoï, T. Phao-loâ trích daãn moät baûn vaên ñaëc bieät quan troïng: ñoù laø baøi ca tuïng Ñöùc Ki-toâ Vò Toâi Tôù ñau khoå ñöôïc Chuùa Cha ñaët laøm Chuû Teå theá gian (2,6-11). Coäng ñoàng phaûi hieäp thoâng vôùi Ñöùc Ki-toâ toaøn thaéng, ñeå laøm chöùng cho maïnh meõ vaø trung thaønh. Roài T. Phao-loâ gôïi ñeán caùc döï tính veà oâng Ti-moâ-theâu vaø EÂ-pa-pho-ñích.
ÔÛ ch. 3, T. Phao-loâ ñoät ngoät xin caùc ñoäc giaû ngaøi coi chöøng nhoùm do-thaùi hoùa hay gaây xaùo troän. Chaéc chaén ñaây cuõng chính laø ñieàu laàm laïc ngaøi ñaõ taán coâng trong Thö Ga-laùt. Phaûi chaêng ngöôøi Phi-líp ñaõ bò hoï tuyeân truyeàn? Khoâng chaéc, vì T. Phao-loâ khoâng ñaù ñoäng gì ôû ñaàu Thö. Coù leõ ñuùng hôn laø ngaøi muoán cho ngöôøi Phi-líp phaûi coi chöøng, vì ngaøi ñaõ nhaän thaáy nhöõng tai hoïa cuûa khuynh höôùng aáy nôi nhieàu Giaùo ñoaøn khaùc. Phaûi chaêng chæ laø quay veà vôùi caùc ñieàu buoäc giöõ trong Luaät Moâi-sen? Hình nhö coøn coù caû khuynh höôùng soáng buoâng tuoàng nöõa. T. Phao-loâ nhaéc laïi vieäc ngaøi ñaõ gaëp Chuùa Phuïc Sinh, khieán ngaøi laø ngöôøi bieät phaùi khoâng ai traùch ñöôïc gì, maø ñaõ quyeát taâm töø boû moïi thöù cao sang, ñeå cho Ñöùc Ki-toâ baét laáy ngaøi, roài theo chaân Ñöùc Ki-toâ vaø nhôø Ñöùc Ki-toâ caûm höùng maø ñaûm ñöông cuoäc chieán ñaáu ñöùc tin thaät laø cam go vaát vaû. Ngaøi xin caùc baïn höõu ngaøi cuõng nhö theá. Hoï laø coâng daân cuûa taân theá giôùi, do Thieân Chuùa ñang chuaån bò vaø seõ hoaøn thaønh treân nôi vinh hieån muoân ñôøi.
Sau maáy lôøi tuyeân ngoân aáy, T. Phao-loâ laïi khuyeân phaûi ñoàng taâm nhaát trí vôùi nhau, phaûi soáng bình an vui möøng. Ngaøi duøng lôøi leõ teá nhò caùm ôn caùc baïn ñaõ giuùp ñôõ ngaøi, khuyeân ñöøng lo laéng veà soá phaän ngaøi laøm chi.
Ñoù laø lôøi keát thuùc Thö naøy, moät trong caùc Thö T. Phao-loâ, cuøng vôùi Thö Phi-leâ-moân, coù gioïng ñieäu vaø tieán trình thích hôïp hôn caû vôùi moät "laù thô". Töø ñaàu ñeán cuoái nhöõng lôøi taâm söï vaø nhaén nhuû thaân tình xen loän vaøo lôøi nhaéc nhôû caùc ñeà taøi quan troïng hôn heát trong tö töôûng T. Toâng ñoà.