Tieåu Daãn Thö Göûi Tín Höõu EÂ-pheâ-soâ
Thuû
Laõnh, Huyeàn Phu Hoäi Thaùnh
Ñoái töôïng vaø noäi dung Thö
Ñeà taøi trung taâm cuûa thö EÂ-pheâ-soâ laø yù ñònh Thieân Chuùa (huyeàn nhieäm) an baøi töø muoân thuôû, giaáu kín traûi qua bao ñôøi, thi haønh trong Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ, maëc khaûi cho T. Toâng ñoà vaø khai trieån ra trong Giaùo Hoäi. Taùc giaû taùn döông Giaùo Hoäi laø thöïc taïi phoå theå, vöøa traàn gian vöøa Thieân quoác, hay ñuùng hôn, laø caùi hieän thôøi theå hieän coâng trình Thieân Chuùa, töùc laø vieäc taïo thaønh môùi. Giaùo Hoäi xuaát phaùt töø Thuû Laõnh laø Ñöùc Ki-toâ vaø môû roäng tôùi nhöõng kích thöôùc hoaøn toaøn vieân maõn theo nhö Thieân Chuùa aán ñònh: ñoù laø vieãn aûnh bao la taùc giaû muoán cho tín ñoà höôùng nhìn vaøo. Ngaøi dieãn taû söùc môû roäng aáy baèng hai hình aûnh xen treùo vaøo nhau: ñoù laø söï thaân theå lôùn leân vaø vieäc xaây döïng ngoâi nhaø Thieân Chuùa. Ki-toâ höõu nhôø pheùp thanh taåy ñöôïc thaùp nhaäp vaøo Thaân Theå aáy laø nôi qui tuï caû ngöôøi Do-thaùi caû ngöôøi daân ngoaïi, neân chính hoï cuõng trôû neân taïo vaät môùi, nhôø vieäc taùn döông, hieåu bieát vaø vaâng lôøi. Hoï xuaát hieän nhö laø caùi nhaân, caùi noøng coát, ñeå nhaát thoáng toaøn theå vuõ truï bao la.
Thö chia laøm hai phaàn baèng nhau vaø deã phaân bieät:
1. Phaàn nhaát (ch. 1-3) gôïi nhôù Giaùo Hoäi laø caùi thaønh töïu cuûa coâng trình Thieân Chuùa. Taùc giaû duøng theå vaên vöøa phuïng töï, vöøa giaùo huaán. Môû ñaàu laø lôøi chuùc tuïng theo kieåu ñaëc bieät cuûa phuïng töï Do-thaùi (coù ngöôøi coi ñoaïn naøy aên tôùi ch. 3). Lôøi ca tuïng hoàng aân löôïng voâ bieân cuûa Thieân Chuùa (1,3-14) thaønh moät khuùc xaùc ñònh roõ raøng hôn heát. Tieáp ñeán lôøi xin ôn soi saùng môû roäng tôùi lôøi taùn döông Ñöùc Ki-toâ laø Thuû Laõnh vuõ truï vaø Ñaàu Giaùo Hoäi (1,15-23). Ch. 2 gôïi nhôù khuùc ngoaët lôùn hieän nôi Baûn Thaân Ñöùc Ki-toâ: caùi ñaõ cheát thì nay laïi soáng (1-10), caùi bò phaân chia vaø xa caùch, thì nay ñöôïc giao hoøa (11-22); ôn cöùu ñoä nhôø thaùnh suûng maø ñaït tôùi moãi ngöôøi, ñoàng thôøi laïi hieäp nhaát heát moïi ngöôøi trong Ñöùc Ki-toâ: töø ñaây khoâng coøn ngaên caùch giöõa daân I-ra-en vaø daân ngoaïi vaø vieäc giao hoøa aáy baùo tin vieäc giao hoøa toaøn theå vuõ truï. Keû thi haønh vieäc giao hoøa aáy chính laø T. Toâng ñoà: chöông 3 toû ra ñòa vò cuûa T. Phao-loâ trong yù ñònh Thieân Chuùa (c. 2-13) vaø taát caû phaàn thöù nhaát keát thuùc trong lôøi kinh toân thôø chuùc tuïng tình yeâu voâ löôïng voâ bieân cuûa Ñöùc Ki-toâ (3,14-19) vaø chaám döùt baèng moät taùn ca (3,20-21).
2. Phaàn thöù hai (ch. 4 ñeán 6) coù theå ñaët nhan ñeà laø: khuyeân ngöôøi thuï taåy, lôøi khuyeân xuaát phaùt töø vieäc cöû haønh bí tích T. Toâng ñoà keâu goïi coäng ñoàng soáng trong hieäp nhaát vaø muoán ñöôïc nhö vaäy, ngaøi noùi khaù daøi veà vieäc xaây döïng vaø lôùn leân cuûa Thaân Theå Ñöùc Ki-toâ, nhôø caùc thöøa taùc vieân Chuùa ban cho Giaùo Hoäi (4,1-16). Caùc lôøi giaùo huaán tieáp theo nhaéc laïi caùc ñeà taøi coå truyeàn trong noäi dung caùc baøi daïy giaùo lyù nguyeân sô: naøo khuyeân boû neáp soáng cuõ theo neáp soáng môùi nhôø maëc laáy Ñöùc Ki-toâ (4,17-21), nhôø noi göông Thieân Chuùa (4,32-5,2), nhôø chuyeån töø toái taêm sang aùnh saùng (5,3-20). Böùc phaùc hoïa nhöõng moái töông quan môùi ñaõ phuïc hoài trong Ñöùc Ki-toâ (5,21-6,9) bao haøm phaàn quaûng dieãn ta ñaõ bieát veà cuoäc linh phoái giöõa Ñöùc ki-toâ vaø Hoäi Thaùnh (5,25-32). Sau heát laø lôøi keâu goïi maëc laáy vuõ trang ki-toâ höõu, ñeå ñöông ñaàu vôùi cuoäc linh chieán choáng laïi caùc quyeàn naêng treân trôøi (6,10-17). Ñoù laø hình aûnh vaø ñeà taøi möôïn trong Cöïu Öôùc vaø ñoâi khi caûm höùng theo Qum-raân hay caû theo trieát lyù bình daân nöõa, nhöng ñöôïc Thö naøy ñoåi môùi theo aùnh saùng Ñöùc Ki-toâ.
Thö EÂ-pheâ-soâ keát thuùc baèng lôøi khuyeân caàu nguyeän (6,18-20) vaø maáy lôøi daën vaén taét (6,21-22) daãn tôùi lôøi chaøo thaêm cuoái cuøng (6,23-24).
Hoaøn caûnh vaø ñaëc tính Thö
a) Thö EÂ-pheâ-soâ vaøo soå caùc Thö goïi laø vieát khi bò tuø. Khung caûnh lòch söû gioáng nhö cuûa Thö Co-lo-xeâ vaø Phi-leâ-mon. T. Phao-loâ ñang bò tuø (Ep 3,1; 4,1; 6,20; x. Plm 9,10.13.27; Co 4,3.10.18), chung quanh ngaøi coù cuøng nhöõng ngöôøi ñoàng lieâu, ngaøi sai oâ. Ty-kích ñi thi haønh cuøng moät söù maïng (Co 4,7-8; Ep 6,21-22).
b) Tuy nhieân nhöõng so saùnh naøy cuõng gaây thaéc maéc. Ta nhaän thaáy raèng: moïi chi tieát veà lòch söû, Thö EÂ-pheâ-soâ ñeàu muôïn gaàn nhö töøng chöõ nôi Thö Co-lo-xeâ (Ep 6,21-22). Hôn nöõa T. Ñoâng ñoà khoâng ñích thaân quen bieát vôùi ngöôøi nhaän Thö (1,15): neân khoâng theå laø Giaùo ñoaøn EÂ-pheâ-soâ, nôi T. Phao-loâ ñaõ löu truù laâu ngaøy. Caùc thuû baûn cuõng baùo ñoäng cho ta ngay töø caâu thöù nhaát, vì coù nhieàu thuû baûn khoâng ghi chöõ EÂ-pheâ-soâ (x. Ep 1,1). Töø xöa, moät ít ngöôøi giaû thieát laø Thö naøy ñaõ gôûi cho Giaùo ñoaøn Lao-ñi-keâ, gaàn thaønh Co-lo-xeâ, töùc laø Giaùo ñoaøn, theo Co 4,16, ñaõ nhaän moät Thö cuûa T. Toâng ñoà, nhöng ta khoâng heà tìm thaáy daáu veát naøo nôi khaùc.
c) Nhöõng neùt gioáng nhau giöõa Thö EÂ-pheâ-soâ vaø Thö Co-lo-xeâ lieân quan tôùi caû vaên theå nöõa: nhö möôïn baûn vaên phuïng töï, caùch laäp caâu thöôøng quaù naëng neà, coù nhieàu töø ñoàng nghóa, caùc boå ngöõ noái keát vôùi nhau, nhöõng danh töø töông töï, nhöõng caâu phaân töø, aûnh höôûng caùc saùch khoân ngoan. Nhöõng ñaëc tính cuûa Thö Co-lo-xeâ ôû ñaây coøn saâu ñaäm hôn vaø caùc thaønh ngöõ seâ-mít nhieàu hôn.
d) Sau heát caàn ghi nhöõng quaûng dieãn song song, maø sau ñaây laø nhöõng nôi roõ reät hôn heát:
EÂ-pheâ-soâ: 1,6-7; 1,13; 1,15; 1,15-16; 2,1-5; 2,2-3; 3,1-13; 4,15-16; 4,22-24; 5,6; 5,19-20; 5,21-6,9; 6,18-20; 6,21
Co-lo-xeâ: 1,13-14; 1,5; 1,9; 1,3-4; 2,13; 3,7; 1,24-29; 2,19; 3,9-10; 3,6; 3,16-17; 3,18-4,1; 4,2-4; 4,7
Moái lieân heä giöõa hai Thö EÂ-pheâ-soâ vaø Co-lo-xeâ laø moät trong nhöõng vaán ñeà khuùc maéc trong Taân Öôùc. Hieän nay vaãn chöa tìm ra giaûi ñaùp naøo hoaøn toaøn thoûa ñaùng. Ñaây laø nhöõng giaû thuyeát chính ngöôøi ta ñeà nghò:
1. Hoïa laém môùi coù ngöôøi coi Thö EÂ-pheâ-soâ laø moät baûn vaên cuûa T. Phao-loâ, roài taùc giaû Thö Co-lo-xeâ ñaõ ñieàu chænh laïi ñeå taêng theâm giaù trò cho söù ñieäp cuûa mình.
2. YÙ kieán phoå thoâng hôn heát coi hai Thö naøy laø hai söù ñieäp do T. Toâng ñoà ñaõ gôûi ñi gaàn nhö moät traät cho nhöõng Giaùo ñoaøn laân caän vôùi nhau, caûm öùng theo böùc thö thöù nhaát (Co) ñeå soaïn böùc thö thöù hai (Ep). Trong tröôøng hôïp naøy, Thö EÂ-pheâ-soâ trình baøy giai ñoaïn choùt cuûa tö töôûng T. Toâng ñoà. Bò tuø ôû Roâ-ma, T. Phao-loâ muoán troái laïi cho caùc coäng ñoàng, coù leõ döôùi hình thöùc moät laù thö chung, ñieàu suy ngaém toät cuøng cuûa ngaøi veà Huyeàn nhieäm cöùu thoaùt vaø Giaùo Hoäi.
3. Nhöõng ngöôøi khaùc cho laø khi soaïn xong Thö Co-lo-xeâ, T. Phao-loâ ñaõ giao cho moät thö kyù hay moät moân ñoà raát thaân caän vieát moät söù ñieäp thöù hai. Ñieàu naøy seõ giaûi thích ñöôïc caû choã töông ñoàng caû choã dò bieät trong hai baûn vaên, ñoàng thôøi vôùi nhöõng nôi vuïng veà nhaän thaáy trong Thö EÂ-pheâ-soâ.
4. Sau heát nhieàu lyù do quan troïng thuùc ñaåy moät soá nhaø thoâng thaùi nhaän xeùt laø baûn vaên thuoäc thôøi kyø treã hôn töùc laø theá heä sau caùc T. Toâng ñoà vaø xuaát phaùt töø moâi tröôøng thaám nhuaàn saâu xa giaùo lyù cuûa T. Phao-loâ.
Ñaëc tính rieâng cuûa Thö khieán ta nghó tôùi moät baøi chuùc tuïng khuyeân raên ñoïc trong giôø phuïng töï, roài veà sau môùi maëc cho hình thöùc laù thö, haàu coù theå saép xeáp vaøo boä Thö cuûa T. Phao-loâ. Ñaøng khaùc, ta nhaän thaáy raèng: Thö EÂ-pheâ-soâ nhaéc laïc caùc ñeà taøi quaûng dieãn nôi khaùc, nhöng theo loái ñaëc bieät khieán cho moái töông quan giöõa Thö EÂ-pheâ-soâ vôùi caùc Thö Roâ-ma, 1Co-rin-toâ, Ga-laùt, caû vôùi Thö Co-lo-xeâ, khoâng do leä thuoäc tröïc tieáp cho baèng do nhöõng hoài nieäm vaø do nhaéc laïi caùc ñeà taøi T. Toâng ñoà rao giaûng. Rieâng Thö Co-lo-xeâ coù veû gaàn guõi vôùi nhöõng Thö khaùc cuûa T. Phao-loâ veà vaên theå vaø daùng ñieäu, coøn Thö EÂ-pheâ-soâ laïi phong phuù hôn veà caùc ñeà taøi ñaëc bieät cuûa T. Phao-loâ (cöùu ñoä nhôø ôn nhöng khoâng, daân Thieân Chuùa, Thaùnh Linh, laø ba ñeà taøi khoâng thaáy xuaát hieän trong Thö Co-lo-xeâ). Nhöõng neùt töông ñoàng vôùi Qum-raân cuõng nhieàu hôn. Maø trong theá heä thöù hai, baøi daïy giaùo lyù ngaøy caøng chòu aûnh höôûng phaùi EÂ-xeâ-nieân saâu ñaäm hôn. Sau heát, phaûi ghi nhaän vai troø cuûa caùc saùch khoân ngoan, maø ngay trong Thö Co-lo-xeâ ñaõ caûm thaáy roõ reät: caùc danh töø khoân ngoan, huyeàn nhieäm, vieân maõn ñöôïc nhaéc ñi nhaéc laïi nhieàu laàn vaø coù khi coøn in daáu veát moät vaøi suy tö sau naøy seõ ñi tôùi thuyeát ngoä ñaïo.
Sau cuøng vieäc aán ñònh cho Thö moät ngaøy thaùng lui maõi veà sau seõ giaûi thích ñöôïc moái töông quan giöõa Thö EÂ-pheâ-soâ vaø caùc Thö muïc vuï neáu ta cho maáy Thö naøy xuaát hieän sau thôøi T. Phao-loâ vaø caû moái töông quan vôùi taäp truyeàn T. Gio-an nöõa. Vaø trong tröôøng hôïp naøy, ta coù theå chæ cho caùc Thö aáy cuøng moät moâi tröôøng: ñoù laø thaønh EÂ-pheâ-soâ. Nhöng nhaát laø vieäc nghieân cöùu veà thaàn hoïc trong Thö seõ giuùp ta xac ñònh roõ hôn ñaëc tính rieâng cuûa Thö naøy.
Thaàn hoïc trong Thö: aên reã vaøo giaùo lyù T. Phao-loâ vaø môû ra chaân trôøi môùi
Duø sao, Thö EÂ-pheâ-soâ cuõng in veát saâu xa tö töôûng T. Phao-loâ Toâng ñoà vaø giaû nhö khoâng coù nhöõng moái lieân heä ñaäm ñaø caûm kích aáy thì ñaõ khoâng coù vaán ñeà. Xin keå qua maáy ñieåm sau ñaây:
- Coâng trình to lôùn Thieân Chuùa hoaøn thaønh nôi Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ ñöôïc ñaët vaøo trung taâm söù ñieäp; yù nghóa quyeát lieät cuûa pheùp thanh taåy laø vieäc ki-toâ höõu thoâng phaàn vaøo soá meänh cuûa Ñöùc Ki-toâ.
- Vieäc loan baùo vaø ca tuïng hoàng aân Thieân Chuùa laø ñaëc ñieåm noåi nhaát trong baûn vaên, töø lôøi chuùc tuïng ñaàu Thö (1,3-14) cho tôùi caùc lôøi khuyeân nhuû cuoái cuøng (2,1-10; 4,7).
- Vieäc giao hoøa theá gian lieân keát vôùi vieäc phaù ñoå böùc raøo ngaên caùch ngöôøi I-ra-en vôùi nhöõng ngöôøi khaùc; töø ñaáy daân ngoaïi hoaøn toaøn laø coâng daân Nöôùc Chuùa (2,11-22).
- Söù vuï cuûa T. Phao-loâ hoaøn taát söù maïng Thieân Chuùa trao cho (3,2-13).
- Thö EÂ-pheâ-soâ xaùc ñònh Giaùo Hoäi vöøa laø daân Thieân Chuùa, vöøa laø Thaân Theå Ñöùc Ki-toâ. Nhöng laïi khoâng ñi vaøo suy tö naøo heát veà vuõ truï luaän. Vì Thieân Chuùa maëc khaûi cho ta, khoâng phaûi trong moät lyù thuyeát hay moät heä thoáng, nhöng ôû trong vaø nhôø coäng ñoàng ki-toâ höõu laø caùi laøm cho "huyeàn nhieäm" ñöôïc minh nhieân hoùa.
Nhöng gia taøi T. Phao-loâ naøy ñaõ ñöôïc bieán hoùa saâu xa. Ta khoâng theå gaùn suoâng vieäc bieán hoùa naøy cho maáy ñeà taøi môùi xuaát hieän trong Thö Co-lo-xeâ. Nhöõng suy tö roäng raõi hôn ñaõ môû ñaàu khi aáy, töø nay laïi nhaán maïnh caùch tuyeät vôøi, neân phaùc hoïa ra moät böùc tranh toång quaùt thaät laø ñoäc ñaùo.
Khoâng phaûi moïi troâng chôø ngaøy cuøng taän ñeàu bieán tan ñi caû, nhöng moái caêng thaúng giöõa hieän taïi vaø töông lai nhöôøng choã cho quang caûnh khaùc. Ñoù laø ôn cöùu thoaùt theå hieän trong Ñöùc Ki-toâ vaø maëc khaûi trong Giaùo Hoäi phaûi tìm thaáy kích thöôùc bao la vieân maõn cuûa mình nhôø söï Thaân Theå lôùn leân vaø môû roäng tôùi taän phaïm vi thieân quoác (1,22; 4,8-10). Ôn cöùu thoaùt trôû neân thöïc taïi ñang treân ñöôøng hoaøn taát. Ki-toâ höõu ñöôïc cöùu ñoä roài (Ep 2,8), caùc ngöôøi thuï taåy"ñaõ ñöôïc phuïc sinh vôùi Ñöùc Ki-toâ vaø ñöôïc cuøng vôùi Ñöùc Ki-toâ leân" nôi vinh hieån.
Vieäc loan truyeàn aân suûng cuõng vaäy, khoâng coøn ñöùng trong khuoân khoå caùnh chung cuûa vuï aùn lôùn giöõa Thieân Chuùa vôùi daân rieâng Ngaøi. Phaïm truø phaùp lyù ñaõ nhöôøng choã cho "thaàn bí": ta ñöùng vaøo khôûi ñieåm ñaõ tieán hoùa seõ ñem Ki-toâ giaùo laïi gaàn vôùi caùc toâng giaùo cöùu ñoä. Caû moái töông quan giöõa I-ra-en vaø chö daân cuõng theá. Trong Thö Roâ-ma thì thoáng nhaát baèng caùch coäng toaøn theå I-ra-en vôùi toaøn theå daân ngoaïi vaãn phaân bieät vôùi nhau, coøn trong Thö EÂ-pheâ-soâ thì baèng caùch noái lieàn vôùi nhau khieán cho moïi dò bieät ñeàu thuoäc veà quaù khöù. Moät ñaøng troâng ñôïi ngaøy maëc khaûi ôn trôû laïi cuoái cuøng cuûa I-ra-en vaø vieäc T. Toâng ñoà lo aâu veà soá phaän daân mình, moät ñaøng chaéc chaén veà cuoäc gaëp gôõ ñaõ theå hieän trong loøng Giaùo Hoäi. Trong Thö Roâ-ma thì bieän chöùng theo kieåu phaùp lyù, coøn trong Thö EÂ-pheâ-soâ vieäc giao hoøa coù tính caùch vöøa luaân lyù, vöøa hoaøn vuõ bao la (x. Rm 9 tôùi 11 vaø Ep 2,11-21).
Trong caùc Thö tröôùc, danh töø Giaùo Hoäi thöôøng chæ caùc coäng ñoàng ñòa phöông; coøn Thö EÂ-pheâ-soâ, tieáp theo Thö Co-lo-xeâ, coi Giaùo Hoäi laø thöïc taïi phoå theá toaøn caàu gaàn ñöôïc nhaân vò hoùa nhö söï Khoân Ngoan Thieân Chuùa vaäy. Thö EÂ-pheâ-soâ chuyeån sang bình dieän phoå theá hoaøn caàu nhöõng quaûng dieãn giaùo xöù cuï theå trong Thö 1 Co-rin-toâ. Töø choã taïm thôøi xen vaøo lòch söû, Giaùo Hoäi nay höôùng tôùi choã xuaát hieän laø vónh cöûu mieân tröôøng. Trong Thö Co-lo-xeâ, Vieân maõn vaøo ôû trong Ñöùc Ki-toâ. Nhöõng lôøi quaû quyeát veà Ñöùc Ki-toâ laø Ñaàu hoaøn vuõ, nay trôû neân nhöõng lôøi quaû quyeát veà Giaùo Hoäi. Ñeà taøi Thaân Theå ñaõ lieân keát chaët cheõ vôùi ñeà taøi ngoâi nhaø Thieân Chuùa, nay tìm ra ñònh thöùc dieãn taû cuoái cuøng vaø theâm phong phuù nhôø quaûng dieãn môùi veà huyeàn nhieäm linh phoái giöõa Ñöùc Ki-toâ vaø Giaùo Hoäi, vöøa laø kieåu maãu cho hieäp nhaát hoân nhaân, vöøa dieãn taû quyeàn toái thöông cuûa Ñöùc Ki-toâ vaø traùch nhieäm bao la cuûa Giaùo Hoäi.
Vaäy taùc giaû coù theå laø T. Phao-loâ, trong nhöõng ngaøy thaùng cuoái ñôøi ngaøi hoaëc moät trong caùc thô kyù ngaøi lôïi duïng caùc lôøi ngaøi giaùo huaán hay laø moät trong caùc ngöôøi thöøa keá giaùo lyù ngaøi, ôû vaøo côn khuûng hoaûng, Ki-toâ giaùo ñaõ traûi qua sau theá heä caùc T. Toâng ñoà. Duø sao, taùc giaû Thö EÂ-pheâ-soâ cuõng ñaõ phaùc hoïa, beân caïnh T. Maùt-theâu, T. Lu-ca, T. Gio-an, moät trong nhöõng giaûi ñaùp lôùn lao do ki-toâ höõu thôøi aáy traû lôøi cho vaán ñeà thaéc maéc veà töông lai cuûa hoï. Taùc giaû muoán giuùp tín ñoà nhaän thöùc cho hoaøn toaøn vieân maõn laø trong theá gian coù caùi gì ñaõ thay ñoåi trieät ñeå, sau khi Ñöùc Ki-toâ töû naïn vaø ñöôïc toân vinh. Taùc giaû löôïng giaû vaø ca tuïng hoàng aân Thieân Chuùa vì oâng nhìn thaáy hoàng aân naøy töø nay ñaõ ghi saâu vaøo vieäc hình thaønh Giaùo Hoäi. Trong Giaùo Hoäi taùc giaû naém ñöôïc caùi baûo ñaûm cho moät tinh theå khoâng theå xoay laïi ngöôïc chieàu.
Duø sao cuõng neân ñoïc Thö EÂ-pheâ-soâ khoâng phaûi nhö moät laù thö tuøy hoaøn caûnh cho baèng moät baûn thuyeát trình, vöøa chöùa chan tình caûm, vöøa coù tính caùch giaùo khoa veà ñöùc tin ki-toâ giaùo.