Tieåu Daãn Coâng Vuï Toâng Ñoà
Ñöùc
Kitoâ Linh Khí Taùc Sinh
Cuõng nhö Phuùc AÂm thöù ba, Coâng Vuï Toâng Ñoà laø taùc phaåm Thaùnh Lu-ca, baïn ñöôøng cuûa Thaùnh Phao-loâ. OÂng keå laïi trong saùch naøy nhöõng bieán coá oâng bieát roõ raøng. Vì taùc phaåm "toâng ñoà" naøy laø moät thaønh phaàn Thaùnh Kinh. Vaø, theo töôùc hieäu aáy, laïi laø tieâu chuaån cho chaân lyù vaø ñöùc tin: ñoù laø nieàm xaùc tín cuûa toaøn Giaùo Hoäi vaøo khoaûng naêm 200. Ñaøng khaùc, ngöôøi ta ñaõ ñoïc saùch Coâng Vuï Toâng Ñoà trong Phuïng Töï Suøng AÂn vaøo muøa Phuïc Sinh. Söï kieän naøy ñaõ xaûy ra raát sôùm, treã nhaát laø ngay töø theá kyû thöù tö. Theá laø saùch Coâng Vuï ñaõ soi saùng ñöùc tin Hoäi Thaùnh caùc theá kyû ñaàu, ñaõ taùc ñoäng vaø höôùng daãn ñôøi soáng ki-toâ höõu, töø khi thuï taåy cho tôùi khi töû ñaïo, maø "Thaùnh Teâ-phan, moät vò trong nhoùm Baûy", ñaõ laø ngöôøi ñaàu tieân neâu göông saùng ngôøi. Hình aûnh coäng ñoaøn ki-toâ höõu ñaàu tieân seõ caûm höùng cho chuû nghóa ñan sinh khi vöøa xuaát hieän. Vaø veà sau, khoâng coù phong traøo caûi caùch hay thöøa sai naøo, maø laïi khoâng luyeán tieác "ñôøi soáng Toâng Ñoà", theo nhö thaáy gôïi laïi trong Coâng Vuï, ñoàng thôøi cuõng laø ñaùp öùng tieáng goïi thieát tha cuûa Tin Möøng vaø cuûa Thaùnh Phao-loâ. Töø theá kyû 18, moät soá trong nhöõng baûo ñaûm laøm neàn cho vieäc "ñoïc" saùch Coâng Vuï traûi qua bao theá heä naøy, ñaõ bò khoa pheâ bình vaên baûn ñaët laïi vaán ñeà. Tuy coù nhöõng ñieàu quaù ñaùng, nhöng khoa aáy cuõng coù coâng nghieäp. Neáu khoa pheâ bình ñuû chính xaùc ñeå khoâng bieán caùc giaû thuyeát keá tieáp nhau thaønh nhöõng giaùo ñieàu, vaø ñuû saùng suoát ñeå bieát nhìn nhaän caùc giôùi haïn cuûa mình, thì khoa aáy chæ coù theå giuùp ta hieåu saùch Coâng Vuï cho thaáu ñaùo hôn.
Baûn vaên saùch Coâng Vuï
Muoán ñoïc moät taùc phaåm coå thôøi, ta caàn thieát laäp baûn vaên saùch aáy, vaø trong tröôøng hôïp saùch Coâng Vuï, vieäc thieát laäp noùi ñaây laø vaán ñeà khaù phieàn phöùc. Ña soá thuû baûn coáng hieán cho ta hai hình thöùc chính: ñoù laø baûn vaên "Sy-ri" hoaëc "An-tieâu-kia", vaø baûn vaên "Ai-caäp" hoaëc "A-lec-xan-ñi. Nhöng coù theå goïi chung caû hai laø "baûn vaên thoâng duïng", vì noù quaù gaàn vôùi nhau, neáu ta ñem so saùnh vôùi moät hình thöùc thöù ba goïi laø baûn vaên "Taây phöông". Xeùt chung, caùc bieán theå trong baûn "Taây phöông" naøy döôøng nhö khoâng ñaïi dieän cho baûn vaên nguyeân thuûy saùch Coâng Vuï. Tuy nhieân, baûn vaên naøy ñaùng cho ta löu yù, vì noù vöøa coå kính vaø truyeàn baù roäng beân Ñoâng cuõng nhö beân Taây, vöøa coù giaù trò lòch söû hay giaùo lyù. Vì theá, caùc chuù giaûi trong baûn dòch naøy seõ öa nhaéc tôùi, nhaát laø trong ch. 15.
Saùch Coâng Vuï veà phöông dieän vaên chöông
Tuy saùch Coâng Vuï coù söï nhaát trí khoâng ai choái caõi ñöôïc veà ngoân ngöõ vaø tö töôûng, nhöng vaãn goàm hai phaàn daùng veû khaùc nhau khaù nhieàu. Phaàn thöù nhaát (1-12 hoaëc 15) xem nhö moät toaøn theå, maø caùc nguyeân toá chæ ñaët gaàn nhau, chöù khoâng saép xeáp cho thöù töï, caùc chæ daãn thôøi giôø thaät laø hoïa hieám. Ngoân ngöõ thì öa theo kieåu ngöôøi seâ-mít vaø nhieàu khía caïnh tö töôûng hình nhö toàn coå. Phaàn thöù hai (13 hoaëc 16-28) thì traùi laïi, khieán ta coù caûm töôûng laø moät doøng lieân tuïc, moät toaøn theå coù toå chöùc maïch laïc hôn. Caùc döõ kieän thôøi giôø, gaëp thaáy nhieàu hôn. Ngoân ngöõ thì thuaàn tuyù hi-laïp hôn. Ñieàu kyø laï, laø trong lôøi töôøng thuaät, boán laàn thaáy boû ngoâi thöù ba, ñeå duøng ngoâi thöù nhaát soá nhieàu: "chuùng toâi" (16,10).
Nhöõng ñoaïn vaên khaù daøi trong saùch, thöïc teá ñeàu laø nhöõng tích truyeän thöøa sai (2,1-41; 8,4-40; 9,32-11,18; 13,1-21,26) hay tích truyeän phieân toøa (3,1-4;31; 5,17-42; 6,8-8,12; 12,1-7; 21,27-26,32), maø tích cuoái cuøng laïi keùo theo moät tích truyeän haønh trình nöõa (26-28). Coøn nhöõng ñoaïn vaên ngaén hôn ñeàu thuoäc hai loaïi chính: tích truyeän vaø dieãn töø.
Caùc tích truyeän, duø coù ñoái thoaïi hay khoâng, cuõng khaùc nhau raát nhieàu. Tính laï luøng chieám ñòa vò lôùn lao. Caû maáy "baûn toaùt löôïc" daønh moâ taû Giaùo ñoaøn Gieâ-ru-sa-lem ôû phaàn ñaàu saùch (2,42), cuõng thuoäc phaïm vi truyeän kyù. Roài nhöõng caâu quaû quyeát vaén taét chung chung, raûi raùc trong caû saùch, cuõng vaäy (6,7; 9,31; v.v.; 16,5; 19,10-20; v.v.). Caùc dieãn töø cuõng khaùc nhau khoâng keùm gì tích truyeän. Phaàn nhieàu laø do ki-toâ höõu ñoïc; naøo dieãn giaûng thöøa sai nhieàu kieåu khaùc nhau (2,14; 10,36; 14,15); naøo dieãn töø bieän hoä tröôùc toøa aùn Do-thaùi hoaëc Roâ-ma (4,8-12; 5,29-32; 7,2; 22,1); naøo dieãn giaûng cho ki-toâ höõu khaùc (1,16-22; 11,4-17; 15,7; 15,13; 20,18). Coù theå theâm vaøo caùc dieãn töø ki-toâ höõu naøy, nhöõng kinh nguyeän (4,24) vaø moät böùc thö (15,23-29). Ñaøng khaùc, coøn maáy dieãn töø vaén taét (5,35-39; 19,25-27.35-40; 24,2-8; 25,14-21) cuõng nhö moät böùc thö (23,25) ñöôïc gaùn cho ngöôøi Do-thaùi hay laø daân ngoaïi.
Chaéc chaén taùc giaû Coâng vuï ñaõ duøng caùc nguoàn taøi lieäu. Coù nhieàu daáu chæ theo chieàu höôùng aáy. Caùc nguoàn taøi lieäu ñoù laø thöù thaønh vaên hay laø truyeàn khaåu? Coù leõ laø caû hai. Duø sao, caùc nguoàn aáy phaûi coù söï vöõng vaøng vaø uy tín khaù lôùn. Vì raát coù leõ chính noù laø lyù do giaûi thích söï khaùc nhau cuûa hai phaàn saùch, maëc daàu söï nhaát trí vaên chöông trong toaøn theå laøm chöùng taàm quan troïng cuûa coâng trình bieân soaïn. Nhöng ruûi moät ñieàu laø raát khoù coâ laäp tröôøng hôïp "loä trình" hay "nhaät kyù haønh trình". Vì nhöõng ñoaïn vaên duøng chöõ "chuùng toâi", tuy giaû thieát laø coù nhaät kyù naøy, nhöng laïi khoâng theå giuùp ta xaùc ñònh giôùi haïn ñuùng tö ñaâu tôùi ñaâu.
Traùi laïi, ta thaáy roõ hôn caùc nguoàn taøi lieäu aáy xuaát phaùt ôû nôi naøo trong ñôøi soáng Giaùo Hoäi sô khai. Moãi Giaùo ñoaøn phaûi giöõ laïi maáy kyû nieäm veà saùng laäp vaø veà lòch söû cuûa mình (x. 1Th 1,6; 2,1; 1C 2,1-5; 3,5-6; v.v.) vaø bieát ít nhieàu giai thoaïi trong ñôøi soáng vò saùng laäp mình (1Th 2,2; 3,1-2; 2C 11,22-12,10; Ga 1,15-3,14; v.v.; Hi 13,7). Nhöõng taøi lieäu coù tính caùch xaây döïng, laï luøng hay gôïi caûm aáy, coù theå chuyeån töø Giaùo ñoaøn noï sang Giaùo ñoaøn kia (1Th 1,8; 2,14; 1C 16,1; 2C 8,5; Ga 1,13-23; v.v. X. Cv 24,27; 15,3-4; v.v.). Vaø maáy trung taâm quan troïng nhö Gieâ-ru-sa-lem hay An-tieâu-kia (11,19) chaéc laø ñöôïc may maén veà phöông dieän naøy, vaø phaûi giöõ laïi, nhôø buùt tích hay laø truyeàn khaåu nhieàu taøi lieäu loaïi aáy.
Sau heát, phaûi theâm raèng: neáu taùc giaû "nhaät kyù haønh trình" cuõng chính laø taùc giaû Coâng vuï, thì nhaân vaät baïn ñöôøng cuûa T. Phao-loâ ñaây coøn coù nhöõng kyû nieäm rieâng tö cuûa mình.
Saùch Coâng vuï vaø lòch söû
Duø caùc nguoàn taøi lieäu coù theå naøo ñi nöõa, vaãn coøn coù theå vaø caàn pheâ phaùn veà giaù trò saùch Coâng vuï, vaø tröôùc tieân laø veà khung caûnh maáy tích truyeän vaø dieãn töø xaûy ra trong ñoù. Caùc söï kieän do lòch söû theá giôùi vaø do khaûo coå hoïc, cuõng nhö do caùc phaàn khaùc trong Taân Öôùc vaø caùch rieâng do caùc thö T. Phao-loâ cung caáp cho ta, coù theå giuùp ta, nhôø ñoái chieáu, löôïng giaù veà söï chính xaùc cuûa khung caûnh naøy vaø veà ít nhieàu chi tieát. Nhöõng keát quaû do vieäc tra xeùt naøy thöôøng thuaän lôïi hôn laø baát lôïi cho tính thaät thaø cuûa saùch Coâng vuï. Chính nhôø theá, maø ta coù theå thieát laäp nhöõng yeáu toá khaù vöõng chaéc veà nieân bieåu cho nguoàn goác Ki-toâ giaùo, cuõng nhö cho ñôøi soáng vaø caùc thö cuûa T. Phao-loâ. Tình traïng aáy keâu môøi söû gia neân tín nhieäm tieân thieân vaøo nhieàu döõ kieän do saùch naøy cung caáp, maø vì thieáu phöông tieän kieåm soaùt beân ngoaøi, neân hoï ñaønh phaûi haïn cheá vaøo nhöõng khaû naêng cuûa khoa pheâ bình thuaàn tuùy noäi dung.
Khoa pheâ bình naøy coù theå ghi nhaän, ñoù ñaây, nhöõng neùt baát hoøa hay caêng thaúng trong caùc tích truyeän, raát coù theå hoaëc do taøi lieäu taùc giaû khoâng ñöôïc chaéc chaén hay coøn thieáu soùt, hoaëc do chuû yù taùc giaû muoán söûa ñoåi hay giaûi thích caùc döõ kieän do maáy nguoàn taøi lieäu cung caáp cho. Tính coù theå ñuùng söï thaät cuûa tích truyeän laø moät tieâu chuaån khaùc, nhöng khoù söû duïng, vì caùc nhaän xeùt noù neâu leân khoâng thuoäc phaïm vi lòch söû taát caû ñaâu. Tröôøng hôïp khoù nhaát ôû ñaây laø caùi laï luøng vaø caùch rieâng maáy tích truyeän veà pheùp laï. Coá nhieân laø coù theå, vaø tuøy dòp laïi coù leõ ñuùng, laø taùc giaû hay chính maáy nguoàn taøi lieäu ñaõ nhaán maïnh tôùi khía caïnh naøy cuûa moät soá tích truyeän. Nhöng khoa pheâ bình khoâng ñöôïc pheùp queân raèng: caùc pheùp laï ñaõ ñoùng vai troø chaéc chaén trong Ki-toâ giaùo sô khai (Rm 15,18tt; 2C 12,12; Hi 2,4; x. Mc 16,17tt). Trong maáy tröôøng hôïp naøy, khoâng noùi tôùi tröôøng hôïp T. Phao-loâ aên naên trôû laïi, saùch Coâng vuï chæ neâu roõ chaân dung cuûa maáy thöïc taïi ñaõ ñöôïc chöùng minh nôi khaùc roài.
Söû tính caùc dieãn töø Coâng vuï coøn ñaët ra nhöõng vaán ñeà phieàn phöùc hôn laø caùc phaàn truyeän kyù. Vì ta bieát caùc söû gia coå thôøi voán coi laø bình thöôøng vieäc tö do soaïn laáy dieãn vaên, roài ñaët vaøo mieäng caùc nhaân vaät lòch söû. Söï vaén taét cuûa phaàn nhieàu dieãn vaên trong Coâng vuï khoâng cho ta coi ñoù laø nhöõng baûn ghi toác kyù hay nhöõng kyû nieäm duy trì y nguyeân. Moät ít neùt khoâng theå coù thaät (15,15; v.v.) hay moät ít ñieåm töông ñoàng veà ngoân ngöõ hay tö töôûng, giöõa caùc dieãn vaên vaø tích truyeän, cho thaáy laø taùc giaû ñaõ can thieäp nhieàu hay ít vaøo vieäc bieân soaïn caùc dieãn töø, Nhöng maáy nhaän xeùt naøy khoâng cho pheùp ta phuû nhaän taát caû giaù trò taøi lieäu cuûa chuùng. Coù nhieàu lyù do chính ñaùng ñeå nghó raèng: caùc dieãn töø thöøa sai hay dieãn töø cuûa T. Phao-loâ noùi vôùi haøng kyø laõo EÂ-pheâ-soâ (20,18-38) laø phaûn aùnh trung thaønh nhöõng kieåu maãu khaùc nhau trong lôøi giaûng Ki-toâ giaùo. Coøn maáy dieãn töø khaùc, xeùt chung chung, thì coù theå ñuùng söï thaät, nhöng muoán löôïng ñuùng giaù trò lòch söû moãi baøi, thì phaûi tuøy thuoäc raát nhieàu vaøo uy tín ta daønh cho caùc taøi lieäu taùc giaû vaø caùch rieâng cho "nhaät kyù haønh trình".
Moät ñieåm sau cuøng trong Coâng vuï, xeùt laø taøi lieäu lòch söû, caàn phaûi neâu leân: ñoù laø nhöõng im laëng. Ví duï saùch naøy khoâng noùi chi tôùi vieäc thaønh laäp nhieàu Giaùo ñoaøn coù nhaéc ñeán teân (28,13) vaø cuõng khoâng ñeà caäp chi tôùi nhöõng baát hoøa giöõa T. Phao-loâ vôùi Giaùo ñoaøn Co-rin-toâ (19,1). Nhöõng im laëng naøy vaø nhieàu ñieåm khaùc, baát luaän vì lyù do naøo, ñeàu cho ta thaáy: Coâng vuï khoâng phaûi laø cuoán söû chung veà Ki-toâ giaùo sô khai, cuõng khoâng phaûi laø cuoán truyeän ñaày ñuû veà ñôøi soáng T. Phao-loâ Toâng ñoà.
Thaàn hoïc saùch Coâng vuï
Neáu chæ coi Coâng vuï laø taøi lieäu lòch söû maø thoâi, thì seõ ñi laïc ñöôøng, vì saùch aáy theo aùnh saùng ñöùc tin, ñeå giaûi thích lòch söû ghi laïi trong ñoù. Tröôùc tieân caùc dieãn töø theo caùch theá rieâng, ñeå "ñoïc" lòch söû ñaõ qua maø nay coù dòp gôïi laïi hay laø ñoïc tích truyeän hieän thôøi naøo ñoù (2,16-21.33; 4,10-12; 11,17tt; v.v.). Nhöng vieäc giaûi thích nhôø ñöùc tin naøy cuõng toû ra vöõng chaéc nôi caùc phaàn keå truyeän, trong ñoù Chuùa CHA can thieäp vaøo ñeå ñoùng moät trong caùc vai troø caâu truyeän: Ngaøi haønh ñoäng nhôø thieân söù (23,8), nhôø Thaùnh Linh (1,8), nhôø caùc thöøa sai Ki-toâ giaùo (15,4-12; 19,11; v.v.); v.v. Theá laø muïc tieâu lòch söû trong saùch naøy lieân keát vôùi muïc tieâu ñöùc tin caùch minh nhieân hôn laø trong caùc saùch Tin Möøng. Cuõng gioáng nhö maáy söû gia tín ñoà. Vì theá, muoán "baét gaëp" oâng, caàn phaûi xeùt ñeán ñöùc tin cuûa oâng vaø noäi dung cuûa nieàm tin aáy. Noùi kieåu khaùc, caàn phaûi xeùt ñeán thaàn hoïc cuûa oâng. Thaàn hoïc naøy hieän dieän khaép nôi trong saùch, nhöng phaàn coát yeáu ñöôïc neâu leân trong caùc dieãn töø vaø caùch rieâng trong caùc dieãn töø thöøa sai.
Lòch söû cöùu ñoä
Lôøi giaûng Ki-toâ giaùo laø coâng boá lòch söû cöùu ñoä, maø vai chính laø Chuùa CHA. Chuùa CHA ñaõ taïo thaønh vuõ truï (17,24; v.v.) vaø ñaõ choïn daân I-ra-en (3,25; 13,17; v.v.). Theá laø ôû trung taâm lòch söû theá giôùi, Cöïu Öôùc laø thaønh phaàn cuûa Tin Möøng, laø giai ñoaïn ñaàu tieân (13,17-22; 7,2-50), laø thôøi kyø nhöõng hình boùng doïn ñöôøng (7,25; v.v.) vaø nhaát laø thôøi kyø cuûa Lôøi Höùa vaø lôøi caùc ngoân söù loan baùo chöông trình Ñöùc Chuùa CHA (2,23).
Thôøi kyø hoaøn taát (3,18) baét ñaàu, khi Ñöùc Chuùa CHA cho Ñöùc Gieâ-su "xuaát hieän" (3,22.26; 13,23) vaø baûo laõnh cho ñôøi soáng, lôøi giaûng vaø caùc pheùp laï cuûa Ngöôøi (1,22; 2,22; 10,36-38). Ngöôøi Do-thaùi tuy khoâng coù ngôø (3,13), nhöng söï Thöông khoù vaø caùi Cheát cuûa Ñöùc Chuùa Gieâ-su, tieáp tuïc theå hieän Thaùnh yù Chuùa CHA. Sau heát, khi Chuùa CHA phuïc sinh Chuùa Gieâ-su ñaët Ngöôøi laøm "Chuùa Teå" vaø "Ki-toâ" (2,36) vaø ban cho Ngöôøi Thaùnh Linh ñaõ höùa (2,33), thì baáy giôø "lôøi höùa cuøng toå phuï" theo moät yù nghóa, ñaõ neân hoaøn taát troïn veïn (13,22tt). Nhöng lôøi höùa aáy daønh cho I-ra-en vaø heát moïi ngöôøi (2,39) "cho tôùi taän cuøng traùi ñaát" (1,8), neân vieäc hoaøn taát môû ra moät khoâng gian vaø moät thôøi gian, ñeå tieáp dieãn lòch söû cöùu ñoä. Saùch Coâng vuï löu taâm vaøo hieän taïi (x. Lc 4,21) tôùi möùc höôûng tröôùc töông lai (x. 1,7.10tt), nhöng trong töông lai vaãn laø nhaõn giôùi cuoái cuøng cho cuoán saùch: ñoù laø ngaøy Chuùa CHA seõ hoaøn thaønh yù ñònh cuûa Ngaøi, laø sai Ñöùc Ki-toâ xuoáng "phaùn xeùt keû soáng vaø keû cheát" (10,42; x. 3,20).
Ngaøy hoâm nay cuûa Chuùa CHA
Vaäy, ñoái vôùi saùch Coâng vuï, nhöõng ñieàu maét thaáy tai nghe (2,33) töø ngaøy Ñöùc ki-toâ Phuïc sinh hieän ñang tieáp tuïc hoaøn taát caùc lôøi ngoân söù (2,16-21; 13,40tt; 15,15-18; 28,25-27). Chuùa CHA luoân luoân vaãn ñoùng vai troø chính yeáu vaø maëc daàu chuùng ta khoâng xem thaáy, nhöng Chuùa Gieâ-su vaãn cuøng vôùi Chuùa CHA laø trung taâm cho moïi bieán coá: söù maïng Ngöôøi tieáp tuïc (3,26), Ngöôøi traøn ñoå Thaùnh Linh (2,33), ñeå laøm linh hoàn cho ñôøi soáng Hoäi Thaùnh (1,8), vaø duøng T. Phao-loâ ñeå ñích thaân "loan truyeàn aùnh saùng cho Daân öu tuyeån vaø chö daân" (26,23). neân nhaán maïnh raèng: caùi nhìn vaøo "hieän taïi" cuûa lòch söû cöùu ñoä ñaây, khoâng phaûi do taùc giaû saùch Coâng vuï baøy ra, vì noù ñaõ xuaát hieän ôû T. Phao-loâ roài.
Chính vì taàm quan troïng cuûa T. Phao-loâ nhìn nhaän cho Thaùnh giaù vaø söï Phuïc sinh cuûa Chuùa Gieâ-su, laø Ñaáng "caùc lôøi Chuùa CHA phaùn höùa ñaõ neân hieän thöïc nôi Ngöôøi" (2C 1,20), khieán cho T. Phao-loâ suy töôûng vaø haønh ñoäng theo vieãn aûnh "ngaøy hoâm nay" (x. 2C 6,2), trong ñoù lôøi Kinh Thaùnh tieáp tuïc neân hoaøn taát, ví duï nhö trong ôn cöùu ñoä nhôø ñöùc tin (Ga 3,6-9; Rm 1,17; 4; v.v.). Ñoái vôùi T. Phao-loâ cuõng nhö ñoái vôùi saùch Coâng vuï, lôøi giaûng thöøa sai laø chính lôøi Chuùa CHA taùc ñoäng vaø loan truyeàn (1Th 2,13tt; 2Th 3,1; Co 1,5-6), ñöôïc caùc daáu laï nhaän laø chính thöïc (Rm 15,19; 2C 12,12). Vieäc ngaøi aên naên trôû laïi laø thaønh phaàn yù ñònh Chuùa CHA (Ga 1,11tt.15tt; v.v.). Ngaøi coi ñôøi soáng caùc Giaùo ñoaøn nhö laø tieáp noái thôøi kyø Chuùa Gieâ-su (1Th 2,14tt; x. Hi 2,3-4). Vaäy taùc giaû saùch Coâng vuï khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàu tieân nhaän thaáy taàm quan troïng cuûa caùi hieän taïi trong chöông trình Chuùa CHA, nhöng oâng ñaõ laøm cho caùi "ngaøy hoâm nay" aáy noåi baät leân, khi oâng ñònh vieát saùch Coâng vuï nhö laø phaàn tieáp theo saùch Phuùc aâm cuûa mình (1,1).
Lôøi Chuùa CHA vaø "khoâng gian" lôøi aáy: löôïc ñoà Coâng vuï
Caùi "ngaøy hoâm nay" aáy, ñoái vôùi saùch Coâng vuï, tröôùc tieân laø thôøi gian cuûa Lôøi Chuùa CHA, cuûa Tin Möøng, cuûa chöùng töø coâng boá Ñöùc Gieâ-su Phuïc sinh thaät laø "Chuùa Teå vaø Ñaáng Ki-toâ". Caùc chöùng taù ñaàu tieân cho nieàm tin aáy chính laø nhoùm Möôøi hai Toâng ñoà, theo töôùc hieäu ñoäc nhaát voâ song (1,2; 1,22). Nhöng caùc oâng Teâ-phan, Phi-líp, Ba-na-beâ vaø nhöõng ngöôøi khaùc nöõa, maø T. Phao-loâ ñöùng haøng ñaàu (13,31), cuõng thoâng phaàn vaøo vieäc loan baùo naøy, ñeå cho Lôøi vang doäi maõi cho tôùi cuoái saùch (28,30tt).
Roõ raøng laø Coâng vuï löu taâm tôùi khoâng gian vöøa ôû ngoaøi ñòa lyù vöøa ôû trong con ngöôøi, laø nôi loan truyeàn lôøi aáy. Trong Phuùc aâm T. Lu-ca, Chuùa Gieâ-su töï toû mình, baét ñaàu töø Na-da-reùt vaø keát thuùc taïi Gieâ-ru-sa-lem. Coøn trong Coâng vuï, thì Tin Möøng khôûi söï töø Gieâ-ru-sa-lem (2-5), ñeå ñi tôùi mieàn Sa-ma-ri vaø töø xöù Giu-ñeâ (8,1), roài ñaït tôùi xöù Pheâ-ni-ki, Ky-poâ vaø Sy-ri (11,19-22), ñoaïn töø ñaây sang Tieåu AÙ vaø Hi-laïp (13-18) tröôùc khi thaáu taän Roâ-ma (28,30). Theá laø Lôøi Chuùa hoaøn thaønh cuoäc chaïy ñua "tôùi taän cuøng traùi ñaát", nhö Chuùa Phuïc sinh ñaõ muoán vaäy (1,8) vaø nhö ñaõ ñöôïc töôïng tröng trong ngaøy Linh Giaùng (2,10). Sôû dó Tin Möøng ñöôïc loan baùo khaép nôi nhö theá, chính laø vì ñaõ ñöôïc daønh saün cho "heát moïi ngöôøi" (17,31): tröôùc heát laø cho I-ra-en (2,39; 3,25-26), roài cho caùc daân ngoaïi. Vieäc chuyeån Tin Möøng vaø ôn Cöùu ñoä sang cho daân ngoaïi (13,46) do Chuùa CHA (2,39; 15,7-11.14) vaø Ñöùc Gieâ-su (22,21) muoán theá, chính laø ñeà taøi coát yeáu saùch naøy. Vieäc oâng Co-neâ-li trôû laïi (10,1), vieäc giaûng Tin Möøng cho ngöôøi Hi-laïp ôû thaønh An-tieâu-kia (11,19) vaø vieäc sai caùc oâng Ba-na-beâ vaø Phao-loâ ñi truyeàn giaùo (13,1), laø nhöõng giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa vieäc chuyeån sang naøy. Tuy ôû An-tieâu-kia, roài taïi Gieâ-ru-sa-lem, ñaõ ñaët laïi vaán ñeà chuyeån sang aáy, nhöng cuoái cuøng vieäc aáy ñaõ ñöôïc duy trì (15,1). Theá laø T. Phao-loâ coù theå baét ñaàu söù vuï truyeàn giaùo qui moâ (15,36). Vieäc aáy seõ giuùp ngaøi, nhôø bò tuø (21,33-28,14), maø coù theå ñem Tin Möøng, theo ôn goïi rieâng cuûa ngaøi, ñeán taän Roâ-ma laø thuû ñoâ theá giôùi daân ngoaïi (28,31). Duø coù nhöõng chi tieát khoâng chaéc chaén, nhöng maáy neùt ñaïi cöông trong löôïc ñoà saùch Coâng vuï, xuaát hieän roõ raøng trong caùc giai ñoaïn treân ñaây, vöøa lieân heä tôùi ñòa lyù, vöøa lieân quan tôùi con ngöôøi, ñaùnh daáu cho vieäc loan truyeàn Lôøi Chuùa CHA.
Trôû laïi, ñöùc tin, thanh taåy vaø ban Thaùnh Linh
Lôøi giaûng Ki-toâ giaùo thöôøng keát thuùc baèng lôøi keâu goïi ngöôøi nghe aên naên trôû laïi (1,19). Ñoù laø ra khoûi söï khoâng bieát mình (3,17), laø tin theo baèng caùch nhìn nhaän Ñöùc Gieâ-su laø "Chuùa Teå vaø Ñaáng Ki-toâ" (2,36). Ñöùc tin ñoái vôùi saùch Coâng vuï, tuy hieån nhieân laø moät haønh vi töï do cuûa con ngöôøi, nhöng vaãn laø moät hoàng aân Ñöùc Chuùa CHA (5,31; 11,18; 15,9; 16,14; v.v.). Vì chæ coù moät mình Chuùa CHA môùi "môû cöûa loøng tin" (14,27) vaø giaûi cöùu ñöôïc nhôø Chuùa Gieâ-su (4,12; 15,11). Ñoái vôùi hai hoàng aân Chuùa CHA ban xuoáng laø tha toäi (3,26; 5,31; 10,43; v.v.) vaø cho döï phaàn Thaùnh Linh do Ñöùc Gieâ-su tuoân ñoå (2,38; 10,45; 11,17), veà phía Hoäi Thaùnh, coù hai leã nghi töông öùng caùch maàu nhieäm ñoù laø pheùp thanh taåy "nhaân danh Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ" ñeå tha toäi (2,38; x. 1,5; 19,5); vaø pheùp ñaët tay ñeå ban Thaùnh Linh (6,6; x. 10,44). Theá laø caùc tín ñoà môùi ñeàu ñöôïc thanh taåy "trong Thaùnh Linh" (1,5; 11,16) vaø ñöôïc döï phaàn caùc lôøi Chuùa höùa.
Caùc Giaùo ñoaøn, Giaùo Hoäi, daân Chuùa CHA
Nhö vaäy laø caùc ngöôøi aên naên trôû laïi ñöôïc gia nhaäp nhöõng nhoùm maø saùch Coâng vuï ñaõ sôùm goïi laø caùc Giaùo ñoaøn (5,11; 7,38; 11,26). Trong saùch, ta thaáy raát roõ laø coù nhieàu Giaùo ñoaøn, nhöng ñieàu aáy khoâng ngaên trôû hoï yù thöùc laø mình tieán böôùc treân cuøng moät "con Ñöôøng", cuøng moät "Ñaïo Chuùa CHA" (9,2), maø caùc phaàn töû, baát luaän ôû ñaâu, cuõng goïi nhau baèng cuøng maáy danh hieäu vaø seõ coù ngaøy ñöôïc goïi laø Ki-toâ höõu, ki-toâ thuoäc (11,26; 26,28). Vì theá, khoâng laï gì maø tieáng Giaùo Hoäi, sau ñaõ duøng ñeå goïi chung caùc Giaùo ñoaøn, laø "Giaùo Hoäi Ñöùc Chuùa CHA ñaõ saém baèng giaù maùu" (20,28; x. 9,31). Duø sao, roõ raøng laø ñoái vôùi taùc giaû, toaøn theå caùc tín ñoà laäp thaønh daân duy nhaát cuûa Chuùa CHA, trong ñoù ñöùc tin qui tuï caùc ngöôøi ñaõ chòu vaø khoâng chòu caét bì (15,14; x. 18,10). Coøn nhöõng ngöôøi Do-thaùi "khoâng chòu nghe" Ñöùc Gieâ-su, thì bò loaïi ra ngoaøi (3,23; x. 13,46).
Daân vaø caùc Giaùo ñoaøn naøy thuoäc rieâng veà Chuùa CHA, neân ñaëc bieät gaàn guõi vôùi Ngaøi vaø vôùi baûn thaân Chuùa Gieâ-su. Ñuïng tôùi ki-toâ höõu laø phaïm ñeán baûn thaân Ñöùc Gieâ-su (9,5). Gia nhaäp moät coäng ñoaøn naøo, chính laø lieân keát cuøng Chuùa (x. 2,47 vaø 5,14; 11,24), vì Thaùnh Linh Ngöôøi taùc ñoäng vaø höôùng daãn toaøn theå ñôøi soáng caùc Giaùo ñoaøn (1,8; 5,3-4.9; 15,28; 20,28; v.v.).
Ñôøi soáng caùc Giaùo ñoaøn
Maáy baûn toaùt löôïc trong saùch Coâng vuï, vöøa cho ta phoûng ñoaùn caùc Giaùo ñoaøn tieân khôûi ñaõ soáng laøm sao vaø muoán soáng nhö theá naøo, vöøa maëc khaûi cho ta bieát roõ quan nieäm taùc giaû veà lyù töôûng, maø caùc coäng ñoaøn ki-toâ höõu phaûi lo vöôn tôùi.
Baûn toaùt löôïc ñaàu tieân ghi nhaän nhaát laø söï chaêm chæ nghe "caùc Toâng ñoà giaûng daïy" (2,42) vaø tieáp theo laø lôøi giaûng daïy do caùc ngöôøi laõnh ñaïo caùc Giaùo ñoaøn phuï traùch (14,22; 20,7.18-35; v.v.). Lôøi giaûng naøy daønh cho caùc ngöôøi ñaõ aên naên trôû laïi vaø keùo daøi söù ñieäp hoï ñaõ tin theo. Coù leõ laø "luaân lyù" chieám phaàn quan troïng hôn, maø haún laø nhaán maïnh tôùi tình huynh ñeä (x. 20,35). Duø sao, söï hieäp thoâng huynh ñeä laø khía caïnh ñôøi soáng ki-toâ höõu ñi lieàn sau lôøi giaûng daïy. Caên baûn söï hieäp thoâng aáy ôû taïi coù "moät loøng vaø moät linh hoàn vôùi nhau" (4,32; 2,44). Chính tích truyeän ôû trung taâm saùch Coâng vuï thaät ra noùi cho ta hay phöông thöùc Giaùo Hoäi ñaõ duøng ñeå cöùu vaõn söï hieäp thoâng caùc Giaùo ñoaøn, trong ñoù coù nhöõng ngöôøi chòu vaø khoâng chòu caét bì (15,1-25). Ñaøng khaùc, söï hieäp thoâng taâm hoàn naøy naûy nôû thaønh söï ñeå cuûa chung (2,44), hay ít ra söï chia seû giöõa anh em vôùi nhau (9,36; 10,48; 20,34; 21,24) hay giöõa caùc Giaùo ñoaøn (11,29).
Hai thaønh phaàn choùt trong ñôøi soáng Giaùo ñoaøn, do saùch Coâng vuï ñaõ ghi, laø "beû baùnh vaø caàu nguyeän" (2,42). Beû baùnh, chaéc chaén laø chæ pheùp Suøng AÂn (2,42; 13,1; 20,70). Coøn caàu nguyeän, thì ñoù khoâng phaûi nguyeân laø moät yeáu toá trong böõa Suøng AÂn, trong pheùp thanh taåy (x. 22,16) vaø pheùp ñaët tay (8,15.17), töùc laø trong phuïng töï maø thoâi, nhöng coøn ñi theo taát caû ñôøi soáng haèng ngaøy cuûa caùc Giaùo ñoaøn vaø ki-toâ höõu (1,14; 4,24; 9,40; 10,9; 12,5-12; v.v.).
Toâng ñoà, Taù vieân, T. Phao-loâ, Ngoân söù, Kyø laõo
Trong loøng caùc Giaùo ñoaøn, thaáy noåi baät leân nhöõng nhoùm tín ñoà phuï traùch maáy vieäc laøm rieâng. Tröôùc tieân laø tröôøng hôïp möôøi hai Toâng ñoà (1,2) chung quanh T. Pheâ-roâ (1,13; 2,14; 5,3.29; 9,32; v.v.; 15,17). Taïi Gieâ-ru-sa-lem vaø ôû beân ngoaøi, caùc toâng ñoà chieám ñòa vò ñoäc nhaát voâ song. Vai troø caùc vò aáy coøn vöôït quaù (4,33-37; 5,12.18.40; 9,27; v.v.) söù maïng caên baûn laøm chöùng nhaân (1,8) vaø phuïc vuï Lôøi Chuùa (6,2). Söï hieän dieän cuûa caùc ngaøi, ít nöõa trong thôøi gian ñaàu, taïi Gieâ-ru-sa-lem, haún laø lyù do giaûi thích, vì sao Giaùo ñoaøn tieân khôûi naøy, theo möùc roäng raõi, ñaõ ñoùng vai troø trung taâm vaø ñieàu chænh (8,14; 9,32; 11,1.27-30; 15,2.36). Chính caùc Toâng ñoà, vì mang quaù nhieàu traùch nhieäm vaø lo cöùu vaõn laáy phaàn coát yeáu, neân môùi thieát laäp nhoùm Baûy taù vieân (6,1). Traùi laïi, chính Ñöùc Gieâ-su trao phuù cho T. Phao-loâ moät söù maïng, tuy khoâng ôû treân cuøng bình dieän vôùi caùc Toâng ñoà (13,31) vaø seõ khieán ngaøi trôû neân vò saùng laäp vaø phuï traùch caùc Giaùo ñoaøn. Caùc ngoân söù thì ñöùng treân bình dieän khaùc haún; khoâng bao giôø caùc vò aáy xuaát hieän nhö keû ñöôïc ngöôøi ta "thieát laäp"; nhöng caùc ngaøi ñöôïc Thaùnh Linh caûm höùng vaø ñoùng vai troø quan troïng trong ñôøi soáng caùc Giaùo ñoaøn (11,27). Khi saùch Coâng vuï noùi tôùi kyø laõo, ñoái vôùi caùc Giaùo ñoaøn T. Phao-loâ, thì ñoù laø nhöõng keû do ngaøi "thieát laäp" (14,23), ñeå laõnh traùch nhieäm caùc Giaùo ñoaøn aáy, khi ngaøi ñi khoûi (20,18.28); vì thieáu taøi lieäu khaùc, neân ta coù theå giaû thieát nguoàn goác vaø vai troø töông töï, ñoái vôùi caùc kyø laõo Gieâ-ru-sa-lem (11,30) ôû xung quanh T. Gia-coâ-beâ (21,18; x. 12, 17; 15,13).
Vì theá, maëc daàu taùc giaû khoâng nhaán maïnh tôùi ñieåm naøy, nhöng Giaùo Hoäi vaø caùc Giaùo ñoaøn do oâng giôùi thieäu, ít ra ñaõ coù phaàn naøo cô caáu. Nhöng khoâng vì theá, maø caùc "anh em" thöôøng khoâng coøn vai troø gì nöõa. Duø laø ngoân söù hay khoâng, nhieàu laàn ta thaáy caùc anh em ñoù döï phaàn vaøo nhöõng cuoäc löïa choïn quan troïng (1,15tt; 6,3; 13,1-3; 14,23) vaø chính moät quyeát ñònh cuûa Thaùnh Linh "ñoàng yù vôùi toaøn Giaùo Hoäi", keát thuùc hoäi nghò Gieâ-ru-sa-lem (15,22.23.28): ñoái vôùi taùc giaû, ñoù laø ñöôøng loái lyù töôûng ñeå cai trò Giaùo Hoäi ñuùng theo ñònh höôùng "hieäp thoâng".
Leà luaät Moâi-sen vaø nieàm tin vaøo Ñöùc Gieâ-su
Ñoù laø ñieåm choùt trong neàn thaàn hoïc saùch Coâng vuï. Vì quan troïng, neân phaûi baøn ñeán caùch rieâng. Vaäy taùc giaû quan nieäm theá naøo vieäc chuyeån töø Do-thaùi giaùo sang Ki-toâ giaùo, töø ôn cöùu ñoä nhôø luaät Moâi-sen (15,1.5) sang ôn cöùu ñoä nhôø ñöùc tin vaø aân suûng (15,9.11).
Thöïc ra lôøi quaû quyeát cuûa T. Phao-loâ, khi ñöùng tröôùc toång traán Pheâ-lòch, khoâng phaûi laø khoâng coù coù phaàn nghòch thuyeát. Ngaøi noùi: Khi theo "Ñaïo", vôùi tö caùch laø ki-toâ höõu, ngaøi vaãn toaøn dieän trung thaønh vôùi nieàm tin caäy I-ra-en (26,22). Ngöôøi Do-thaùi ñaõ trôû neân ki-toâ höõu, khoâng vì theá maø boû caùc thöïc haønh Do-thaùi giaùo (2,46), laø leà luaät vaø pheùp caét bì (15,5; 21,20tt). Caû T. Pheâ-roâ cuõng vaäy (10,9.14). Coù leõ T. Teâ-phan ñaõ ít nghòch vôùi Leà luaät hôn lôøi caùc ñoái phöông ngaøi noùi (6,13). Vaø chính T. Phao-loâ ñaõ töï cho mình (21,24; 25,8) vaø töï toû mình laø keû trung thaønh tuaân giöõ Leà luaät Moâi-sen (16,3; 21,26; 22,17). Giaùo ñoaøn Do-thaùi, tuy vaãn laø Giaùo Hoäi, nhöng coøn chìm saâu vaøo Do-thaùi giaùo. Vì khoâng pheâ phaùn veà chính tình traïng aáy, neân saùch Coâng vuï hình nhö toû cho ta thaáy taùc giaû coi ñoù laø tình traïng bình thöôøng.
Nhöng I-ra-en naøy, giôø ñaây ñaõ ñöôïc höôûng thuï caùc lôøi höùa trong Ñöùc Gieâ-su "laø Chuùa Teå vaø Ñaáng Ki-toâ", neân hoï caàn môû roäng ra ñoái vôùi chö daân. Nhöng môû roäng theo nhöõng phöông thöùc cuï theå naøo, thì caû Ñöùc Gieâ-su, caû Chuùa CHA cuõng chöa maëc khaûi cho tín ñoà Do-thaùi. Vaäy chính Chuùa CHA ñaõ can thieäp, ñeå laøm cho nhöõng ngöôøi daân ñaàu tieân khoâng chòu caét bì, laø oâng Co-neâ-li vaø gia nhaân taïi Xeâ-sa-reâ ñöôïc aên naên trôû laïi (10,1). Ngaøi lieäu cho T. Pheâ-roâ hieåu laø vieäc giao tieáp vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ nhôø ñöùc tin tinh luyeän ñoù vaø aên ñoàng baøn vôùi hoï, khoâng theå laø nguoàn gaây "oâ ueá" cho ngöôøi Do-thaùi ñöôïc (10,28.35). Giaùo ñoaøn ki-toâ höõu goác do-thaùi taïi Gieâ-ru-sa-lem ñaõ chaáp nhaän vaø chaøo möøng bieán coá aáy (11,18). Tuy nhieân, moät ít phaàn töû laïi giaûi thích ñieàu ñoù nhö moät noá tröø. Vì seõ coù ngaøy hoï muoán baét ngöôøi Hi-laïp ôû thaønh An-tieâu-kia ñaõ aên naên trôû laïi (11,20-21) phaûi chòu pheùp caét bì vaø giöõ luaät Moâi-sen, coi ñoù laø nhöõng ñieàu caàn thieát ñeå ñöôïc ôn cöùu ñoä (15,1.5). Ñaõ haún ñoù laø phöông trieät ñeå giuùp giaûi quyeát caùc vaán ñeà ñaët ra, do söï ngöôøi Do-thaùi vaø ngoaøi-do-thaùi soáng chung vaø aên ñoàng baøn ôû trong caùc Giaùo ñoaøn. Nhöng ñoái vôùi taùc giaû saùch Coâng vuï, vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà naøy ñaõ ñöôïc neâu leân döùt khoaùt moät laàn taïi Xeâ-sa-reâ. OÂng moâ taû moät caùch thoûa maõn roõ raøng, cuoäc chieán thaéng ôû Gieâ-ru-sa-lem (15,4-29). Thöïc ra, cuoäc chieán thaéng naøy ñaõ ñaït tôùi, nhôø moät söï daøn xeáp (15,19.20) vöøa cöùu vaõn ñöôïc söï "hieäp thoâng" Giaùo Hoäi, vöøa baûo ñaûm ñöôïc nhöõng gì thieát yeáu, töùc laø: duø coù chòu hay khoâng chòu caét bì, cuõng phaûi nhôø ñöùc tin vaø aân suûng Chuùa Gieâ-su, thì ki-toâ höõu môùi ñöôïc ôn cöùu ñoä (15,9.11).
Moät ki-toâ höõu goác Do-thaùi, baáy giôø ñaõ coù lyù do naøo ñeå cöù trung thaønh vôùi pheùp caét bì vaø Luaät Moâi-sen? Taùc giaû khoâng noùi chi veà ñieàu aáy heát. Coù leõ oâng ñaõ khoâng töï ñaët caâu hoûi aáy bao giôø. Duø sao, oâng cuõng khoâng coi ñoù laø ñieàu quan troïng haøng ñaàu, vì oâng suy nghó toû töôøng laø: tröôùc caûnh ña soá ngöôøi Do-thaùi töø choái Tin Möøng (13,46), töø ñaây ôn cöùu ñoä ñöôïc ñeà nghò cho nhaát laø, neáu khoâng phaûi chæ nguyeân cho moät mình daân ngoaïi (28,28).
Saùch Coâng vuï cho ai vaø ñeå laøm gì?
Vaán ñeà ñoäc giaû, ngöôøi vieát coù yù nhaém vaøo nhöõng chuû yù ñaõ thuùc ñaåy oâng vieát, coù moät taàm quan troïng caùch rieâng giuùp hieåu veà lòch söû hay giaùo lyù taùc phaåm cuûa oâng.
Coù leõ taùc giaû khoâng loaïi tröø ngöôøi Do-thaùi khoûi haøng ñoäc giaû cuûa mình: moät soá ngöôøi trong hoï coù theå nhaïy caûm ñoái vôùi söï ki-toâ höõu ñaõ chòu caét bì trung thaønh giöõ Do-thaùi giaùo hay ñoái vôùi ñeà taøi hoaøn taát caùc lôøi Thaùnh kinh. Nhöng saùch Coâng vuï khoâng theå daønh cho nhaát laø ñoäc giaû do-thaùi: vì taùc giaû quaù nhaán maïnh tôùi söï I-ra-en töø choái Tin Möøng, cuõng nhö traùch nhieäm ngöôøi Do-thaùi trong caùi cheát cuûa Ñöùc Gieâ-su (2,23; 3,13-15; 13,27-29) vaø tôùi nhöõng khoù khaên maø vieäc ruyeàn baù Ki-toâ giaùo ñaõ gaëp.
Thoaït nhìn, ta thaáy giaû thuyeát nhaém vaøo ñoäc giaû daân ngoaïi laø ñieàu thích hôïp hôn. Vì chính daân ngoaïi laø keû ôn cöùu chuoäc cuoái cuøng ñöôïc ñeà nghò cho (28,28); vì Thaùnh Phao-loâ, vò thöøa sai chính yeáu cuûa Ki-toâ giaùo, baåm sinh laø coâng daân Roâ-ma (16,37); vì caùc toaø aùn Roâ-ma ñaõ luoân luoân nhìn nhaän laø ngaøi voâ toäi (18,15), vaø nhö theá laø phaûi laém, vì "Ñaïo" ngaøi rao giaûng, khoâng phaûi laø moät phong traøo chính trò phieán loaïn (17,17), cuõng khoâng phaûi laø moät toâng giaùo môùi naøo phi phaùp (18,13). Tuy khoâng theå ñuùng laø saùch Coâng vuï coù yù vieát ra ñeå bieän hoä cho Thaùnh Phao-loâ, tröôùc toøa aùn hoaøng ñeá, nhöng raát coù theå nghó laø taùc giaû khi vieát cuõng mong raèng: cuoán saùch coù theå rôi vaøo tay nhöõng ñoäc giaû coøn laø daân ngoaïi, ñeå cho hoï ñöôïc nhôø ôn ích.
Nhöng roát cuoäc, chính noäi dung saùch naøy, nieàm tin dieãn ra trong ñoù caùch roõ raøng vaø lieân tuïc, caùc vaán ñeà baøn giaûi trong ñoù: taát caû ñeàu chöùng minh laø taùc giaû vieát tröôùc tieân cho ñoäc giaû ki-toâ giaùo. Theá thì chuû yù ñaàu tieân, phaûi chaêng laø bieän hoä cho caùc laäp tröôøng thöøa sai cuûa T. Phao-loâ choáng vôùi ngöôøi ki-toâ höõu goác Do-thaùi? Neáu chuû taâm nhö theá haún laø taùc giaû caàn che ñaäy vieäc theá heä ki-toâ höõu ñaàu tieân ñaõ trung thaønh vôùi Do-thaùi giaùo, vì ñieàu aáy chæ coù theå cung caáp theâm lyù chöùng cho nhöõng ñoái phöông. Thöïc ra, nhöõng muïc tieâu caên baûn taùc giaû coù yù nhaém vaøo, coát yeáu laø nhöõng ñieàu tích cöïc: oâng vieát saùch Coâng vuï cuõng nhö saùch Phuùc AÂm, tröôùc tieân laø ñeå giaùo huaán vaø xaây döïng cho ki-toâ höõu. Chính vì muïc tieâu aáy maø oâng keå laïi vieäc loan truyeàn Lôøi Chuùa, maõi tôùi ngaøy Lôøi aáy vang doäi "caùch hoaøn toaøn hieân ngang daïn dó vaø vaãn khoâng gaëp trôû ngaïi naøo", taïi chính ñoâ thaønh Roâ-ma, Khi nhaán maïnh tôùi vai troø ñöùc tin, oâng choáng laïi nhöõng khuynh höôùng theo Do-thaùi giaùo coù theå xaûy ra; khi toân troïng vieäc ki-toâ höõu chòu caét bì trung thaønh vôùi Do-thaùi giaùo, haún laø oâng ñaùnh tan moïi lôøi chæ trích, coù theå xuaát hieän töø phía caùc anh em khoâng chòu caét bì. Thöïc ra, taùc giaû laø con ngöôøi nhaém vaøo söï nhaát trí vaø hieäp thoâng, keâu môøi Giaùo Hoäi soáng theo Thaùnh Linh höôùng daãn, gioáng nhö Giaùo ñoaøn Gieâ-ru-sa-lem ñaõ chæ coù moät loøng vaø moät linh hoàn vôùi nhau.
Taùc giaû vaø ngaøy thaùng bieân soaïn saùch Coâng vuï
Coù theå noùi daøi veà saùch Coâng vuï, nhö tieåu daãn naøy chöùng minh ñieàu aáy, maø khoâng ñeà caäp tôùi taùc giaû vaø ngaøy thaùng bieân soaïn. Nhöng cuõng nhö vaán ñeà ñoäc giaû vaø caùc chuû yù ngöôøi vieát nhaém vaøo, caùc vaán ñeà coå ñieån naøy cuõng ñaët ra cho ai muoán löôïng giaù vaø hieåu bieát saùch Coâng vuï cho hoaøn toaøn ñaày ñuû.
Taùc giaû saùch Coâng vuï cuõng chính laø taùc giaû Phuùc AÂm thöù ba. Taäp truyeàn ñaõ xaùc tín nhö vaäy trong nhieàu theá kyû. Neáu so saùnh töï ngoân trong hai cuoán saùch, thì cuõng ñoøi cuøng moät ngöôøi vieát caû hai: vì caû hai töï ngoân ñeàu coáng hieán cho oâng Theâ-oâphi-leâ (Lc 1,3; CV 1,1) vaø töï ngoân saùch Coâng vuï coøn aùm chæ saùch Phuùc AÂm (Cv 1,1). Sau heát, nghieân cöùu veà ngoân ngöõ vaø tö töôûng trong hai cuoán caøng heát söùc roõ raøng bieän minh cho cuøng moät taùc giaû. Nhöng taùc giaû aáy laø ai? Vì coù nhöõng ñoaïn duøng kieåu noùi "chuùng toâi", neân gôïi yù laø taùc giaû vaøo soá nhöõng baïn ñöôøng cuûa T. Phao-loâ. Tính deø daët trong loái gôïi yù naøy, ñòa vò saùch daønh cho söù maïng truyeàn giaùo cuûa T. Phao-loâ vaø nhöõng am hoøa quan troïng vôùi giaùo lyù T. Toâng ñoà, cuõng môøi goïi ta tìm taùc giaû theo chieàu höôùng aáy. Vaø nhö vaäy thì oâng "Lu-ca thaày thuoác thaân yeâu" (Co 4,14; Plm 24) gaàn nhö laø ngöôøi duy nhaát hoäi ñuû caùc ñieàu kieän treân ñaây.
Nhöng coøn phaûi xeùt tôùi nhieàu döõ kieän khaùc nöõa. Söï am hoøa tö töôûng giöõa Coâng vuï vaø T. Phao-loâ trong caùc Thö ngaøi, ít nöõa coøn gaây thaéc maéc veà moät soá ñieåm thaät laø quan troïng, ví duï nhö yù nieäm veà chöùc vuï Toâng ñoà (13,31) hay vai troø cuûa Luaät Moâi-sen. Cuõng vaäy, moät ít ñieàu quaû quyeát hay laø im laëng trong saùch Coâng vuï xem ra thaät ñaùng phaûi ngaïc nhieân, ví duï laøm sao maø moät baïn ñöôøng cuûa T. Phao-loâ, quan taâm moät caùch roõ raøng nhö theá ñoái vôùi vaán ñeà daân ngoaïi aên naên trôû laïi, theá maø laïi khoâng noùi gì tôùi cuoäc khuûng hoaûng Ga-laùt? Nhöõng vaán ñeà naøy coù thöïc. Nhöng phaûi chaêng vì theá maø keát luaän ñöôïc raèng: Phuùc AÂm thöù ba vaø Coâng vuï toâng ñoà khoâng theå do taùc giaû laø baïn ñöôïc cuûa T. Phao-loâ vaø bôûi ñaáy nhaát thieát khoâng theå naøo chaáp nhaän T. Lu-ca laø taùc giaû hai saùch naøy? Lyù luaän nhö theá ít ra laø khoâng chaéc ñuùng.
Veà ngaøy thaùng bieân soaïn, thì coù moät ñieåm roõ raøng: chieáu theo töï ngoân trong saùch, thì ñaõ vieát Coâng vuï sau Phuùc AÂm T. Lu-ca. Trong laâu ñôøi, ngöôøi ta ñaõ coi vieäc chæ ngaøy thaùng xaùc ñònh laø vaán ñeà ñôn giaûn: neáu taùc giaû khoâng noùi gì veà keát cuoäc taïi Roâ-ma cuûa vuï aùn chính oâng ñaõ keå raát daøi doøng giai ñoaïn ôû Pa-leâ-tin, thì chính laø taïi oâng khoâng bieát, vì oâng ñaõ vieát taùc phaåm mình töø "hai naêm tröôùc" (28,30), sau khi T. Phao-loâ tôùi Roâ-ma, töùc laø vaøo khoaûng naêm 62-63, tröôùc khi xong vuï aùn. Nhöng baáy giôø Phuùc aâm T. Lu-ca vaø hôn nöõa Phuùc AÂm T. Maùc-coâ ñaõ coù tröôùc saùch Coâng vuï, seõ phaûi ñaët vaøo moät ngaøy thaùng raát sôùm, maø khoa pheâ bình hieän ñaïi, xeùt chung, khoâng theå naøo chaáp nhaän ñöôïc. Ñaøng khaùc, ta khoâng hieåu laøm sao taùc giaû ñaõ khoâng chôø cho xong vuï aùn (28,30) roài môùi vieát hay ít ra hoaøn taát saùch mình: caùc ñoäc giaû oâng seõ khoûi ngaïc nhieân veà vieäc keát aùn (x. 20,22-24; 21,11-14) hay veà vieäc tha veà (26,32; x. Plm 22). Thöïc söï, ngay töø khi T. Phao-loâ ñeán Roâ-ma, taùc giaû ñaõ khoâng coøn chuù yù vaøo vuï aùn, ñeå quay veà vôùi ñeà taøi chính yeáu trong taùc phaåm naøy: ñoù laø vieäc loan baùo Tin Möøng taïi Roâ-ma, "cho tôùi taän cuøng traùi ñaát" (28,30), do chính T. Phao-loâ, ngöôøi ñaõ töøng nhaän laõnh söù maïng laøm chöùng taïi Roâ-ma, cuõng nhö taïi Gieâ-ru-sa-lem (23,11). Loái giaûi thích veà phaàn cuoái saùch Coâng vuï treân ñaây, khoâng cho pheùp aán ñònh ngaøy thaùng bieân soaïn chính xaùc. Vì khoa pheâ bình hieän ñaïi thöôøng ñaët ngaøy thaùng bieân soaïn Phuùc aâm thöù ba vaøo sau naêm 70, neân cuõng chæ ñònh cho saùch Coâng vuï toâng ñoà moät ngaøy thaùng chung quanh naêm 80, chæ xeâ xích möôøi naêm.
Tính hieän thôøi cuûa saùch Coâng vuï
Saùch Coâng vuï toâng ñoà, xeùt theo moät nghóa, laø cuoán hieän thôøi hôn heát trong moïi saùch Taân Öôùc, vì thôøi gian vaø khoâng gian Lôøi Chuùa, do saùch aáy bieåu döông, coøn môû roäng ra tröôùc maët moïi ki-toâ höõu vaø seõ coøn nhö vaäy cho tôùi ngaøy Chuùa Gieâ-su taùi laâm (1,11). Caùc "anh em" ngaøy nay phaûi bieát ñoïc saùch naøy, cuøng vôùi nhau vaø cho nhaãn naïi. Coù nhö theá môùi hoïc bieát hay nhôù laïi raèng: hoï luoân luoân phaûi cuøng nhau laøm chöùng veà Chuùa Phuïc Sinh "cho tôùi taän cuøng traùi ñaát". Tuy vieäc laøm chöùng naøy, trong moãi Giaùo ñoaøn moät khaùc, nhöng heát moïi Giaùo ñoaøn vaãn laøm thaønh chæ moät Daân Thieân Chuùa maø thoâi. Vaø Thaùnh Linh do Chuùa Gieâ-su thoâng truyeàn, ngaøy hoâm nay cuõng nhö ngaøy hoâm qua, coù khi seõ caûm höùng cho hoï "nhöõng quyeát ñònh ñoàng taâm" (15,25), giuùp hoï cuøng vôùi nhau ñi theo "Ñaïo Chuùa".