Tieåu Daãn Phuùc AÂm Thaùnh Gioan

Ñöùc Kitoâ AÙnh Saùng Taùc Sinh

Moät Tin Möøng

Trung thaønh vôùi taäp truyeàn nguyeân thuûy, Tin Möøng thöù tö keå laïi nhöõng gì ñaõ xaûy ra töø khi oâng Gioan Taåy Giaû xuaát hieän cho tôùi ngaøy Chuùa Gieâsu vaøo trong vinh hieån Cha Ngöôøi (Cv 1,21-22). Taùc phaåm xuaát hieän nhö moät chöùng töø vaø chaéc chaén laø Thaùnh Gioan ñaõ muoán bieân soaïn moät cuoán Tin Möøng ñuùng nghóa. Baét ñaàu laø moät töï ngoân thaàn hoïc raát laø troïng theå (1,1-18). Sau ñoù, trong phaàn thöù nhaát, Thaùnh nhaân coá gaéng keå laïi nhöõng bieán coá vaø giaùo huaán lieân heä vaøo ñoù (1,19-12,50). Phaàn thöù hai thì ghi laïi daøi doøng nhöõng bieán coá Töû Naïn vaø nhöõng laàn Chuùa Kitoâ Phuïc Sinh hieän hình (13,1-21,25). Nhö Ngaøi neâu roõ trong caâu keát ngaén (20,30-31), Thaùnh Gioan ñaõ choïn moät ít daáu chæ, roài ruùt ra töø ñaáy yù nghóa töôïng tröng. Muïc ñích laø giuùp Kitoâ höõu vöøa ñaøo saâu nieàm tin vaøo Ñöùc Gieâsu laø Ñaáng Thuï Haán vaø laø Con Thieân Chuùa, vöøa phaùt trieån ñôøi soáng hieäp thoâng vôùi Ngöôøi. Muoán laøm vieäc aáy, Thaùnh Gioan xaùc ñònh laäp tröôøng ñoái vôùi nhieàu thöù leäch laïc khaùc nhau ñang haêm doïa Kitoâ Giaùo trong thôøi kyø aáy.

Cô caáu cuûa Tin Möøng

Khoù xaùc ñònh roõ raøng vaø neâu chi tieát trong löôïc ñoà taùc giaû ñaõ choïn. Ñaõ haún laø phaàn nhieàu tích truyeän ñeàu coù giôùi haïn phaân minh, nhöng ta khoâng thaáy roõ caùc tieâu chuaån chi phoái vieäc saép xeáp. Vaán ñeà caøng teá nhò hôn, vì vaãn coøn ñaët ra giaû thuyeát laø khi xuaát baûn, coù nhöõng phaàn ñaõ bò dôøi choã ñi. Ví duï ngöôøi ta bò caùm doã xen ch. 5 vaøo giöõa 7,15 vaø 7,16. Vì laøm nhö theá thì nhaát trí ñöôïc söï saép xeáp caùc taøi lieäu theo ñòa lyù. Nghóa laø moät kyø hoaït ñoäng laâu daøi ôû Gieârusalem tieáp theo moät kyø löu truù taïi Galileâ (4,43-54 vaø 6,1-7,13). Moät ít nhaø pheâ bình coøn ñaåy giaû thuyeát ñi xa hôn nöõa vaø töôûng laø coù theå nhaän ra daáu veát nhieàu khuùc baûn vaên bò dôøi choã ñi vaø hoï ñöa ra nhöõng ñeà nghò taùo baïo nhaèm saép xeáp laïi löôïc ñoà chöa xaùc ñònh.

Tuy nhieân, phaûi coâng nhaän laø nhöõng lyù thuyeát aáy khoâng caên cöù chi vaøo taäp truyeàn thuû baûn. Hôn nöõa, chuùng khoâng ñeå yù gì tôùi caùc ñònh luaät raát meàm deûo chi phoái khaåu truyeàn vaø loái bieân soaïn cuûa ngöôøi Do Thaùi. Vì caùc ñònh luaät aáy coù phaûi bao giôø cuõng theo ñuùng caùc ñoøi hoûi cuûa khoa luaän lyù taây phöông ñaâu.

Ñoái vôùi nhöõng ai chaáp nhaän thöù töï baûn vaên hieän thôøi, thì coù nhieàu giaûi phaùp. Heát moïi hay gaàn nhö heát moïi giaûi phaùp ñeàu coâng nhaän laø cuoán Tin Möøng chia ra hai phaàn theo sau moät töï ngoân. Ñaøng khaùc, thaät deã phaân bieät moät soá ñoaïn chieáu theo maáy chæ daãn veà ñòa lyù hoaëc veà thôøi giôø cuõng nhö theo söï nhaéc ñi nhaéc laïi moät soá löôïc ñoà vaên chöông (tích truyeän - baøi giaûng). Nhöng maáy ñoaïn aáy aên khôùp vôùi nhau theá naøo? Moät soá taùc giaû löïa choïn löôïc ñoà luaän lyù vaø vaïch laïi maáy giai ñoaïn khai trieån ñuùng theo phöông phaùp nhöõng yù nieäm lôùn trong thaàn hoïc (aùnh saùng, söï soáng, vinh quang). Ngöôøi khaùc töôûng laø mình nhaän ra nhieàu giai ñoaïn trong cuoäc chaïm traùn laàn laàn giöõa ñöùc Kitoâ vôùi "theá gian" vaø hoï ñoïc Tin Möøng Thaùnh Gioan nhö moät taán tuoàng hay moät vuï aùn keát thuùc trong cuoäc xeùt xöû lôùn töùc laø trong nhöõng bieán coá Töû Naïn Phuïc Sinh. Ngöôøi khaùc nöõa ñeà nghò nhöõng löôïc ñoà theo ñeà taøi. Hoï khoâng coøn baùm vaøo nhöõng toång hôïp chaët cheõ theo lyù trí, nhöng xeùt theo loái bieân soaïn meàm deûo gioáng nhö caùc bieán thieân trong moät ñeà taøi aâm nhaïc. Ngöôøi ta ñaõ neâu baät loái xöû duïng moät soá phöông thöùc haønh vaên "seâ mít" nhö loái "ñoùng khuoân". Nhieàu nhaø thoâng thaùi ñaõ neâu taàm quan troïng cuûa thaàn bí "con soá". Hoï nghó mình ñaõ tìm ra nhöõng löôïc ñoà caên cöù treân soá ba vaø soá baûy. Sau heát, coù ngöôøi ñaõ chuû tröông laø caùc söï kieän tieán trieån töông ñöông vôùi tieán trình cuoäc Xuaát Haønh ra khoûi Ai Caäp. Vaø ngöôøi khaùc laïi ñöa ra giaû thuyeát phoûng theo nhöõng baøi ñoïc phuïng töï trong caùc Hoäi Ñöôøng.

Taát caû baáy nhieâu phoûng ñoaùn ñeàu gôïi caûm thaät hay vaø ñoâi khi raát laø kheùo leùo. Nhöng chaúng maáy khi moät lyù thuyeát toaøn boä laøm cho thoûa maõn hoaøn toaøn. Vì khoâng coù gì baûo ñaûm laø Thaùnh Gioan ñaõ theo nhöõng qui taéc bieân soaïn ñoàng nhaát trong moïi phaàn taùc phaåm, hoaëc chính ngaøi ñaõ hoaøn thaønh vieäc bieân soaïn aáy. Rieâng chuùng toâi, chæ coi Tin Möøng thöù tö goàm nhieàu tích truyeän keá tieáp nhau moät caùch loûng leûo, nhöng vaãn theo moät tieán trình: moät beân laø cuoäc chaïm traùn giöõa Ñöùc Gieâsu vôùi "theá gian", moät beân laø söï caùc tín ñoà hieåu bieát laàn laàn moät caùch cam go, tröôùc heát ôû Galileâ, roài nhaát laø taïi Gieârusalem.

Töông quan vôùi caùc Tin Möøng Nhaát Laõm

Tuy Thaùnh Gioan trung thaønh vôùi yù nieäm toång quaùt moät cuoán Tin Möøng, nhöng ngaøi khaùc vôùi nhöõng Tin Möøng Nhaát Laõm veà nhieàu phöông dieän. Ñieàu ta nhaän thaáy ñaàu tieân laø nhöõng khaùc nhau veà ñòa lyù vaø thôøi giôø. Caùc Tin Möøng Nhaát Laõm ñeàu nhaéc ñeán moät thôøi kyø löu truù laâu daøi ôû Galileâ, tieáp ñeán moät cuoäc tieán sang xöù Giuñeâ daøi vaén ít nhieàu tuyø moãi cuoán, vaø sau heát laø moät kyø löu truù vaén taïi taïi Gieârusalem. Coøn Thaùnh Gioan thì traùi laïi, ghi nhieàu laàn dôøi choã töø mieàn noï sang mieàn kia vaø moät kyø hieän dieän khaù laâu taïi Giuñeâ nhaát laø taïi Gieârusalem (1,19-51; 2,13-3,36; 5,1-47; 14,20.31). Ngaøi nhaéc tôùi nhieàu laàn möøng Leã Vöôït Qua (2,13; 5,1; 6,4; 11,55) vaø nhö theå laø nhaéc nhôû moät söù vuï keùo daøi hôn hai naêm.

Ta laïi coøn thaáy khaùc nhau treân bình dieän lôøi vaên vaø phöông thöùc bieân soaïn. Caùc Tin Möøng Nhaát Laõm thöôøng coù nhöõng ñoaïn vaén ghi laïi moät soá chaâm ngoân hay tích pheùp laï bao haøm maáy lôøi tuyeân ngoân vaén taét. Coøn Thaùnh Gioan chæ löïa moät soá ít bieán coá hay tích truyeän, roài khai trieån daøi thaønh nhöõng cuoäc ñaøm ñaïo hay laø baøi giaûng. Laøm nhö vaäy, ñoâi khi ngaøi ñaït tôùi möùc gaây caûm ñoäng thaät cao.

Thaùnh Gioan laïi coøn ñoäc ñaùo trong caùch löïa choïn nhöõng taøi lieäu ñaëc bieät. Coá nhieân laø ngaøi nhaéc tôùi nhieàu bieán coá trong taäp truyeàn Nhaát Laõm, nhö hoaït ñoäng cuûa Thaùnh Gioan Taåy Giaû, vieäc Ñöùc Gieâsu Thuï Taåy taïi soâng Gioñan, vaø keâu goïi maáy moân ñoà tieân khôûi (1,19-51); tích ñuoåi ngöôøi buoân baùn ra khoûi Ñeàn Thôø (2,13-21); vieäc chöõa laønh con cuûa vieân thò veä (4,43-54); chöõa laønh ngöôøi baát toaïi (5,1-15) vaø ngöôøi muø (9,1-41); vieäc cho baùnh hoùa nhieàu nôi bôø hoà vaø ñi treân maët nöôùc (6,1-21); nhöõng tranh luaän ôû Gieârusalem (7-8 vaø 10); vieäc xöùc daàu taïi Beâtani vaø tieán trình caùc bieán coá Töû Naïn Phuïc Sinh (12-21). Nhöng maáy yeáu toá khaùc trong taäp truyeàn Nhaát Laõm, thì khoâng nhaéc tôùi, nhö cuoäc Caùm Doã nôi hoang ñòa, vieäc Chuùa Bieán Hình saùng laùng, tích laäp pheùp Suøng AÂn, vieäc haáp hoái trong vöôøn Gieätsimani, nhieàu tích pheùp laï vaø nhieàu giaùo huaán (töø baøi giaûng treân nuùi vaø phaàn nhieàu duï ngoân cho tôùi baøi giaûng caùnh chung. Töø ngöõ quen duøng cuõng raát khaùc nhau. Töø "Nöôùc Chuùa" chæ xuaát hieän coù moät laàn (3,3-5). Thaùnh Gioan öa noùi tôùi söï soáng vaø soáng ñôøi ñôøi. Ngaøi thích nhöõng ñeà taøi nhö theá gian, aùnh saùng vaø toái taêm, söï thaät vaø doái traù, vinh quang Thieân Chuùa vaø vinh döï loaøi ngöôøi.

Tuy khoâng gaëp thaáy trong Tin Möøng thöù tö moät soá ñeà taøi nôi taäp truyeàn Nhaát Laõm, nhöng buø laïi, thaùnh Goan coù ghi nhieàu söï kieän môùi, Nhö daáu laï ôû Cana (2,1-11); noùi chuyeän vôùi oâng Nicoâñeâm (3,1-11), ñoái thoaïi vôùi thieáu phuï Samari (4,5-42), cho oâng Ladaroâ soáng laïi vaø caùc haäu quaû do vieäc aáy gaây neân (11,1-57), röûa chaân cho caùc moân ñoà (13,1-19) vaø nhieàu chæ daãn trong tích truyeän Töû Naïn Phuïc Sinh. Ngöôøi ta coøn ghi nhaän ñoä daøi caùc baøi giaûng vaø caùc cuoäc ñaøm ñaïo laøm saùng toû theâm caùc bieán coá ñöôïc ghi laïi, ví duï nhö baøi giaûng sau Tieäc Ly (13,31-17,26) chuaån bò cho thôøi kyø Hoäi Thaùnh.

Thaùnh Gioan ñaõ bieát caùc Tin Möøng Nhaát Laõm tôùi möùc naøo? Nhieàu nhaø chuù giaûi laø ngaøi khoâng bieát tôùi: hoï cho laø ngaøi chæ bieát caùc taäp truyeàn veà Chuùa Gieâsu, maø caùc Tin Möøng Nhaát Laõm ñeàu qui chieáu vaøo ñoù. Tuy nhieân, vì coù moät soá lôøi vaên gioáng nhau quaù roõ, neân phaûi coi laø raát coù theå Thaùnh Gioan ñaõ bieát tôùi Thaùnh Maùccoâ vaø nhaát laø Thaùnh Luca. Coøn ñoái vôùi Thaùnh Maùttheâu, thì khoâng thaáy roõ reät baèng. Daàu sao, ta cuõng coù theå noùi chaéc raèng Thaùnh Gioan giaû thieát laø ñoäc giaû ngaøi ñaõ bieát tôùi nhöõng taäp truyeàn lôùn trong Tin Möøng Nhaát Laõm.

Caùc taäp truyeàn naøy, Thaùnh Gioan coá gaéng suy tö laïi. Vaø ngaøi laøm vieäc aáy moät caùch vöøa chaéc chaén vöøa töï do hôn caùc vò ñi tröôùc ngaøi. Ñoái vôùi ngaøi, trung tín ôû taïi baét ñöôïc vaø dieãn taû yù nghóa chieàu saâu cuûa nhöõng bieán coá ñem ôn cöùu ñoä, do Ñöùc Gieâsu ñaõ hoaøn thaønh. Coù theå noùi laø trung tín maø saùng taïo.

Caùc vaán ñeà bieân soaïn

Söï bieät laäp ñoái vôùi caùc taäp truyeàn Nhaát Laõm ñaây phaûi chaêng laø do lôïi duïng nhöõng nguoàn taøi lieäu khaùc? Taùc phaåm coù thöïc söï nhaát trí veà haønh vaên hay khieán ta caûm thaáy laø coù duøng nhöõng buùt tích khaùc nhau.

Tröôùc heát, vaên baûn ñaàu tieân ñaõ bieân soaïn baèng tieáng naøo? Vì naêng gaëp thaønh ngöõ Aram, neân nhieàu nhaø thoâng thaùi ñöa ra giaû thuyeát laø nguyeân baûn vieát baèng tieáng Aram, roài sau môùi dòch ra tieáng Hi Laïp. Ngöôøi khaùc chuû tröông laø coù dòch moät soá ñoaïn vaên Aram maø taùc giaû Hi Laïp ñaõ duøng. Nhôø nghieân cöùu tæ mæ hôn, hình nhö ngöôøi ta ñaõ boû maáy giaû thuyeát treân. Veà phöông dieän vaên chöông, cuoán Tin Möøng coù söï nhaát trí: taùc giaû bieân soaïn tröùc tieáp baèng tieáng Hi Laïp, tuy ngheøo naøn, nhöng xuoâi xaén, maø laïi coù khaû naêng gôïi caûm raát nhieàu. Ñaáy laø moät neùt ñaëc saéc cuûa Thaùnh Gioan. Nhaát laø ngaøi duøng nhöõng danh töø vaø kieåu chôi chöõ khoâng coù töông ñöông trong tieáng Aram. Ngaøi laïi duøng vaên theå vaø nhöõng neùt vaên chöông giuùp ta keát luaän laø coù bieân soaïn nhaát trí. Haún laø coù theå giaûi thích nhieàu ñieàu, vì taùc giaû laø ngöôøi Seâmít maø vieát vaên Hi Laïp, hay laø chòu aûnh höôûng baûn vaên dòch Cöïu Öôùc sang Hi Vaên (baûn Baûy Möôi). Haún laø ngaøi coù theå duøng caùc nguoàn taøi lieäu rieâng, nhaát laø moät tuyeån taäp caùc tích pheùp laï, maø ngaøi ñaõ töï do xöû duïng khoâng keùm gì ñoái vôùi caùc taøi lieäu nhaát laõm. Neân nhaéc laïi raèng Thaùnh Gioan leä thuoäc nhaát laø vaøo moâi tröôøng Kitoâ giaùo vaø ñoâi khi coù dòp, ngaøi cuõng duøng maáy ñònh thöùc phuïng töï hay maáy khuùc baøi giaûng. Ví duï nhö caùi phaàn coå nhaát trong töï ngoân, hình nhö ñaõ möôïn ôû moät baøi ca thi gioáng maáy baøi trong caùc thö Thaùnh Phaoloâ vieát khi löu ñaøy hay nôi caùc thö muïc vuï, coøn baøi giaûng veà Baùnh Tröôøng Sinh, thì xaây döïng theo nhöõng qui taéc cuûa baøi giaûng caùc toân sö Do Thaùi.

Moâi tröôøng tö töôûng

Moïi tö töôûng ñeàu dieãn ñaït baèng ngoân ngöõ vaø lieân keát vôùi caùc moâi tröôøng vaên hoùa. Noù duøng caùc töø ngöõ vaø phaïm truø phaûn chieáu nhöõng lo aâu vaø quan nieäm cuûa moâi tröôøng aáy. Neáu tö töôûng coù baûn saéc, thì theå hieän ñöôïc nhöõng lieân heä môùi giöõa caùc töø, ñeå noùi leân tö töôûng môùi nhôø chính caùc töø ngöõ quen thuoäc möôïn trong moâi tröôøng. Kinh Thaùnh khoâng thoaùt ly ñöôïc nhöõng qui taéc aáy. Vì theá caàn tìm coäi reã ngoân töø cuûa Thaùnh Gioan trong nhöõng neàn vaên hoùa khaùc nhau maø gaëp gôõ nhau, taïi caùc vuøng Caän Ñoâng thuoäc Ñeá Quoác Roâma, nôi ngaøi ñaõ bieân soaïn Tin Möøng.

Nhöõng ñieåm gaëp gôõ do caùc nhaø thoâng thaùi neâu leân, thaät laø khaùc nhau heát söùc. Tröôùc tieân, ngöôøi ta nhìn nhaän aûnh höôûng vaên hoùa Hi Laïp, roài ngaøy caøng nhaán maïnh tôùi nhöõng töông quan vôùi Cöïu Öôùc vaø nhieàu thöù moâi tröôøng Do Thaùi, thaäm chí coøn nhaän ra moät ít lieân laïc vôùi caùc traøo löu "ngoâ ñaïo".

a) Vaên Hoaù Hi Laïp

Chaéc chaén laø Thaùnh Gioan coù nhöõng töông heä vôùi vaên hoùa Hi Laïp nhieàu hôn caùc Tin Möøng Nhaát Laõm. Söï löu taâm ñaëc bieät tôùi nhöõng gì thuoäc phaïm vi hieåu bieát vaø chaân lyù, vieäc duøng tieáng Logos, nhaát laø vieäc duøng bieåu töôïng ñeàu höôùng daãn tìm toøi veà phía ñoù. Ngöôøi ta nghó caùch rieâng tôùi oâng Philoâng thaønh Aleùcxanñi, vì ñaàu theá kyû thöù nhaát, oâng ñaõ baét tay vaøo coâng trình vó ñaïi laø hi hoùa toaøn theå gia taøi toâng giaùo cuûa ñaïo Do Thaùi. Chính ñòa vò quan troïng taùc phaåm oâng daønh cho yù nieäm Logos; moät yù nieäm khaù hoà ñoà, khieán ngöôøi ta thöøa nhaän laø coù aûnh höôûng vaên hoùa Hi Laïp. Coù theå laø tö töôûng oâng Philoâng ñaõ lan traøn vaøo nhieàu moâi tröôøng Do Thaùi khaùc nhau ôû ngoaøi ñaát Paleâtin, töùc laø caùc nhoùm Do Thaùi Taûn Cö, vaø taïo neân moät theå thöùc söu taàm vaø moät loái soáng rieâng. Thaùnh Gioan ñaõ coù theå bieát moät trong nhöõng moâi tröôøng aáy. Nhöng caùi nhìn toång quaùt thì khaùc nhau roõ raøng. Nôi Thaùnh Gioan, khoâng thaáy coù söï hieåu bieát theo nhieàu baäc thang, töø caùc khoa hoïc vaø suy tö trieát lyù ñi daàn leân cho tôùi vieäc cung chieâm Höõu Theå. Ñoái vôùi ngaøi, ñieàu coát yeáu laø nhôø ñöùc tin maø bieát Chuùa Con Nhaäp Theå. Duø coù nhöõng nôi duøng töø ngöõ in nhau, nhöng yù nghóa laïi khaùc. Ví duï nhö Logos (Ñaïo Ngoân) cuûa Thaùnh Gioan khoâng phaûi laø moät thoï sinh laøm trung gian giöõa Thieân Chuùa vaø vuõ truï, nhöng chính laø Chuùa Con voán coù tröôùc muoân ñôøi, hoaøn toaøn lieân keát vôùi taùc ñoäng Chuùa Cha.

Ñaàu theá kyû naøy, nhôø bieát caùc hình thöùc bình daân vaø chieát trung khaû naêng trong ñôøi soáng trieát lyù vaø toâng giaùo cuûa theá kyû thöù nhaát, neân ngöôøi ta coù theå ghi nhaän nhieàu ñieåm töông ñoàng khaùc trong töø ngöõ. Moät ít ngöôøi nhaân ñoù keát luaän laø Thaùnh Gioan chæ thích nghi Kitoâ Giaùo moät caùch roäng raõi qui moâ, taåy saïch nhöõng quan nieäm khaûi huyeàn vaø Do Thaùi trong ñaïo aáy, vaø bieán Kitoâ Giaùo thaønh moät neàn thaàn bí caù nhaân.

b) AÛnh höôûng Do Thaùi

Nhöng chaøy kíp ngöôøi ta laïi neâu baät coäi reã Cöïu Öôùc vaø Do Thaùi cuûa Tin Möøng Thaùnh Gioan. Ngöôøi ta ghi nhaän trong lôøi vaên coù nhieàu kieåu noùi seâmít. Nhaän xeùt naøy laøm phaùt sinh giaû thuyeát nguyeân baûn Tin Möøng baèng tieáng Aram. Ñaøng khaùc, ngöôøi ta nhaán maïnh tôùi taàm quan troïng cuûa nhöõng lôøi gôïi nhôù Cöïu Öôùc. Tuy Thaùnh Gioan hoïa laém môùi tröng Cöïu Öôùc caùch minh nhieân vaø lo taùch bieät roõ raøng cheá ñoä cuõ vaø cheá ñoä môùi, nhöng ngaøi laïi duøng nhieàu ñònh thöùc Cöïu Öôùc vaø caùch rieâng laø nhöõng ñeà taøi thuoäc vaên chöông khoân ngoan, nhö nöôùc, löông thöïc treân trôøi vaø Manna, chuû chaên, caây nho, Ñeàn Thôø. Chaúng khaùc naøo Thaùnh Gioan bieát roõ caùc ñeà taøi vaø söï chuùng thay ñoåi khaùc nhau, nhöng laïi muoán duøng chuùng theo quan nieäm caù nhaân vaø baûn saéc cuûa mình.

Ñaøng khaùc, ngöôøi ta coøn ghi nhaän nhieàu ñieåm gioáng vôùi ñaïo Do Thaùi ñöông thôøi, ví duï nhö kieåu lyù luaän, phöông thöùc bieân soaïn vaø caùc töø ngöõ quen duøng trong giôùi toân sö. Moät soá ngöôøi coøn nghó laø coù theå nhaän ra nhöõng aùm chæ hay laø vay möôïn nôi phuïng töï Do Thaùi. Ñieàu chaéc chaén laø Thaùnh Gioan thoâng suoát nhöõng thoùi quen vaø leà loái suy tö cuûa ñaïo Do Thaùi xöù Paleâtin vaøo theá kyû thöù nhaát. Nhöng ñoàng thôøi cuõng yù thöùc roõ raøng caùc dò bieät saâu xa taùch rôøi ñaïo Do Thaùi vôùi Kitoâ Giaùo. Hai beân ñaõ döùt khoaùt ñoaïn tuyeät vôùi nhau (x. 9,22; 12,42). Vaø Thaùnh Gioan raát xa vôùi chuû nghóa duy luaät vaø duy nghi thöùc cuûa ñaïo Do Thaùi. Ngaøi neâu baät tính caùch môùi meû vaø sieâu vieät cuûa theá giôùi Nhaäp Theå.

Nhöõng buùt tích Qumraân ngöôøi ta môùi khaùm phaù ra töø theá kyû 20 naêm nay, ñaõ giuùp ta bieát theâm moät moâi tröôøng Do Thaùi khaùc. Maø moâi tröôøng naøy laïi coù nhieàu töông heä vôùi Tin Möøng thöù tö. Ngöôøi ta ñaõ nhaän thaáy caû hai beân ñeàu nhaán maïnh tôùi moät theá nhò nguyeân raát roõ raøng trong phaïm vi toân giaùo vaø luaân lyù nhö ta thaáy dieãn taû trong maáy caëp ñoái laäp aùnh saùng vaø toái taêm, söï thaät vaø doái traù. Tín ñoà caû hai beân ñeàu coi coäng ñoaøn cuûa mình khai maïc thôøi kyø caùnh chung vaø gaéng coâng khaùm phaù ra yù nghóa tieàm taøng cuûa nhöõng lôøi chæ daãn trong Cöïu Öôùc. Caû hai beân ñeàu gaùn taàm quan troïng raát lôùn cho Vò Huaán Sö vaø neâu roõ vai troø cuûa Thaàn Chaân Lyù hay cuûa Thaùnh Linh.

Nhöng beân caïnh nhöõng neùt chung treân naøy, hai coäng ñoaøn coù nhieàu ñieåm khaùc nhau. Tröôùc heát laø baàu khí khaùc nhau. Thaùnh Gioan raát xa vôùi oùc khaûi huyeàn trong moät soá baûn vaên Qumraân cuõng nhö raát xa vôùi oùc duy luaät gaét gao ngöôøi ta nhaän ra trong ñoù. Vai troø Chuùa Gieâsu khaùc xa vai troø Thaày Coâng Chính hay vai troø hai Vò Thuï Haán cuûa giaùo phaùi naøy. Ñaõ haún laø ta coù theå ghi nhaän caùc ñònh thöùc vaø lo aâu töông ñoàng, nhöng caùi khuynh höôùng toång quaùt thì khaùc nhau trieät ñeå.

c) Phaùi ngoä ñaïo

Sau heát, töø hai theá kyû nay, ngöôøi ta ñaõ tìm moái lieân heä cuûa Tin Möøng thöù tö ñoái vôùi caùc traøo löu ngoä ñaïo. Ai cuõng bieát ngoä ñaïo laø moät giaùo lyù bí truyeàn giuùp tín ñoà, sau moät soá tinh luyeän, coù theå môû loøng ñoùn ôn cöùu ñoä, nhôø bieát caùc chaân lyù lôùn trong ñaïo hay nhôø söï ngaát trí. Caùc giaùo lyù naøy caûm höùng cho ngöôøi ta thaät tình gôùm gheùt caùc thöïc taïi vaät chaát hay xaùc thòt, coi chuùng laø ñoàng nhaát vôùi AÙc Thaàn. Chuùng ta bieát ñöôïc caùc khuynh höôùng ngoä ñaïo nhôø nhöõng baûn vaên coù sau theá kyû thöù nhaát hoaëc trong moâi tröôøng hi laïp chòu ít nhieàu aûnh höôûng Ñoâng Phöông hoaëc trong moâi tröôøng Kitoâ Giaùo. Coù theå cho laø moät soá taäp truyeàn ngoä ñaïo ñaõ xuaát hieän sôùm hôn, vaø bôûi ñaáy coù theå xeùt tôùi aûnh höôûng thuyeát naøy ñoái vôùi Tin Möøng thöù tö.

Vaán ñeà caøng teá nhò hôn, vì nguoàn taøi lieäu khoâng coù bao nhieâu vaø töông ñoái muoän maøng. Neáu nhaát ñònh khoâng buoâng theo trí veõ vaø khoâng caên cöù vaøo nhöõng baûn vaên raát muoän maøng, ñeå xeùt moät heä thoáng ngoä ñaïo lôùn lao bao truøm ña soá moâi tröôøng toâng giaùo vaøo theá kyû thöù nhaát, thì coù theå theo duy nhöõng thieân ñaëc saéc trong cuoán Corpus hermeticum. Trong cuoán naøy coù hai thieân (I vaø XIII) ñeà nghò moät heä thoáng khaù tinh roøng; moät vò Thaàn Nhaân hay laø Nguyeân sô Nhaân bò rôi xuoáng vaø sa laày trong vaät chaát; ngöôøi ta moâ taû caùc ñieàu kieän vaø giai ñoaïn traûi qua nhöõng voøng taùc haïi do caùc haønh tinh kieåm soaùt, ñeå ñi leân thaáu coõi trôøi. Thieân Chuùa xuaát hieän laø Höõu Theå huyeàn nhieäm, laø AÙnh Saùng vaø Söï Soâng. Vaø söï soáng thaät ñoái vôùi con ngöôøi, chính laø ñaït tôùi Thieân Chuùa trong söï hieåu bieát tröïc tieáp vaø phuùc hoùa.

Thaät khoù xaùc ñònh nhöõng leä thuoäc vaên chöông giöõa Thaùnh Gioan vaø nhöõng thieân ngoä ñaïo treân naøy (vaø neáu thuoäc thì ñaâu laø nguoàn goác?) Nhöng ta phaûi nhìn nhaän laø coù nhöõng lo aâu vaø moät soá ñònh thöùc chung nhau. Vì ñöôïc ñaøo taïo trong moâi tröôøng phieàn phöùc coù nhieàu khuynh höôùng gaëp gôõ nhau vaø chaïm traùn vôùi nhau nhö vaäy, neân coù theå laø Thaùnh Gioan ñöôïc kích thích vaø thuùc ñaåy neâu roõ moái töông quan giöõa söï hieåu bieát vaø ñôøi soáng thaàn tính Thieân Chuùa coù theå ban cho loaøi ngöôøi. Nhöng ngaøi ñaõ phaûn öùng thaät laø ñoäc ñaùo, vì söï ngaøi tin vaøo giaùo lyù Thieân Chuùa taïo thaønh vaïn vaät loaïi tröø haún thuyeát bi quan sieâu hình, vaø söï kieän Con Thieân Chuùa Nhaäp Theå laøm cho theå xaùc vaø soá phaän con ngöôøi coù moät yù nghóa khaùc xa vôùi nhöõng suy tö cuûa phaùi ngoä ñaïo.

d) Baûn saéc cuûa Thaùnh Gioan

Taát caû baáy nhieâu phoûng ñoaùn tæ mæ vaø tinh vi khoâng cho pheùp ta chæ roõ Thaùnh Gioan ñaõ theo nhöõng löïa choïn caên baûn cuûa moät moâi tröôøng tö töôûng naøo. Hình nhö ngaøi ñaõ soáng vaøo giao ñieåm nhieàu traøo löu "trieát hoïc toân giaùo" ñöông thôøi, haún laø ôû trong moät ñoâ thò, nôi tö töôûng hi laïp gaëp gôõ thuyeát thaàn bí ñoâng phöông vaø nôi chính ñaïo Do Thaùi cuõng theo nhieàu hình thöùc vaø môû roäng ñoùn caùc aûnh höôûng beân ngoaøi. Nhöng khoâng vì theá maø queân neùt ñoäc ñaùo saâu xa cuûa tö töôûng ngaøi. Tö töôûng naøy lieân heä ñaëc bieät vôùi ñôøi soáng vaø lôøi noùi cuûa nhöõng coäng ñoaøn kitoâ höõu maø Thaùnh Nhaân laø moät phaàn töû. Ngaøi qui chieáu tröôùc tieân vaøo nhöõng bieán coá saùng laäp Kitoâ Giaùo vaø thöøa höôûng nhieàu coá gaéng cuûa Kitoâ höõu ñaàu tieân tìm caùch suy tö thaàn hoïc vaø dieãn taû huyeàn nhieäm Ñöùc Kitoâ. Ví duï nhö ta nhaän thaáy nhieàu ñieåm gioáng vôùi Thaùnh Phaoloâ caùch rieâng laø vôùi caùc Thö vieát khi bò tuø vaø nhöõng buùt tích maø taäp truyeàn coi laø coù lieân heä vôùi thaønh EÂpheâsoâ. Thaùnh Gioan cuõng bieát tôùi nhieàu baûn vaên töông töï.

Tuy nhieân, vieäc aên reã saâu vaøo moâi tröôøng Kitoâ Giaùo ñöông thôøi khoâng ngaên trôû Thaùnh Gioan theå hieän moät taùc phaåm ñoäc ñaùo saâu xa, nghieàn ngaãm laâu daøi, hoaøn toaøn töï do ñoái vôùi caùc traøo löu ngaøi gaëp gôõ vaø quí chuoäng. Ngaøi duyeät laïi vaø ñoàng hoùa taát caû theo caùi nhìn vöøa phieàn phöùc vöøa giaûn ñôn veà thöïc taïi vaø vai troø cuûa Chuùa Gieâsu, laø Ñaáng Kitoâ, laø Con Thieân Chuùa (20,30).

Tin Möøng thöù tö vaø lòch söû

a) Phuû nhaän söû tính cuûa Tin Möøng Thaùnh Gioan

Ngaøy töø ñaàu theá kyû 19, ngöôøi ta ñaõ ñaët vaán ñeà söû tính cuûa Tin Möøng thöù tö. Vì thaáy nhieàu neùt phaân bieät taùc phaåm Thaùnh Gioan vôùi ba cuoán Nhaát Laõm, nhö ñaõ neâu treân naøy, neân nhieàu nhaø chuù giaûi töï hoûi phaûi chaêng ñaëc tính thaàn khoa saùch aáy nhaém muïc tieâu naøo khaùc ngoaøi muïc tieâu lòch söû. Vieäc duøng bieåu töôïng phaûi chaêng muoán höôùng ñoäc giaû vöôït quaù nhöõng söï kieän nguyeân sô, töùc laø haønh vi vaø lôøi noùi, ñuùng nhö ngöôøi ta ñaõ caûm nhaän luùc ñaàu? Vì theá, nhieàu pheâ bình gia ñaõ döùt khoaùt khoâng nhìn nhaän giaù trò buùt tích cuûa Tin Möøng thöù tö. Hoï coi Tin Möøng Thaùnh Gioan laø moät baøi suy gaãm hay moät "ñònh lyù thaàn khoa" (A. Loisy).

Nhöng nhôø nghieân cöùu tæ mæ hôn veà nhöõng phöông thöùc bieân soaïn vaø chuû yù caùc Tin Möøng Nhaát Laõm, vaø nhôø ñoåi môùi nhöõng suy tö veà phöông phaùp lòch söû, laïi nhôø hoïc hoûi caùch thaûn nhieân hôn veà caùc söï kieän trong Thaùnh Gioan, neân caùc ñoäc giaû ngaøy nay boû rôi caùch löïa choïn moät chieàu ngaøy tröôùc. Vì caâu giaûi ñaùp thöïc söï gay go phieàn phöùc hôn nhieàu.

b) Caùc söï kieän lòch söû trong Tin Möøng Thaùnh Gioan

Tröôùc tieân phaûi kyù nhaän laø Thaùnh Gioan keå laïi nhieàu söï kieän maø ba saùch Nhaát Laõm cuõng töôøng thuaät. Nhaát laø ñoái vôùi hoaït ñoäng Thaùnh Gioan taåy giaû vaø pheùp thanh taåy taïi soâng Gioñan, nhieàu pheùp laï vaø caùch rieâng pheùp laï hoùa baùnh neân nhieàu (1,19-51; 2,13-21; 6,12-21). Laïi coù toaøn theå caùc tích truyeän veà Töû Naïn Phuïc Sinh (12-21). Vieäc so saùnh caùc ñoaïn vaên naøy cho pheùp ta keát luaän raèng Thaùnh Gioan muoán keå laïi caùc söï kieän maø Taäp Truyeàn ñeàu bieát vaø ngaøi laøm vieäc aáy caùch trung thaønh. Veà nhieàu ñieåm, ngaøi coøn ñem laïi cho ta nhöõng nguyeân toá ñoäc ñaùo, maø ta coù theå caân nhaéc söû tính chuùng ñöôïc. Ví duï nhö caùc söï kieän veà ñòa lyù hay thôøi giôø cuõng nhö caùc chæ daãn lieân quan tôùi nhöõng theå cheá Do Thaùi vaø Roâma; taát caû ñeàu chöùng minh taùc giaû bieát roõ caùc ñieàu kieän sinh soáng trong xöù Paleâtin hoài ñaàu theá kyû thöù nhaát. Caùc ñieàu kieän naøy seõ khoâng coøn nöõa, sau cuoäc chieán tranh 66-72. Ñaøng khaùc Thaùnh Gioan laïi raát xa nhöõng ñieàu kieän aáy. Vaäy ngaøi ñaõ lo neâu ñuùng caùc ñieàu kieän thöïc teá trong lòch söû Chuùa Gieâsu. Vì ñaây khoâng phaûi laø moät truyeän ngaén thaàn khoa. Tin Möøng noùi ñeán moät Ai ñaõ soáng, ñaõ qua ñôøi vaø ñaõ phuïc sinh, vaøo moät ñieåm thôøi gian xaùc ñònh (x. 2,20) vaø Thaùnh Gioan bieát roõ taäp truyeàn veà Ñaáng aáy. Ñaøng khaùc, taùc giaû töï coi, hay ít nöõa ñöôïc coi laø moät nhaân chöùng (19,35; 21,24); ñieàu aáy bao haøm söï laøm chöùng veà caùc söï kieän hay chaân lyù mình ñaõ töøng maét thaáy tai nghe hay ñích thaân bieát roõ vaø mình ñaõ daán toaøn thaân ñeå phuïc vuï. Neáu coát yeáu söù ñieäp ñuùng laø söï kieän "Ñaïo ngoân ñaõ hoùa neân xaùc phaøm vaø caém leàu ôû giöõa chuùng ta", khieán chuùng toâi ñaõ xem thaáy söï vinh hieån Ngöôøi", thì ta hieåu ñöôïc taàm quan troïng ñoäc nhaát voâ song cuûa thöïc taïi lòch söû caùc söï kieän Thaùnh Gioan keå laïi. Thaùnh Gioan laøm saùng toû yù nghóa caùc ñieàu xaûy ra nôi Ñöùc Gieâsu Kitoâ. Vì theá saùch ngaøi tröôùc tieân laø cuoán töôøng thuaät moät chuoãi daáu chæ löïa choïn giöõa nhieàu daáu chæ (20,30-31; 21,25). Ñaøng khaùc, khi laøm nhö theá, phuùc aâm gia ñi vaøo truyeàn thoáng bao la trong Kinh Thaùnh, coá mieâu taû heát giai ñoaïn naøy sang giai ñoaïn khaùc, moái töông quan giöõa Thieân Chuùa vôùi daân cuûa Ngaøi, coi nhö laø töôøng thuaät caùc haønh vi Thieân Chuùa trong loøng lòch söû nhaân loaïi. Iraen vaãn luoân luoân coâng nhaän bieán coá coù quyeàn öu tieân ñoái vôùi logos. "Tö töôûng hi baù laø moät tö töôûng dieãn ñaït baèng nhöõng taäp truyeàn lòch söû. Tö töôûng aáy vaän chuyeån nhaát laø trong vieäc giaûi thích thaàn khoa veà caùc taäp truyeàn, khieán cho lieân heä lòch söû bao giôø cuõng vöôït treân suy tö thaàn hoïc" (von Rad).

c) Ñaøo saâu yù nghóa caùc söï kieän

Vì neáu phuùc aâm gia chæ keå laïi caùc söï kieän nguyeân sô maø thoâi, thì chöa ñuû. Nhöng coøn phaûi neâu baät yù nghóa söï kieän (x. 9,1-41), phaûi am töôøng aûnh höôûng vaø chieàu saâu cuûa söï kieän aáy, cho caùc moân ñoà coù theå tieân tôùi trong söï hieåu bieát vaø môû loøng ra ñoùn nhaän söï soáng muoân ñôøi. Ñaõ thuaät laïi caùc daáu chæ "cho anh em tin raèng Ñöùc Gieâsu laø Ñaáng Kitoâ, laø Con Thieân Chuùa vaø nhôø tin nhö theá anh em ñöôïc soáng trong Danh Ngöôøi" (20,30-31). Thaùnh Gioan yù thöùc raèng chæ coù theå ñaït tôùi söï hieåu bieát tuaàn töï naøy nhôø huyeàn nhieäm Vöôït Qua. Ñöùc Kitoâ phaûi ñi qua Thaùnh Giaù ñeå vaøo trong vinh hieån vieân toaøn, thì ta môùi thaáy ñöôïc yù nghóa saâu xa cuûa ñôøi Chuùa Gieâsu vaø cuûa töøng haønh vi raát nhoû Ngöôøi laøm. Ñoàng thôøi laïi caàn phaûi laõnh nhaän Thaàn Chaân Lyù laø hoa quaû huyeàn nhieäm Vöôït Qua (7,39; 16,7; 20,22): vì Thaùnh Linh daãn tín ñoà tôùi söï hieåu bieát chaân lyù toaøn dieän, töùc laø hieåu moïi caùi chæ laøm thaønh thöïc taïi vaø taùc ñoäng cuûa Chuùa Gieâsu, laø Con Thieân Chuùa Nhaäp Theå (16,5-15). Ñieàu hoài nieäm cuûa Thaùnh Gioan, chính laø ñoïc laïi ñeå am töôøng lòch söû Chuùa Gieâsu (2,21-22; 12,16; 14,26; 15,26-27).

d) Nhôø qui chieáu vaøo Cöïu Öôùc vaø bieåu töôïng hoùa lòch söû

Muoán am töôøng theo ñuùng truyeàn thoáng lôùn cuûa Kitoâ Giaùo, thì caàn phaûi qui chieáu nhöõng bieán coá Chuùa Gieâsu ñaõ soáng vaøo nhöõng bieán coá vaø nhöõng lôøi tieân baùo trong Cöïc Öôùc, laøm cho caùc bieán coá vaø lôøi noùi naøy ñaït tôùi yù nghóa thaät cuûa mình (2,17; 5,37-47; 7,17; 12,16.37-41; 19,24.28.36-37). Thaùnh Gioan, hôn moïi ngöôøi khaùc, ñaõ baét ñöôïc caùi môùi bao la cuûa caùc thöïc taïi toû baøy ra nôi Ñöùc Gieâsu vaø ngaøi dieãn taû ñieàu aáy theo nhöõng löôïc ñoà ñaëc bieât cuûa Kitoâ Giaùo.

Nhö theá laø ta ñöùng tröôùc moät tieán trình coù söû tính quyeát lieät, nhöng khaùc xa vôùi nhöõng tieán trình hay nhöõng ñoøi hoûi cuûa caùc söû gia thöïc nghieäm, chæ löu taâm ghi laïi caùc söï kieän ñuùng nhö ñaõ xaûy ra, maø khoâng laøm saùng toû yù nghóa cuûa chuùng, nhôø ñaët chuùng vaøo toaøn theå cheá ñoä Cöùu Chuoäc. Nhöõng taùc giaû kim thôøi goïi ñoù laø lòch söû "giaûng truyeàn" hay lòch söû "phaåm chaát". Ngöôøi xöa ñaõ goïi ñoù laø "Tin Möøng thieâng lieâng" (Côleâmen Aleùcxanñi). Vieäc hieåu Ñöùc Kitoâ vaø taùc ñoäng Ngöôøi theo chieàu saâu ñoù thöôøng theå hieän nhôø vieäc bieåu töôïng hoùa lòch söû Ngöôøi. Caùi nhìn cuûa moân ñoà tuaàn töï khaùm phaù ra caùc söï kieän vaø lôøi noùi cuûa Chuùa Gieâsu goàm coù nhieàu taàng yù nghóa vaø luoân luoân thuùc ta phaûi vöôït qua chính mình chuùng. theá môùi hay taàm quan troïng cuûa yù nieäm "daáu chæ". Cuõng vì theá maø taùc giaû raát öa gôïi nhieàu yù nghóa cuûa moät söï kieän hay moät lôøi noùi (3,14-15; 8,28; 12,32) vaø cuoái cuøng laïi mæa mai tinh quaùi tröôùc nhöõng lôøi cuûa ñoái phöông coù theå bao haøm yù nghóa khaùc xa ñieàu hoï muoán noùi (7, 52; 9,24-27; 11,49; 12,19; 16,30; 19,18-22). Chæ coù Kinh Nghieäm veà Thaùnh Linh môùi giuùp hieåu ñöôïc baûn vaên yù nghóa theá naøo.

Taùc giaû

a) Taùc phaåm nghieàn ngaãm laâu daøi vaø chöa hoaøn taát

Taát caû baáy nhieâu nhaän xeùt ñöa tôùi keát luaän raèng Tin Möøng Thaùnh Gioan khoâng phaûi chæ laø chöùng töø do ngöôøi chöùng kieán vieát moät maïch sau khi bieán coá xaûy ra. Nhöng traùi laïi, taát caû ñeàu gôïi cho ta bieát ñoù laø cuoäc nghieàn ngaãm suy ñi nghó laïi laâu daøi.

Laïi phaûi theâm raèng taùc phaåm hình nhö chöa hoaøn taát, vì coù moät soá ñoaïn gaén vôùi nhau caùch vuïng veà, moät ít khuùc coù veû khoâng aên nhaèm vôùi maïch vaên (3,13-21.31-36; 1,15). Taát caû ñeàu cho ta thaáy taùc giaû xem ra chöa bao giôø coù caûm töôûng laø mình ñaõ ñaït tôùi muïc tieâu roài. Coù theå ñoù laø lyù do giaûi thích söï voâ traät töï töông ñoái cuûa caùc tích truyeän. Coù leõ laø Tin Möøng theo hieän traïng ñaõ do caùc moân ñoà Thaùnh Gioan xuaát baûn. Vaø ñaõ theâm vaøo ch. 21 vaø haún laø caû maáy ghi chuù nöõa (ví duï nhö 4,2 vaø coù leõ 4,1; 4,44; 7,39b; 11,2; 19,35). Coøn tích truyeän ngöôøi nöõ ngoaïi tình (7,53-8,11), thì moïi ngöôøi ñeàu ñoàng yù coâng nhaän laø moät ñoaïn khoâng bieát goác tích töø ñaâu, sau môùi xen vaøo ñoù (nhöng vaãn thuoäc veà Thaùnh Kinh qui ñieån).

b) Taùc phaåm khoâng noùi gì roõ veà taùc giaû

Coøn taùc giaû vaø ngaøy thaùng bieân soaïn Tin Möøng thöù tö, thì trong chính taùc phaåm, ta khoâng thaáy chæ daãn naøo chính xaùc. Coù khi laø taùc giaû chuû taâm nhö vaäy. Vì ngöôøi ta caàn chuù yù, khoâng phaûi laø chöùng nhaân, nhöng vaøo Ñaáng mình nghe loan baùo vaø nhìn ngaém (3,29; 1,8; 4,41). Tuy nhieân, caâu theâm 21,24 khoâng ngaàn ngaïi coi taùc giaû chính laø "moân ñoà Ñöùc Gieâsu öu aùi", töùc laø ngöôøi ñaõ ñöôïc nhaéc ñeán nhieàu laàn trong caùc bieán coá Phuïc Sinh (13,23; 19,26; 20,2). Haún ñoù laø "moân ñoà khaùc", nhieàu ñoaïn vaên nhaéc tôùi maø khoâng neâu roõ teân ra (1,35-39; 18,15).

c) Taäp truyeàn coi taùc giaû laø Thaùnh Gioan Toâng Ñoà

Töø theá kyû thöù 2 caùc taäp truyeàn Giaùo Hoäi goïi taùc giaû laø Thaùnh Gioan vaø baét ñaàu coi ngaøi laø moät trong hai ngöôøi con cuûa oâng Deâbeâñeâ, laø moät vò trong nhoùm Möôøi Hai Toâng Ñoà. Moät ñoaïn saùch oâng Papia, giaùm muïc thaønh Hiarapoli xöù Phygia vaøo khoaûng naêm 140, laøm cho ngöôøi ta coù phaàn nghi ngaïi: "Toâi khoâng ngaàn ngaïi coi vaøo soá nhöõng giaûi thích, caùc ñieàu ngaøy kia toâi ñaõ hoïc raát ñuùng nôi haøng kyø laõo vaø coøn nhôù raát kyõ caøng, vì toâi chaéc ñoù laø ñuùng söï thaät... maëc daàu coù ai ñaõ theo haøng kyø laõo ñeán cuõng vaäy. Toâi thöôøng hoûi cho bieát caùc lôøi haøng kyø laõo noùi: lôøi oâng Anreâ, hay oâng Pheâroâ, hay oâng Philíp, hay oâng Toâma, hay oâng Giacoâbeâ, hay oâng Gioan, hay oâng Maùttheâu, hay vò naøo khaùc trong caùc moân ñoà Chuùa". (EÂuxeâbô, Lòch Söû G.H. III, 39,3-4). Vaäy ngöôøi ta ñaõ phaân bieät moät oâng Gioan Toâng Ñoà, laø moät vò trong nhoùm Möôøi Hai vôùi moät oâng Gioan khaùc laø Kyø Laõo, moân ñoà cuûa Chuùa. Nhöng khoâng thaáy nhaéc ñeán saùch vôû chi. OÂng Papia löu yù nhaát laø tôùi "lôøi soáng ñoäng vaø beàn bæ". Cuoái theá kyû thöù 2 Thaùnh Ireâneâ noùi roõ raøng hôn: "Roài oâng Gioan, laø moân ñoà Chuùa, chính ngöôøi ñaõ ngaõ ñaàu vaøo ngöïc Chuùa, cuõng xuaát baûn moät cuoán Tin Möøng, trong khi ngaøi ôû thaønh EÂpheâsoâ (choáng beø roái III, 1,1). Thaùnh Ireâneâ töï xöng laø moân ñoà Thaùnh Polycaùp. Maø Thaùnh Polycaùp "ñaõ noùi laø ngaøi coù lieân laïc vôùi Thaùnh Gioan vaø caùc moân ñoà khaùc cuûa Chuùa... (EÂuxeâbô Lòch Söû G.H., V,20,6,8). Thaùnh Ireâneâ coi taùc giaû laø con cuûa oâng Deâbeâñeâ, laø moät trong nhoùm Möôøi Hai. Thôøi baáy giôø, tuy coù moät ít noá do döï, nhöng caùi khuynh höôùng raát maïnh laø gaùn cho moät vò trong nhoùm Möôøi Hai, nhöõng saùch ñoù ñöôïc coi laø qui ñieån. Coøn ñoái vôùi Tin Möøng thöù tö, thì ta nhaän thaáy gaàn nhö moïi ngöôøi ñeàu ñoàng yù. Moïi taùc giaû (qui ñieån Muratori, Côleâmen Alecxanñi, Origieân, Teùctulieân), ñeàu noùi tôùi vai troø cuûa Thaùnh Gioan, moät vò trong nhoùm Möôøi Hai, nhö tôùi moät söï kieän chaéc chaén. Chæ coøn moät nhoùm nhoû beân Roâma quaây quaàn xung quanh linh muïc Gaioâ laø toû ra do döï, nhöng hoï khoâng neâu baèng chöùng cuûa taäp truyeàn.

d) Khoa pheâ bình theá kyû 19 phuû nhaän taäp truyeàn treân

YÙ kieán coå truyeàn aáy, maõi tôùi ñaàu theá kyû 19 môùi bò khoa pheâ bình ñaët laïi vaán ñeà. Khoa naøy neâu nhöõng dò bieät giöõa Tin Möøng thöù tö vôùi caùc Tin Möøng Nhaát Laõm vaø taàm quan troïng cuûa suy tö thaàn hoïc. Vì phuû nhaän taùc giaû laø chöùng nhaân chöùng kieán, neân ngöôøi ta thöôøng cuõng choái phaêng moïi giaù trò lòch söû cuûa taùc phaåm ngaøi. Ngöôøi ta muoán coi taùc giaû laø thaàn hoïc gia ñaõ theå hieän, vaøo giöõa theá kyû thöù 2, moät toång hôïp caùc traøo löu cuûa Thaùnh Pheâroâ vaø Thaùnh Phaoloâ. Phía caùc moâi tröôøng Giaùo Hoäi luùc ñaàu ñaõ phaûn öùng maïnh meõ, vì baáy giôø ngöôøi ta coøn lieân keát chaët cheõ vôùi nhau vaán ñeà baét nguoàn töø Thaùnh Gioan vôùi vaán ñeà uy tín cuûa chöùng töø. Gaàn nhö ngöôøi ta coi vieäc gaùn baûn vaên cho baûn thaân Thaùnh Gioan laø vaán ñeà lieân heä tôùi ñöùc tin. Ngaøy nay, chuùng ta ñaõ phaân bieät caùc vaán ñeà caùch ñöùng ñaén hôn, vaø nhöõng tieán boä cuûa suy tö veà lòch söû vaø veà nhöõng phöông phaùp söû hoïc ñaõ giuùp ta thoaùt ly nhöõng loái löïa choïn moät chieàu cuûa ngöôøi xöa.

e) Taùc giaû vieát theo taäp truyeàn Thaùnh Gioan vaøo cuoái theá kyû 1

Tröôùc heát neân ghi nhaän raèng vieäc xuaát baûn moät ñoaïn vaên cuûa Tin Möøng thöù tö (18,31-33.37-38) môùi khaùm phaù ra beân Ai Caäp, maø caùc nhaø thoâng thaïo cho laø xuaát hieän vaøo khoaûng naêm 110-130, ñaõ baét caùc pheâ bình gia phaûi trôû veà vôùi söï kieän coå truyeàn: töùc laø saùch Tin Möøng ñaõ xuaát baûn vaøo cuoái theá kyû thöù nhaát. Vieäc ñònh nôi xuaát baûn laø moät Giaùo Ñoaøn Ñoâng Phöông Hi Laïp (EÂpheâsoâ) cuõng raát coù theå coøn ñuùng söï thaät. Khoâng theå tuyeät ñoái loaïi tröø giaû thuyeát chính Thaùnh Gioan Toâng Ñoà ñaõ bieân soaïn, nhöng ña soá caùc pheâ bình gia khoâng theo thuyeát chöa xaùc ñònh naøy. Coù ngöôøi khoâng neâu teân taùc giaû nöõa, vì coi ñoù laø moät Kitoâ höõu vieát baèng tieáng Hi laïp, vaøo cuoái theá kyû thöù nhaát, trong moät Giaùo Ñoaøn Ñoâng Phöông, nôi caùc traøo löu tö töôûng khaùc nhau cuûa giôùi Do Thaùi vaø giôùi Ñoâng Phöông Hi hoaù chaïm traùn vôùi nhau. Ngöôøi khaùc nhaéc tôùi kyø laõo Gioan maø oâng Papia ñaõ ñeà caäp ñeán. Ngöôøi khaùc nöõa töôûng coù theå theâm raèng taùc giaû lieân keát vôùi moät taäp truyeàn baét nguoàn töø Thaùnh Gioan: ñoù laø ñieàu giaûi thích vì sao taùc phaåm daønh ñòa vò öu thaéng cho "moân ñoà Chuùa Gieâsu öu aùi". Moân ñoà naøy coù leõ laø chính Thaùnh Gioan, con oâng Deâbeâñeâ. Ñieàu kyø laï laø trong caùc toâng ñoà chính yeáu, chæ coù oâng laø Tin Möøng thöù tö khoâng nhaéc ñeán teân bao giôø.

Thaàn hoïc

Khoâng theå trình baøy moät caùi nhìn toång quan veà tö töôûng thaàn khoa cuûa Thaùnh Gioan. Trung thaønh vôùi taäp truyeàn lôùn Thaùnh Kinh, Thaùnh Gioan khoâng muoán giôùi thieäu moät heä thoáng, nhöng muoán laøm saùng toû nhöõng bieán coá cöùu ñoä. Ngaøi khoâng nghó tôùi vieäc neâu ra moät nguyeân taéc caên baûn, ñeå theo ñoù maø toå chöùc caùc söï kieän khaùc. taát caû löu taâm cuûa ngaøi ñeàu taäp trung vaøo Ñöùc Kitoâ: phaûi bieát vaø hieäp thoâng vôùi Ngöôøi, thì tín ñoà môùi ñaït tôùi söï soáng muoân ñôøi nhôø khaùm phaù ra Ñöùc Chuùa Cha. ÔÛ ñaây chuùng toâi chæ xin neâu vaøi höôùng chính.

Löôïc ñoà "coù tröôùc, roài nhaäp theå" khoâng phaûi laø rieâng cho Tin Möøng thöù tö. Ta coøn gaëp thaáy nôi khaùc nöõa, nhaát laø trong baøi ca thi ôû Ph. 2,6-11 vaø ôû Co 1,15, nhöng xeùt chung chæ laø muoán ñoái laäp Töû Naïn vôùi Phuïc Sinh. Coøn Thaùnh Gioan coù caùi nhìn roäng raõi hôn vaø chung qui laø coå truyeàn hôn. Ngaøi nhìn xem toaøn theå cuoäc ñôøi Chuùa Gieâsu (daáu chæ vaø lôøi noùi) vaø daønh taàm quan troïng raát lôùn cho vieäc dieãn tieán cuoäc ñôøi aáy trong thôøi gian (ñeà taøi "Giôø"). Chính nhôø qua nhöõng bieán coá trong cuoäc ñôøi Chuùa Gieâsu maø choùp ñænh laø vieäc Phuïc Sinh, Thieân Chuùa ñaõ töï toû mình ra trong loøng theá gian (söï "vinh quang"). Tuy nhieân, vieäc maëc khaûi aáy khoâng vì theá maø trôû neân moät söï kieän thuoäc traàn gian, nhöng ñaët laïi vaán ñeà traàn gian. Nhöõng keû naøo tin, thì seõ ñöôïc sinh vaøo ñôøi soáng môùi, nhöng theá gian xeùt laø theá gian seõ töø choái Chuùa, vì Ngöôøi vöôït quaù taàm söùc theá gian. Vaø Tin Möøng gôïi cho ta nhôù cuoäc xung ñoät maø keát thuùc seõ laø Töû Naïn vaø Phuïc Sinh cuûa Chuùa Gieâsu. Theá gian seõ bò xeùt xöû vaø bò leân aùn vaøo chính "Giôø" noù töôûng mình toaøn thaéng ñöôïc Ñaáng noù ñaõ trieät ñeå khoâng heà nhìn bieát.

Thaùnh Gioan khoâng moâ taû cuoäc ñôøi coù tröôùc cuûa Ñöùc Kitoâ. Ngaøi khoâng ghi laïi ví duï nhö lôøi ñoái thoaïi treân trôøi trong ñoù Ñöùc Kitoâ nhaän söù maïng Chuùa Cha trao phoù cho Ngöôøi. ÔÛ ñaây thaät laø xa vôùi huyeàn thoaïi. Chính trong cuoäc ñôøi traàn theá cuûa Chuùa Gieâsu, Chuùa Cha ñaõ töï toû mình ra cho nhöõng ngöôøi nhôø ñöùc tin vaø ôn Chuùa Thaùnh Linh maø tieán saâu vaøo söï hieåu bieát veà Chuùa Cha.

Back to Home Page