Tieåu Daãn Phuùc AÂm Thaùnh Luca
Ñöùc
Kitoâ Cöùu Nhaân Ñoä Theá
Töï ngoân saùch thöù nhaát Thaùnh Luca
Trong boán cuoán Phuùc AÂm, chæ coù cuoán Thaùnh Luca laø baét ñaàu baèng moät töï ngoân, theo kieåu nhieàu saùch hi laïp ñöông thôøi. Töï ngoân naøy coáng hieán cho oâng Theâoâphileâ, hình nhö laø nhaân vaät quan troïng. Saùch Coâng Vuï cuõng baét ñaàu baèng moät töï ngoân, coáng hieán cho cuøng moät nhaân vaät vaø nhaéc laïi cuoán thöù nhaát, trong ñoù taùc giaû töôøng thuaät veà "moïi ñieàu Ñöùc Gieâsu ñaõ laøm vaø giaûng daïy" (Cv 1,1-2). Do ñoù, ngay töø Hoäi Thaùnh coå thôøi, ngöôøi ta ñaõ keát luaän laø Phuùc AÂm vaø Coâng Vuï ñeàu do cuøng moät taùc giaû. Khoa pheâ bình hieän ñaïi ñaõ kieän chöùng cho ñieàu nhaän xeùt aáy, caên cöù treân söï ñoàng nhaát veà ngoân ngöõ vaø tö töôûng, cuõng nhö söï caân ñoái veà yù ñònh cuûa hai cuoán saùch naøy. Phuùc AÂm thì neâu roõ vieäc Ñöùc Gieâsu leân thaønh Gieârusalem, laø nôi hoaøn taát huyeàn nhieäm Vöôït Qua, töùc laø cuoäc Töû Naïn Phuïc Sinh cuûa Ñöùc Kitoâ, coøn Coâng Vuï thì töôøng thuaät vieäc rao giaûng huyeàn nhieäm naøy, khôûi söï töø Gieârusalem maõi cho tôùi taän cuøng traùi ñaát (Cv 1,8).
Trong töï ngoân Phuùc AÂm, Thaùnh Luca loan baùo ñeà taøi, phöông phaùp vaø muïc tieâu taùc phaåm mình. OÂng saép trình baøy "nhöõng bieán coá" seõ laø khôûi ñieåm cho lôøi giaûng Hoäi Thaùnh. OÂng ñaõ tìm taøi lieäu kyû löôõng veà taäp truyeàn caùc chöùng nhaân tieân khôûi vaø saép trình baøy cho "thöù töï lôùp lang". Nhö vaäy, oâng Theâoâphileâ seõ gaëp thaáy moät töôøng thuaät vöõng chaéc veà caùc söï kieän ngöôøi ta ñaõ noùi vôùi oâng.
Theá laø Thaùnh Luca töï giôùi thieäu theo caùch moät söû gia. OÂng theo thoùi quen cuûa caùc nhaø vieát söû ñöông thôøi (x. nieân bieåu ôû 3,1-2). Nhöng lòch söû oâng muoán trình baøy laø lòch söû thaùnh. YÙ ñònh coát yeáu cuûa oâng laø toû baøy yù nghóa caùc bieán coá xaûy ra ñoái vôùi ñöùc tin: moät nieàm tin ñaõ ñöôïc saùng toû nhôø Huyeàn Nhieäm Phuïc Sinh vaø ñôøi soáng Hoäi Thaùnh. Saùch naøy laø moät Phuùc AÂm, moät cuoán Tin Möøng.
Lòch söû cöùu ñoä trong vieäc caáu taïo Phuùc AÂm
Phuùc AÂm Thaùnh Maùttheâu vaø Thaùnh Maùccoâ: tieåu daãn, vieäc Ñöùc Gieâsu rao giaûng taïi xöù Galileâ, söï Ngöôøi leân thaønh Gieârusalem, vieäc Ngöôøi hoaøn taát söù maïng mình trong thaønh aáy, baèng cuoäc Töû Naïn Phuïc Sinh. Nhöng keát caáu cuûa Thaùnh Luca ñaõ laøm kyõ löôõng, nhaém vaøo muïc tieâu laøm noåi baät leân trong thieân lòch söû naøy, caùc thôøi kyø vaø nôi choán cuûa lòch söû cöùu ñoä.
1. Tieåu daãn (1,5-4,13) goàm hai muïc raát khaùc nhau.
Maáy tích truyeän haøi nhi (1,5-2,52) laø rieâng cho Thaùnh Luca. Chuùng trieät ñeå ñoái chieáu oâng Gioan Taåy Giaû vôùi Ñöùc Gieâsu, maø neâu roõ oâng Gioan tuøy thuoäc vaøo Ñöùc Gieâsu. Nhaát laø chuùng trình baøy huyeàn nhieäm Ñöùc Gieâsu thaønh moät chuoãi söù ñieäp sieâu nhieân, coâng boá Ngöôøi ñöôïc chòu thai bôûi pheùp Thaùnh Linh, Ngöôøi laø Ñaáng Thaùnh vaø laø Con cuûa Ñöùc Chuùa Cha (1,35), laø Vò Cöùu Theá vaø laø Chuùa Kitoâ (2,11), laø ôn Cöùu Ñoä Chuùa Cha ban xuoáng vaø laø AÙnh Saùng cho daân ngoaïi (2,30-32). Theá maø Ngöôøi vaãn bò khoái daân mình töø choái (2,34). Ngay taïi ngöôõng cöûa Phuùc AÂm, tröôùc khi chaàm chaäm baøy toû huyeàn nhieäm nhö phaàn tieáp theo trong saùch seõ töôøng thuaät, maáy ñieàu maëc khaûi ñoù laøm thaønh moät töï ngoân veà Ñöùc Kitoâ,saùnh ñöôïc vôùi töï ngoân cuûa Phuùc AÂm Thaùnh Gioan (G 1,1-18).
Muïc giaùo ñaàu söù maïng (3,1-4,13) thì, cuõng nhö trong Phuùc AÂm Thaùnh Maùttheâu vaø Thaùnh Maùccoâ, goàm coù söù maïng Thaùnh Gioan Taåy Giaû, vieäc thanh taåy Ñöùc Gieâsu vaø vieäc Ngöôøi baét ñaàu chieán thaéng teân caùm doã. Nhöng Thaùnh Luca phaân bieät roõ raøng thôøi kyø Thaùnh Gioan thuoäc veà Cöïu Öôùc, vaø thôøi kyø Ñöùc Gieâsu (3,20); oâng nhaán maïnh tôùi vieäc Chuùa Cha taán phong Con cuûa Ngaøi laøm Ñaáng Thuï Haán, sau khi thuï taåy (3,22); oâng saép ôû ñaây gia phaû Ñöùc Gieâsu vaø cho laàn leân maõi taän toå toâng Añam, ñeå ñaùnh daáu söï Ñöùc Gieâsu lieân heä vôùi toaøn theå nhaân loaïi (3,23-38); sau heát, maáy tieáng cuoái cuøng trong tích truyeän caùm doã, ñaõ loan baùo cuoäc chieán tranh quyeát lieät trong hoài Töû Naïn (4,13).
2. Phaàn thöù nhaát söù maïng Ñöùc Gieâsu (4,14-9,50) hoaøn toaøn xaûy ra taïi xöù Galileâ (x. 23,5; Cv 10,37), khaùc vôùi Mt 15,21; 16,13 vaø Mc 7,24-31; 8,27, Thaùnh Luca môû ñaàu baèng caûnh Ñöùc Gieâsu rao giaûng trong Hoäi Ñöôøng Nadareùt (4,16-30), laø caùi ñieån hình tröôùc cho taát caû phaàn tieáp theo cuûa Phuùc AÂm. Ñoù laø vieäc loan baùo ôn cöùu ñoä caên cöù treân Kinh Thaùnh vaø do Thaùnh Linh caûm höùng, vieäc aùm chæ ôn cöùu daân ngoaïi giaùo vaø söï caùc ngöôøi ñoàng höông töø choái Ñöùc Gieâsu vaø toan tính gieát Ngöôøi. Roài töôøng thuaät tieáp söù maïng cuûa Ngöôøi, ghi caùc haønh vi (nhaát laø caùc pheùp laï) vaø lôøi noùi cuûa Ngöôøi, daãn caùc moân ñoà tôùi gaëp gôõ baûn thaân Ngöôøi ñôït nhaát.
Muïc ñaàu tieân (4,31-6,11) theo gaàn saùt thöù töï Thaùnh Maùccoâ 1,16-3,6, trình baøy Ñöùc Gieâsu ñoái dieän vôùi ñaùm ñoâng, vôùi caùc moân ñoà tieân khôûi, vôùi caùc ñoái phöông, trong nhöõng pheùp laï vaø nhöõng cuoäc tranh luaän.
Muïc thöù hai (6,12-7,52) khoâng coù trong Thaùnh Maùccoâ, nhöng Thaùnh Maùttheâu thì coù nhöõng khuùc song song raûi raùc: môû ñaàu laø keâu goïi nhoùm Möôøi Hai, roài trình baøy nhaát laø lôøi Ñöùc Gieâsu giaûng daïy caùc moân ñoà, trong baøi giaûng Chaân Phuùc.
Muïc thöù ba (8,1-9,50) laïi gaëp töôøng thuaät Thaùnh Maùccoâ 4,1-9,40 (nhöng khoâng coù khuùc song song vôùi Mc 6,45-8,26), lieân keát chaët cheõ nhoùm Möôøi Hai vaøo söù maïng Ñöùc Gieâsu. Ngay töø 8,1 ñaõ nhaéc ñeán teân caùc oâng. Roài baøi giaûng duï ngoân phaân bieät caùc ngöôøi nghe Ñöùc Gieâsu thaønh hai nhoùm: moät laø nhöõng keû chæ coù duï ngoân, hai laø nhöõng keû ñöôïc "cho bieát caùc ñieàu huyeàn nhieäm Nöôùc Chuùa" (8,10). Nhöõng pheùp laï môùi daønh cho caùc moân ñoà, khieán caùc oâng ñaët caâu hoûi: "Vaäy Ngöôøi laø ai?" (8,25). Baáy giôø nhoùm Möôøi Hai ñöôïc sai ñi coâng boá Trieàu Ñaïi Nöôùc Chuùa (9,1-6) vaø tích cöïc thoâng phaàn vaøo vieäc laøm cho baùnh neân nhieàu (9,12). Sau heát, Ñöùc Gieâsu coù theå baét caùc oâng tuyeân xöng veà Ngöôøi, vaø Thaùnh Pheâroâ nhìn nhaän Ngöôøi "laø Ñöùc Kitoâ Chuùa Trôøi sai phaùi" (9,20). Lôøi ñaàu tieân dieãn taû huyeàn nhieäm Ñöùc Gieâsu naøy, ñaõ ñöôïc boå tuùc theâm lieàn: do chính Thaày Chí Thaùnh töï xöng Ngöôøi laø Ñaáng Thuï Haán daønh cho Töû Naïn (9,22), roài do chính Chuùa Cha, trong caûnh vinh quang Hieån Bieán, coâng boá Ñöùc Gieâsu laø Con Öu AÙi (9,35).
3. Cuoäc leân thaønh Gieârusalem (9,51-19,28), laø phaàn ñoäc ñaùo nhaát trong caáu taïo cuûa Thaùnh Luca. Nhieàu taøi lieäu cuûa oâng, ta gaëp thaáy raûi raùc ñoù ñaây trong Thaùnh Maùttheâu vaø moät soá ít trong Thaùnh Maùccoâ, nhöng chæ coù Thaùnh Luca trình baøy chuùng trong khuoân khoå moät cuoäc haønh trình.
Cuoäc haønh trình aáy môû ñaàu baèng moät caâu long troïng ñònh höôùng cho böôùc tieán cuûa Ñöùc Gieâsu theo bieán coá vöôït qua. Ngöôøi saép söûa hoaøn thaønh (9,51). Thaày Chí Thaùnh leân ñöôøng ñi Gieârusalem, laø Thaønh Thaùnh nôi caàn theå hieän ôn cöùu ñoä loaøi ngöôøi. Hai laàn nöõa Thaùnh Luca nhaéc tôùi Thaønh Thaùnh ôû 13,22 vaø 17,11, coù theå phaân chia phaàn naøy ra ba muïc. Nhöng söï phaân chia naøy coù veû hình thöùc maø thoâi, vì ba muïc naøy ñoái vôùi nhau khoâng coù tuaân theo traéc ñoà (10,13-15 vaø 13,31-33 hình nhö ñònh vò trí ôû Galileâ; coøn 13,34-35 giaû thieát laø Ñöùc Gieâsu ñaõ rao giaûng taïi Gieârusalem roài). Ñoù chæ laø moät khuoân khoå haønh vaên giaû taïo, giuùp Thaùnh Luca gom goùp caùc taøi lieäu vaø ñaët chuùng vaøo trong aùnh saùng cuûa vieäc hoaøn taát huyeàn nhieäm Vöôït Qua.
Suoát caû phaàn naøy, lôøi Ñöùc Gieâsu giaûng daïy vaø khuyeân nhuû, noåi baät hôn caùc pheùp laï vaø söï trình baøy veà huyeàn nhieäm Ñöùc Kitoâ (nhöng phaûi tröø 10,21-24; 12,49-50; 18,31-33 vaø 19,12-15). Thaày Chí Thaùnh luoân luoân noùi vôùi Iraen; cuoäc chaïm traùn giöõa Ngöôøi vôùi Bieät Phaùi vaø thoâng giaùo thaät laø nghieâm khaéc (11,37-52); Ngöôøi keâu goïi daân chuùng aên naên trôû laïi (12,51-13,9) vaø suy xeùt veà vieäc hoï khöôùc töø 13,23-35; 14,16-24). Nhaát laø Ngöôøi quay veà phía caùc moân ñoà Ngöôøi, ñeå xaùc ñònh söù maïng caùc oâng (9,52-10,20), ñeå keâu môøi caùc oâng caàu nguyeän (11,1-13) vaø töø boû (12,22-34. 51-53; 14,26-33; 16,1-13; 18,28-30). Moät phaàn lôùn nhöõng giaùo huaán daønh cho moân ñoà, ñeàu xeùt tôùi hoaøn caûnh Ñöùc Gieâsu khoâng coøn hieän dieän giöõa caùc oâng nöõa. Ñoù laø ñieàu töông öùng vôùi vieãn aûnh cuoäc haønh trình, töùc laø vieäc Ñöùc Gieâsu "ñöôïc caát leân") (9,51). Khi Ñöùc Gieâsu ñi roài, seõ tôùi thôøi kyø caùc moân ñoà phaûi caàu xin Thaùnh Linh (11,13), phaûi tuyeân xöng Thaày mình tröôùc maët ngöôøi ta (12,1-12), phaûi chôø ñôïi Ngöôøi trôû laïi (12,35-40; 17,22-18,8; 19,11-27), phaûi chaêm soùc anh em mình trong caùc coäng ñoaøn (12,41-48).
ÔÛ 18,15, töôøng thuaät Thaùnh Luca laïi ñi song song vôùi töôøng thuaät cuûa Thaùnh Maùttheâu (19,15) vaø Thaùnh Maùccoâ (10,13). Nhöng cuoái cuøng Thaùnh Luca laïi theâm tích truyeän cöùu thoaùt oâng Giakeâu vaø nhaát laø duï ngoân yeán baïc (19,1-10.11-27). Trong bieân soaïn Thaùnh Luca, duï ngoân naøy chuaån bò cho cuoäc chaïm traùn bi ai giöõa daân thaønh Gieârusalem vaø Ñöùc Vua hoï saép töø khöôùc khoâng muoán nhìn nhaän (x. 19,11).
4. Phaàn thöù ba söù maïng Ñöùc Gieâsu (19,29-24,53) keå laïi vieäc hoaøn taát ôn cöùu ñoä taïi Gieârusalem vaø khieán cho ñoâ thaønh thay maët Iraen, ñeå ñoái dieän vôùi Ñöùc Gieâsu trong bi kòch Thaùnh Giaù. Thaùnh Luca ñaùnh daáu maïnh meõ ñieåm naøy, trong caûnh ñaàu heát Ñöùc Gieâsu vaøo thaønh Gieârusalem. (19,29-48): Thaày Chí Thaùnh töï giôùi thieäu laø Vua (c. 35-38); Ngöôøi than khoùc ñoâ thaønh saép töø choái khoâng nhaän Ngöôøi ngöï ñeán laøm Vua (c. 41-44); Ngöôøi toû quyeàn bính Ngöôøi ôû trong Ñeàn Thôø, maø ñuoåi caùc ngöôøi buoân baùn ra ngoaøi vaø giaûng daïy moãi ngaøy trong ñoù (c. 45-48).
Vieäc maëc khaûi Ñöùc Gieâsu taïi Gieârusalem goàm ba muïc gioáng nhö Thaùnh Maùttheâu vaø Thaùnh Maùccoâ, nhöng Thaùnh Luca ñem vaøo ñoù nhöõng saéc thaùi rieâng cuûa mình.
Lôøi giaûng daïy trong Ñeàn Thôø (20-21) keát thuùc baèng lôøi loan baùo vieäc phaùn xeùt thaønh Gieârusalem vaø vieäc Con Ngöôøi ngöï ñeán. Thaùnh Luca höôùng maáy lôøi loan baùo naøy tôùi toaøn theå daân Iraen (x.21,5.20).
Tích truyeän Töû Naïn (22-23) theo cuõng moät löôïc ñoà nhö maáy Phuùc AÂm kia; nhöng töôøng thuaät veà Tieäc Thaùnh keùo daøi theâm baèng nhöõng lôøi giaûng daïy nhoùm Möôøi Hai, veà vai troø laøm toâi taù vaø söï cao troïng cuûa caùc oâng trong Nöôùc Chuùa sau naøy, vaø veà hoaøn caûnh môùi seõ xaûy ñeán cho caùc oâng, khi Thaày caùc oâng ñi roài (22,24-38). Caùc ñau khoå Ñöùc Gieâsu laøm noåi baät leân söï Ngöôøi laø Ñaáng coâng chính vaø laø göông maãu hi sinh tuyeät vôøi ñeå laøm chöùng cho söï thaät. Trong caûnh heøn haï cuûa Ñaáng Thuï Haán, Vöông Quyeàn Ngöôøi ñaõ hieän dieän caùch vöõng vaøng (x. 22,69; 23,37).
Caùc tích truyeän Phuïc Sinh (24), taát caû ñeàu xaûy ra taïi Gieârusalem. Khoâng thaáy nhaéc ñeán coå truyeàn veà nhöõng cuoäc hieän ra ôû Galileâ (Mt 26,32; 28,7.10.16-20; Mc 14,28; 16,7; G 21), haún laø vì muoán duy trì söï caân ñoái vôùi saùch Coâng Vuï. Caùc tích truyeän naøy giaûi thích Töû Naïn laø huyeàn nhieäm Chuùa Cha ñaõ muoán, ñeå daãn Ñöùc Kitoâ vaøo söï vinh quang cuûa Ngöôøi (c. 26) vaø chöùng minh raèng thaùnh yù Chuùa Cha ñaây, chính Ñöùc Gieâsu ñaõ loan baùo tröôùc (c. 7) vaø ñaõ ñöôïc ghi vaøo Thaùnh Kinh (c. 25-27. 44-46). Sau heát, Ñöùc Gieâsu hieän ra vôùi nhoùm Möôøi Moät, ñeå ñaùnh tan söï caùc oâng coøn nghi nan (c. 36-43) vaø giao cho caùc oâng söù maïng laøm chöùng taù (c. 47-49). Saùch keát lieãu baèng tích truyeän thöù nhaát veà vieäc Thaêng Thieân (c. 51) toû ra Ñaáng Phuïc Sinh coù quyeàn Chuùa Teå (x. Cv 2,36).
Theá laø toaøn theå Phuùc AÂm ñeàu chöùng minh söï maëc khaûi tieäm tieán veà Huyeàn Nhieäm Chuùa Gieâsu vaø nhöõng ngöôøi seõ phuï traùch vieäc rao truyeàn söù ñieäp aáy ñaõ chaàm chaäm ñi vaøo Huyeàn Nhieäm cuûa Ngöôøi.
Thôøi kyø Ñöùc Gieâsu vôùi thôøi kyø Hoäi Thaùnh
1. Vì Thaùnh Luca muoán daønh cuoán saùch thöù hai cho vieäc caùc toâng ñoà rao giaûng, neân ngaøi coù theå ñaùnh daáu roõ reät hôn Thaùnh Maùttheâu vaø Thaùnh Maùccoâ, nhöõng dò bieät giöõa thôøi kyø Ñöùc Gieâsu vôùi thôøi kyø Hoäi Thaùnh.
Phuùc AÂm ngaøi chöùng minh haønh ñoäng cuûa Ñöùc Gieâsu ñaõ daønh rieâng cho moät mình Iraen. Haún thaät ngaøi coù neâu muïc tieâu phoå theá cuûa söù ñieäp cöùu ñoä, nhöng vaãn luoân luoân duøng caùc lôøi loan baùo veà töông lai (2,32; 3,6; 13,29; 14,16-24), hoaëc duøng caùc hình aûnh töôïng tröng (3,23-38; 4,25-27; 7,9; 8,39; 10,1; 17,11-19). Chính vì chæ coù moät mình Chuùa Phuïc Sinh môùi ra leänh sai ñi truyeàn baù Tin Möøng cho daân ngoaïi (24,47-48).
Vieäc sai ñi naøy, nhöõng ngöôøi mang söù ñieäp seõ hoaøn taát nhôø hoàng aân cuûa Thaùnh Linh (24,49; x. 12.12). Nhöng trong Phuùc AÂm, thì Ñöùc Gieâsu ñaõ chòu thai bôûi pheùp Thaùnh Linh (1,35), chính laø Ñaáng duy nhaát haønh ñoäng nhôø quyeàn löïc cuûa Thaùnh Linh naøy (3,22; 4,1.14.18; 10,21).
Trong maáy tích truyeän haøi nhi, oâng Simeâon loan baùo vieäc "nhieàu ngöôøi trong Iraen seõ khöôc töø Ñöùc Gieâsu (2, 34-35). Vieäc khöôùc töø naøy theå hieän laàn laàn trong suoát caû Phuùc AÂm, nhöng chöa hoaøn taát troïn veïn baèng Thaùnh Giaù (x. 23,34), bôûi vì sau ngaøy Linh Giaùng, caùc Toâng Ñoà seõ coøn keâu goïi ngöôøi Do Thaùi taïi Gieârusalem aên naên trôû laïi vaø laõnh ôn cöùu ñoä.
2. Khi ñaùnh daáu roõ reät ñeán theá söï phaân bieät giöõa thôøi kyø Ñöùc Gieâsu vôùi thôøi kyø Hoäi Thaùnh, Thaùnh Luca muoán laøm saùng toû caùc giai ñoaïn cuûa coâng trình Chuùa Cha trong lòch söû. Nhöng caùch trình baøy caùc bieán coá nhö vaäy khoâng bao giôø laøm cho Thaùnh Luca queân raèng: ôn cöùu ñoä, Chuùa Cha ñaõ ban döùt khoaùt moät laàn nôi Ñöùc Gieâsu Kitoâ. Ngay töø ñaàu Phuùc AÂm, ngaøi ñaõ nhaán maïnh tôùi ngaøy hoâm nay cuûa ôn cöùu ñoä (2,11; 3,22; 4,21; x. 5,26; 19,9; 23,43). Vì ngay töø giaây phuùt ñaàu tieân, Ñöùc Gieâsu ñaõ laø Con cuûa Ñöùc Chuùa Cha (1,35), laø Ñaáng Cöùu Theá (2,11; x. 1,69.71.77; 2,30; 3,6), laø Chuùa Teå (2,11; x. 7,13 chuù giaûi veà söï Thaùnh Luca nhaán maïnh tôùi vieäc xöng hoâ Ñöùc Gieâsu laø Chuùa); vaø lôøi Ngöôøi rao giaûng baét ñaàu baèng söù ñieäp cöùu ñoä gôûi ñeán cho ngöôøi ngheøo khoù vaø beù moïn, laø nhöõng ngöôøi ñöôïc ôn aáy ñaëc bieät daønh rieâng cho (4,18; x.7,22; 10,21).
Khi moâ taû thôøi kyø Ñöùc Gieâsu, Thaùnh Luca ñaõ nghó tôùi Hoäi Thaùnh. Ngaøi goïi nhoùm Möôøi Hai laø Toâng Ñoà, caùch thöôøng xuyeân hôn Thaùnh Maùttheâu vaø Thaùnh Maùccoâ (x. 6,13). Ngaøi nghó tôùi traùch nhieäm caùc vò aáy trong caùc coäng ñoaøn (9, 12; 12,41-46; 22,14-38) vaø tôùi nhöõng ngöôøi phuï taù trong söù maïng caùc toâng ñoà (10,1; x. 8,2-3,39).
Hôn nöõa, trong giaùo huaán Ñöùc Gieâsu, ngaøi lo laéng chöùng minh veà luaät soáng "moãi ngaøy" cho caùc moân ñoà (9, 23; 11,3; 17,4). Ngaøi nhaán maïnh tôùi söï aên naên trôû laïi luùc ñaàu (5,32; 13,1-5; 15,4-32, vaø nhaát laø trong maáy caûnh 7,36-50; 19,1-10; 23,39-43), tôùi ñöc tin (1,20.45; 7,50; 8,12-13; 17,5-6; 18,8, 22,32; 24,25) seõ caàn bieåu loä ra trong vieäc tuyeân xöng Chuùa (12,2-12; 21,12-19), tôùi kinh nguyeän (11,1-13; 18,1-8; 21,36; 22,40-46) theo göông nhaéc ñi nhaéc laïi cuûa Ñöùc Gieâsu (x. 3,21), tôùi ñöùc thöông yeâu maø ngaøi cho laø baøi hoïc coát yeáu trong baøi giaûng daïy caùc moân ñoà (6,27-42; x. 10,25-37; 17,3-4). Ngaøi naêng ñeà nghò dieãn taû loøng yeâu thöông baèng vieäc chia seû cho ngöôøi ngheøo (x. 11,41), laø caùi ñoàng thôøi coøn theå hieän lyù töôûng ngaøi muoán töø boû tieàn baïc nöõa (x. 5.11; 14,33). Caùc ñoøi hoûi naøy thaät khaét khe, theá maø nieàm vui laïi noå vang trong Phuùc AÂm naøy hôn moïi cuoán khaùc: tröôùc maáy lôøi baùo tin cöùu ñoä (1,14.28.41.44; 6,23; 8,13), tröôùc nhöõng toû baøy ôn aáy trong vieäc Ñöùc Gieâsu xuaát hieän (1,47; 2,10), khi thaáy caùc pheùp laï Ñöùc Gieâsu laøm (10,17; 13,17; 19,37), khi ñoùn röôùc söù ñieäp (10,21) vaø khi toäi nhaân aên naên trôû laïi (15; 19,6), khi Chuùa Phuïc Sinh (24,52): thaät ôn cöùu ñoä Chuùa Cha chính laø tieáng keâu goïi phaûi vui möøng.
3. Ñöùc Gieâsu ñaõ loan baùo söï Ngöôøi ñeán trong ngaøy taän theá vaø Thaùnh Luca duy trì vieãn aûnh naøy cho cuoái thôøi kyø Hoäi Thaùnh (12,35-48; 17,22-37; 18,8; 19,11,27; 21,5-36): nhöng söï ngaøi nhaán maïnh tôùi ôn cöùu ñoä hieän thôøi, tôùi quyeàn Chuû Teå Ñöùc Gieâsu Phuïc Sinh vinh hieån, tôùi taùc ñoäng Thaùnh Linh ôû trong Hoäi Thaùnh coù laøm giaûm bôùt nôi ngaøi, caùi ñaø caêng thaúng vöôn tôùi ngaøy Quang Laâm saép ñeán (x. 17,23). Nieàm caäy troâng cuûa ngaøi hoaøn toaøn thaám thía nieàm vui veà ngaøy hoâm nay cuûa ôn cöùu ñoä. Vieäc phaù huûy thaønh Gieârusalem, ngaøi loan baùo nhieàu laàn trong Phuùc AÂm thöù ba (x. 19,27) ñaõ maát ñi nôi ngaøi ñaëc tính chung cuûa noù; vieäc aáy chæ coøn laø moät bieán coá lòch söû, laø hình phaït nhöõng ngöôøi laõnh traùch nhieäm gieát Ñöùc Gieâsu.
Coâng trình vaên chöông cuûa Thaùnh Luca
Thaùnh Luca lôïi duïng trong Phuùc AÂm ngaøi, nhieàu taøi lieäu chung vôùi Thaùnh Maùttheâu vaø Thaùnh Maùccoâ, nhöng cuõng coù nhieàu yeáu toá rieâng cuûa ngaøi (x. tieåu daãn vaøo Phuùc AÂm Nhaát laõm tr. 70). Caùc taøi lieäu naøy goàm nhieàu thöù raát khaùc nhau. Ñoù laø nhöõng tích truyeän, nhö maáy tích haøi nhi (1-2), maáy pheùp laï (7,1-17; 13,10-17; 14,1-6; 17,12-19), nhöõng caûnh aên naên trôû laïi (7,36-50; 19,1-10; 23,40-43), nhöõng laàn vua Heâroñeâ can thieäp (13,31-33; 23,8-12; x. 8,3), maáy cuoäc hieän hình sau Phuïc Sinh (24,13-35.36-53)..., nhöõng lôøi giaùo huaán, vaø nhaát laø moät chuoãi duï ngoân: ngöôøi Samari nhaân laønh (10,30-37), ngöôøi baïn caàn ñaùnh thöùc (11,5-8), ngöôøi giaøu maø daïi (12,16-21), caây vaû khoâng traùi (13,6-9), keû xaây nhaø vaø oâng vua ñi ñaùnh giaëc (14,28-33), ñoàng baïc tìm laïi ñöôïc (15,8-10), tình hieàn phuï bao la cuûa Ñöùc Chuùa Cha (15,11-32), ngöôøi quaûn lyù tinh khoân (16,1-8) ngöôøi giaøu coù vaø oâng Ladaroâ (16,19-31), toâi tôù chæ laøm phaän söï cuûa mình (17,7-10), quan xeùt khieán ngöôøi ta phaûi xin mình (18,1-8), ngöôøi Bieät Phaùi vaø ngöôøi thu thueá (18,9-14).
Ngöôøi ta thöôøng ghi chuù nhöõng neùt töông ñoàng giöõa Phuùc AÂm Thaùnh Luca vaø Thaùnh Gioan. ÔÛ ñaây khoâng phaûi laø nhöõng baûn vaên lieân tieáp cho baèng toaøn boä nhöõng neùt chung nhau (coù neâu roõ phaàn chuù giaûi Thaùnh Luca): nhöõng nhaân vaät nhö toâng ñoà Giuña, chò em baø Maùtta vaø Maria, Thöôïng Teá Anna, moái lieân laïc giöõa pheùp laï ñaùnh caù ñöôïc nhieàu vaø vieäc taán phong Thaùnh Pheâroâ, gaùn cho Satan vieäc oâng Giuña noäp Thaày, Ñöùc Gieâsu taâm söï vôùi nhoùm Möôøi Hai sau böõa Tieäc Ly, lôøi Ñöùc Gieâsu tuyeân boá vôùi caùc nhaø caàm quyeàn Do Thaùi Ngöôøi laø Ñaáng Kitoâ, vieäc quan Philatoâ nhìn nhaän Ñöùc Gieâsu khoâng coù toäi gì, vieäc Ñöùc Gieâsu soáng laïi ñaõ hieän ra vôùi moân ñoà Ngöôøi taïi Gieârusalem, vieäc Phuïc Sinh xeùt laø toân vinh Ñöùc Gieâsu vaø laø nguoàn ban Chuùa Thaùnh Linh... Nhöõng töông ñoàng naøy khoù coù theå giaûi thích, nguyeân baèng nhöõng lieân laïc veà vaên chöông giöõa hai Phuùc AÂm naøy, nhöng phaûi laàn leân tôùi nhöõng lieân laïc treân phaïm vi caùc nguoàn taøi lieäu môùi ñuùng.
Treân taát caû taøi lieäu naøy, Thaùnh Luca ñaõ thöïc hieän moät coâng trình to lôùn. Ta ñaõ nhaän ra ñieàu aáy trong "thöù töï lôùp lang" ngaøi baét chuùng ta phaûi theo, khi caáu taïo saùch ngaøi. Ta cuõng nhaän ra ñieàu aáy, khi so saùnh nhöõng nguyeân toá coù phaàn song song trong Thaùnh Maùttheâu vaø Thaùnh Maùccoâ: ngöõ vöïng Thaùnh Luca roõ raøng laø hay thay ñoåi hôn vaø phong phuù hôn heát moïi saùch trong Taân Öôùc; ngoân töø ngaøi meàm deûo thích nghi vôùi nhöõng ñeà taøi khaùc nhau; tieáng hi laïp cuûa ngaøi, xeùt chung, xuoâi hôn Thaùnh Maùccoâ, trong maáy tích truyeän hai ñaøng gaëp nhau, cuõng nhö trong nhieàu ñoaïn trau chuoát ñaëc bieät (1,1-4; 24,13-35); nhöng laïi coù nhieàu thaønh ngöõ seâmít nôi nhieàu baûn vaên cuûa ngaøi, nhaát laø trong caùc lôøi Ñöùc Gieâsu; ngaøi thích möôïn kieåu noùi trong Cöïu Öôùc hi laïp, caùch rieâng laø trong maáy tích truyeän haøi nhi, khieán nhieàu ngöôøi coi ñoù laø ñoaïn vaên "phoùng taùc".
Söï ngaøi öa saùng suûa, ta thaáy roõ trong vieäc ngaøi lo ñònh vò trí cho maáy tích truyeän baèng nhöõng caâu daãn vaøo (3,15; 4,1; 5,1.5,15-16; 9,36.43). Ngaøi naêng gom goùp thaønh töøng caëp nhöõng duï ngoân (13,18-21; 14,28-32; 15,4-10), hoaëc chaâm ngoân (4,25-27; 11,31-32; 13,1-5; 17,26-30.34-35); nhöng vieäc gom goùp naøy, nhieàu khi coù theå gaëp saün ngay trong caùc nguoàn taøi lieäu.
Ngheä thuaät Thaùnh Luca toû ra nhaát laø baèng loái ghi chuù deø daët, chæ moät tieáng ñuû neâu leân neùt caûm ñoäng trong moät hoaøn caûnh (2,7; 7,12; 8,42; 9,39...), baèng söï caêng thaúng bi ñaùt trong caùc tích truyeän nhö nhöõng tích baø goùa thaønh Nain (7,11-17), ngöôøi nöõ toäi nhaân (7,36-50), keû "troäm laønh" (23,40-43) hay cuoäc gaëp gôõ laøng Emmau (24,13-35), trong caùc duï ngoân, nhö nhöõng duï ngoân ngöôøi Samari nhaân laønh (10, 30-37) hay tình töø phuï bao la cuûa Ñöùc Chuùa Cha (15,11-32: "ñöùa con hoang ñaøng"). Ngaøi luoân luoân toû ra teá nhò, nhaát laø khi tôùi gaàn baûn thaân Ñöùc Gieâsu: ngaøi traùnh maáy kieåu noùi ñoâi khi nghieâm khaéc cuûa Thaùnh Maùccoâ (Lc 4,1; 8,24.28.45...) vaø daønh cho caùc moân ñoà moät ñònh thöùc rieâng ñeå thaân thöa vôùi Thaày Chí Thaùnh (x. 5,5).
Coâng trình Thaùnh Luca theå hieän treân caùc söï kieän cuûa taäp truyeàn, thöôøng ñaët ra cho ñoäc giaû vaán ñeà giaù trò lòch söû trong tích truyeän ngaøi. Vaán ñeà naøy phieàn phöùc, vaø chæ coù theå baøn cho ñaày ñuû khi nghieân cöùu caû phöông phaùp Thaùnh Luca duøng trong saùch Coâng Vuï (x. Tieåu daãn vaøo Coâng Vuï). Neáu xeùt rieâng veà Phuùc AÂm, ta coù theå nhaän ñònh tröôùc tieân raèng: Thaùnh Luca tuyeân boá ngaøi muoán trình baøy caùc bieán coá thaät kyõ löôõng, caên cöù vaøo nhöõng taøi lieäu chaéc chaén (1,1-4); ta cuõng coù theå nhìn nhaän phaåm tính moät soá lôùn caùc söï kieän cuûa ngaøi. Nhöng moät ñaøng, Thaùnh Luca nhìn xem söï kieän Ñöùc Gieâsu vôùi taát caû nieàm tin cuûa mình, vaø moät söû gia coi nieàm tin aáy laø moät giaûi thích caù nhaân, laø moät caùi gì vöôït xa hôn lòch söû. Ñaøng khaùc, khi trình baøy lôøi noùi vaø vieäc laøm cuûa Ñöùc Gieâsu, Thaùnh Luca löu yù tröôùc tieân vaøo yù nghóa cuûa chuùng; ñoâi khi ngaøi toû ra heát söùc coi thöôøng thöù töï thôøi gian (4,16-30; 5,1-11; 24,51) hay vò trí ñòa ñoà (10,13-15; 13,34-35; 24,36-49); ngaøi khoâng sôï töï do keát caáu nhöõng caûnh yù vò (1-2; 4,16-30; 5,1-11...). Ñieàu ngaøi chaêm lo tröôùc heát, khoâng phaûi laø moâ taû caùc söï kieän cho chính xaùc beân ngoaøi, nhöng chính laø coâng boá lòch söû Ñöùc Gieâsu, xeùt laø lòch söû cöùu ñoä. Ngaøi caûm thaáy mình ñöôïc töï do, thaäm chí coøn coù nghóa vuï khaùm phaù ra yù nghóa cuûa caùc bieán coá. Vaø ngaøi laøm vieäc aáy theo aùnh saùng taäp truyeàn Hoäi Thaùnh.
Caùc söï kieän veà nguoàn goác Phuùc AÂm thöù ba
Khoâng theå naøo quyeát ñoaùn veà nguoàn goác Phuùc AÂm naøy, maø khoâng xeùt tôùi caùc söï kieän cuûa saùch Coâng Vuï coù lieân quan raát laø maät thieát vôùi Phuùc AÂm naøy. ÔÛ ñaây, chæ caàn thu thaäp nhöõng yeáu toá, do cuoán saùch thöù nhaát cuûa Thaùnh Luca cung caáp maø thoâi.
Muoán aán ñònh ngaøy thaùng bieân soaïn saùch naøy, caùc pheâ bình gia thöôøng laøm noåi ñòa vò saùch naøy daønh cho vieäc phaù huûy thaønh Gieârusalem (x. 19,27) vaø nhaát laø caùch taùc giaû taùch rôøi bieán coá naøy ra khoûi vieãn aûnh caùnh chung maø Thaùnh Maùttheâu vaø Thaùnh Maùccoâ ñaõ ñaët vaøo trong ñoù. Hình nhö Thaùnh Luca ñaõ bieát cuoäc buûa vaây vaø phaù huûy ñoâ thaønh, ñuùng nhö caùc sö ñoaøn töôùng Titoâ ñaõ hoaøn taát vaøo naêm 70 (x. 19,43-44; 21,20-24). vaäy thì Phuùc AÂm seõ coù sau ngaøy thaùng aáy. Caùc pheâ bình gia hieän thôøi thöôøng coi saùch naøy bieân soaïn vaøo khoaûng nhöõng naêm 80-90; nhöng nhieàu ngöôøi gaùn cho moät ngaøy thaùng coå hôn.
Tuy saùch coáng hieán cho oâng Theâophileâ, maø hình nhö vöôït quaù nhaân vaät naøy, coù yù gôûi ñeán nhaát laø caùc kitoâ höõu theo vaên hoùa hi laïp. Ta ghi nhaän nhieàu daáu chæ chöùng minh ñieàu aáy: ngoân ngöõ saùch naøy, nhöõng lôøi giaûi thích veà ñòa lyù xöù Paleâtin (1,26; 2,4; 4,31; 8,26; 23,51; 24,13) vaø veà caùc phong tuïc Do Thaùi (1,9; 2,23-24.41-42; 22,1.7), söï ít löu taâm tôùi nhöõng tranh luaän veà Luaät Moâisen (khoâng coù gì töông ñöông vôùi caùc söï kieän ôû Mt 5,20-38; 15,1-20; 23,15-22), söï chaêm lo tôùi caùc ngöôøi daân ngoaïi, vieäc nhaán maïnh tôùi thöïc taïi theå xaùc cuûa Chuùa Phuïc Sinh (24,39-43), laø ñieàu ngöôøi hi laïp raát khoù chaáp nhaän (Cv 17,32; 1C 15).
Chính taùc giaû hình nhö thuoäc giôùi hi laïp do ngoân ngöõ, cuõng nhö do nhieàu neùt ta vöøa ghi nhaän treân ñaây. Ngöôøi ta thöôøng kyù nhaän laø taùc giaû khoâng quen thuoäc vôùi ñòa lyù xöù Paleâtin (x. 4,29), cuõng nhö vôùi nhieàu phong tuïc khaùc nhau cuûa xöù naøy (x. 1,59; 5,19; 6,48; 9,12; 14,5).
Moät taäp truyeàn maø chöùng nhaân xöa hôn heát laø Thaùnh Ireâneâ (Adv. Hoer. III,1,1 vaø 14,1), vaøo cuoái theá kyû thöù hai, coi taùc giaû chính laø thaày thuoác Luca, Thaùnh Phaoloâ ñaõ nhaéc ñeán teân ôû Co 4,14; Plm 24; 2Tm 4,11. Nhieàu ngöôøi ñaõ tìm ñöôïc kieän chöùng cho ngheà thaày thuoác cuûa taùc giaû Phuùc AÂm, trong söï chính xaùc cuûa maáy lôøi moâ taû veà beänh taät; nhöng neùt naøy khoâng coù giaù trò quyeát ñònh, vì ngöõ vöïng taùc giaû duøng, baát cöù ngöôøi ñöông thôøi naøo coù vaên hoùa, ñeàu duøng nhö vaäy. Coøn nhöõng moái lieân heä giöõa taùc giaû vôùi Thaùnh Phaoloâ, thì Phuùc AÂm chæ cung caáp cho ta maáy danh töø, ñeå phaân bieät maø thoâi (x. 8, 12; 8,15; 18,1; 8,14; 21,28; 22,19-20 vaø caùc chuù giaûi...). Muoán quyeát ñoaùn veà ñieåm naøy, caàn nghieân cöùu caùc söï kieän trong saùch Coâng Vuï.
Tính caùch hieän thôøi cuûa Thaùnh Luca
Thaùnh Luca bieåu hieän laø vò thoâng ngoân cuûa Tin Möøng, coù leõ thích hôïp vôùi ngöôøi Vieät Nam trong hoaøn aûnh xaõ hoäi hieän thôøi hôn heát. Söï nhaïy caûm cuûa ngaøi ñoái vôùi tình thöông haõi haø Chuùa Cha deã ñaùnh ñoäng taâm hoàn Ñoâng Phöông vaø Vieät Nam thöôøng ñeà cao chöõ Taâm hôn laø chöõ Lyù. Söï teá nhò cuûa ngaøi cuõng deã laøm rung caûm moät sôïi tô loøng ñoäc ñaùo cuûa con ngöôøi Vieät Nam Coâng Giaùo löu yù hôn tôùi vieäc duøng caùc phöông phaùp khoa hoïc trong vieäc huaán luyeän ñöùc tin. Nhaát laø Thaùnh Luca coù theå giuùp ñoäc giaû kim thôøi ñi vaøo huyeàn nhieäm Chuùa Gieâsu, vì ngaøi chöùng toû cho ta thaáy Con Ñöùc Chuùa Cha laø vò Cöùu Nhaân Ñoä Theá cho heát moïi ngöôøi, nhöng ñaëc bieät löu taâm tôùi caùc ngöôøi ngheøo khoå, beù moïn, toäi loãi, vaø löông daân, laïi laø baäc Thaày coù moïi ñoøi hoûi gaét gao, nhöng cuõng ñaày duyeân daùng deã thöông, saün saøng ñoùn tieáp moïi ngöôøi, nhaát laø nhöõng ai gaëp gian nan khoán khoù ñang caàn söï naâng ñôõ cuûa Tình Yeâu Thöông.