Taân Nho -- Kitoâ Giaùo
Thaàn Hoïc Baûn Vò Hoùa Vieät Nam

Lm Vuõ Kim Chính, SJ
Giaùo sö Ñaïi Hoïc Coâng Giaùo Phuï Nhaân, Ñaøi Loan

Nhieàu nhaø thaàn hoïc AÙ Chaâu chuû tröông laáy kinh ñieån vaên hoùa, trieát hoïc xöa laøm khôûi ñieåm cho neàn baûn vò hoaù thaàn hoïc, duø khoâng hoaøn toaøn gioáng nhö vai troø cöïu öôùc laø söûa soaïn vaø chuaån bò tröïc tieáp cho Taân öôùc, nhöng ñoù laø söï khoân ngoan maø con ngöôøi ñaõ ñöôïc Thieân Chuùa ban phuù cho, ñeå döôùi aùnh saùng soi chieáu cuûa Thaùnh kinh vaø trong söï linh öùng cuûa Thaùnh Linh trong lòch söû höôùng daãn con ngöôøi, ñi tìm moät neàn thaàn hoïc cho giaùo hoäi ñòa phöông. Khi chuùng ta hieåu ñöôïc söï maëc khaûi cuûa Ñöùc Kitoâ trong taân öôùc laø khaån ñònh, canh caûi vaø hoaøn thaønh tinh thaàn cuûa cöïu öôùc, thì cuõng töông töï nhö theá, Chaân lyù Ñöùc Kitoâ mang tôùi seõ dung naïp ,hoøa hôïp vaø tinh luyeän nhöõng maûng chaân lyù khaùc nhau ñaõ möôøng töôïng trong tuùi khoân con ngöôøi, ñeå roài trong cuoäc ñoái thoaïi veà chaân lyù, Maëc khaûi seõ soi saùng vaø giaûi phoùng nhöõng noã löïc tìm kieám Chaân Lyù cuûa con ngöôøi.

 Quan ñieåm naøy töông töï nhö nhöõng caùi nhìn cuûa caùc thaùnh giaùo phuï Hy Laïp trong theá kyû thöù hai, tæ duï nhö Thaùnh Justinus ñaõ tin töôûng Thieân Chuùa gieo nhöõng haït gioáng khoân ngoan trong taâm trí con ngöôøi moïi thôøi moïi nôi, ai ai cuõng nhaän ñöôïc haït gioáng ñoù vaø nhö vaäy ñeàu ñöôïc tham döï vaøo söï khoân ngoan cuûa Thieân Chuùa. Taát caû nhöõng khía caïnh vaø thaønh ñoä cuûa söï tham döï naøy ñeàu bao goàm trong söï khoân ngoan töï thaân, muoân ñôøi ñaõ hieän höõu aån taøng vaø tôùi luùc aán ñònh, ñaõ ñöôïc bieåu loä trong maëc khaûi nôi Ñöùc Kitoâ, Con Thieân Chuùa laøm ngöôøi. Chaân lyù Maëc khaûi naøy ñöôïc Ñöùc Kitoâ höùa seõ cho con ngöôøi hieåu thoâng khi Thaùnh Thaàn ngöï ñeán. Nhö vaäy, Thaùnh Thaàn Chuùa khoâng nhöõng laø Ñaïi Kyù ÖÙùc cuûa thaàn hoïc Kitoâ giaùo maø coøn laø nguoàn maïch moïi ôn suûng, ôn töï nhieân cuõng nhö ôn sieâu nhieân. Nhôø ñoù, ôn sieâu nhieân khoâng nhöõng khoâng ñi ngöôïc vôùi ôn töï nhieân, nhöng coøn laøm vieân maõn ôn töï nhieân; vaø ñaøng khaùc nhieàu khi noù cuõng caàn ñöôïc ôn töï nhieân laøm neàn ñeå chuaån bò ñoùn nhaän noù. Chính vì theá, K. Rahner cuõng nhö nhieàu nhaø thaàn hoïc khaùc, ñaõ xaây döïng neàn thaàn hoïc cuûa oâng treân ôn suûng hoïc vaø coi nhöõng ngöôøi thaønh taâm khaùc nhö laø “Kitoâ höõu aån danh”. Ñoù chæ laø keát luaän nhaát trí cuûa moät neàn thaàn hoïc chaân nhaän Chuùa Thaùnh Thaàn luoân hoaït ñoäng trong lòch söû loaøi ngöôøi, höôùng daãn ñeå con ngöôøi nhaän ra Logos, goác cuûa trí tueä, ñeå lieân keát vaø thaùnh hoaù moïi söï hieåu bieát. Hieåu nhö theá, chuùng ta cuõng coù theå khaån ñònh Chuùa Thaùnh Thaàn vaãn höôùng daãn con ngöôøi AÙ ñoâng tìm trong vuõ truï quan cuûa mình yù nieäm hoøa hôïp vôùi caên baûn Kitoâ giaùo, Ngöôøi vaãn soi chieáu Taâm-Linh daàn daàn nhaän ra goác cuûa Nhaân-Aùi laø neàn taûng cuûa Kitoâ giaùo vaø Nho giaùo.

 Trong quan ñieåm thaàn hoïc treân, chuùng ta thöû nhìn laïi nhöõng chieàu höôùng tieáp caän, töø töông khaéc tôùi töông hôïp, ñeå nhaän ra nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa quan heä Taân Nho hoïc hieän nay vaø Kitoâ giaùo.
 
 

1.Trieát taân Nho hieän nay vaø nhöõng quan ñieåm dò ñoàng vôùi Kitoâ giaùo.

Phoù Boäi Vinh (Fu Pei Jung) khi ñöùng treân quan ñieåm trieát nho hoïc ñeå ñoái thoaïi vôùi Kitoâ giaùo, oâng ñaõ ñöa ra nhöõng vaán ñeå hoùc buaù sau ñaây:
 
 

a) Tính baûn thieän vaø giaùo lyù toäi nguyeân toå

Theo oâng tính baûn thieän vaø vaø höôùng veà vieäc laøm laønh laø neàn cuûa tö töôûng Khoång Maïnh, khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc giaùo lyù toäi nguyeän toå cuûa Kitoâ giaùo cho raèng con ngöôøi vì ñoù maø höôùng veà chieàu aùc. Oâng ñaët ñoäc giaû ñöùng tröôùc vaán ñeà löôõng nan cuûa hai laäp tröôøng: neáu tính baûn thieän vaø coù chieàu höôùng veà thieän, thì aùc töø ñaâu tôùi? Ñoù laø caâu hoûi maø Kitoâ giaùo coù theå hoûi thuyeát Khoång Maïnh vaø ngöôïc laïi nho só Khoång Maïnh coù theå hoûi ngöôïc laïi: neáu con ngöôøi höôùng veà aùc, thì thieän töø ñaâu tôùi. Ñoù laø vaán ñeà thieän aùc maø Boethinus ñaõ ñaët ra vaøo theá kyû thöù naêm roài vaø vaãn coøn aûnh höôûng tôùi ngaøy nay.

 Thöïc ra ñaây khoâng phaûi laø vaán ñeà khoâng loái thoaùt phaûi loaïi tröø nhau, nhöng chæ laø hai quan ñieåm coù veõ ñoái nghòch, nhöng coù theå hoaø giaûi ñöôïc. Thöïc ra nho só khoâng phaûi tuyeät ñoái ñöùng veà quan ñieåm tính baûn thieän cuûa Maïnh Töû, nhöng cuõng coù theá chaáp nhaän baûn tính aùc cuûa Tuaân Töû. Ñoái vôùi hoï, quan troïng laø tu luyeän (ñeå giöõ thieän, hay ñeå caûi aùc) ñeå thaønh quaân töû. Toäi nguyeân toå trong giaùo lyù coâng giaùo khoâng phaûi laø lyù chöùng quyeát ñònh baûân tính con ngöôøi laø thieän hay laø aùc, nhöng laø ñe å giaûi thích toäi aùc phaùt sinh töø ñaâu vaø vì sao con ngöôøi coù theå vaø caàn ñöôïc cöùu ñoä. Chính theo chieàu höôùng naøy, ø giaùo lyù veà toäi nguyeân toå ñaõ ñöôïc hieåu theo nhöõng caùch theå khaùc nhau, nhaát laø ngaøy nay ñoái vôùi thaàn hoïc giaûi phoùng, toäi nguyeân toå ñöôïc hieåu theo cô caáu toäi loãi xaõ hoäi aûnh höôûng sau xa tôùi con ngöôøi laøm hoï soáng chieàu theo khuynh höôùng söï aùc. Neáu coù dòp so saùnh vaø luaän ñaøm chieàu höôùng thaàn hoïc naøy vôùi quan ñieåm töông quan thieän aùc cuûa Maïnh Töû vaø Tuaân Töû, thì ñoù laø moät ñeà taøi raát haáp daãnû vaø raát boå ích. Raát tieác ôû ñaây vì gioâí haïn cuûa ñeà taøi, chuùng ta khoâng theå phaùt huy ñöôïc.
 
 

b) Vaán ñeà ñoái nghòch giöõa töï luaät vaø tha luaät, chuû yeáu laø söï lieân quan giöõa noäi taïi vaø sieâu vieät

Phoù Boäi Vinh cuõng nhö nhieàu nhaø taân nho só cho raèng nho hoïc vaø trieát Phaät giaùo nhaán maïnh tôùi töï luaät vaø coi vieäc töï tu luyeän laø chính yeáu ñeå ñaït tôùi ñích nhaân baûn hay Phaät tính. Ngöôïc laïi Kitoâ giaùo tin Thieân Chuùa laø Ñaáng Taïo Hoaù, döïng neân con ngöôøi töø hö voâ vaø nhö vaäy ñeå toàn höõu con ngöôøi phaûi keát hôïp vôùi Thieân Chuùa, vaø ñeå phaùt trieån vaø ñaït tôùi vieân maõn, con ngöôøi phaûi sieâu vieät hoùa chính mình vaø thaêùng hoùa vaïn vaät.

 Thaät ra giöõa tö töôûng Nho hoïc vaø Kitoâ giaùo khoâng coù söï ñoái laäp nhö giöõa Phaät giaùo vaø Kitoâ giaùo. Töø thôøi tieàn coå, trieát hoïc Trung Quoác vöøa coù chieàu kích noäi taïi vaø sieâu vieät, vöøa töï luaät vaø tha luaät, nhö chuùng ta thaáy hoï hieåu quan nieäm Thieân maø chuùng ta ñaõ baøn ôû treân. Coù chaêng sau naøy töø thôøi Toáng Minh, quan nieäm Thieân bò cöïc ñoan noäi taïi hoaù thaønh chuû nghóa duy taâm, nhaát laø trong tröôøng phaùi Taân Nho hieän nay caøng ñaøo saâu quan ñieåm naøy, nhö cuûa Maâu Toâng Tam, neân môùi naåy sinh ra ù vaán ñeà ñoái choïi giöõa töï luaät vôùi tha luaät, töø ñoù môùi ñaët vaán ñeà chuû nghóa baát tri ñoái vôùi Thieân. Trong thaàn hoïc Kitoâ giaùo, chuùng ta thaáy ñöøông hieåu bieát Thieân Chuùa vöøa khaúng ñònh, vöøa phuû ñònh vaø vöøa noäi taïi vöøa ngoaïi taïi nöõa. Vì theá, tu ñöùc khoâng theå khoâng coù chuû theå ñöôïc; nhöng ñoàng thôøi tu ñöùc khoâng phaûi laø keát quaû cuûa khoå tu, nhöng laø quaù trình con ngöôøi hôïp taùc vôùi aân suûng cuûa Thieân Chuùa.
 
 

c) Töø hai vaán ñeà treân daãn tôùi nhöõng vaán ñeà ñoái nghòch khaùc

Töø hai vaán ñeà treân daãn tôùi nhöõng vaán ñeà ñoái nghòch khaùc nhö: toân giaùo thuoäc vaøo luaân lyù ñaïo ñöùc hay luaân lyù leä thuoäc vaøo toân giaùo. Ñoái vôùi moät quan nieäm toân giaùo noäi taïi trong theá giôùi, thì giaù trò toân giaùo ñoù ñöôïc ñoàng hoaù vôùi luaân lyù. Nhöng ñoái vôùi moät toân giaùo nhaán maïnh veà sieâu vieät, thì luaân lyù caàn ñoäng löïc vaø söùc maïnh (aân suûng) cuûa toân giaùo. Laáy luaân lyù laøm goác cho toân giaùo thì hoï nhaán maïnh tôùi tri haønh hôïp nhaát ; coøn quan ñieåm laáy tín ngöôõng laøm goác cho haønh ñoäng, thì tri ñoàng nghóa vôùi tin töôûng vaø theo ñoù, nieàm tin höôùng daãn haønh ñoäng cuûa con ngöôøi.

 Thaät ra khi chuû tröông con ngöôøi tính baûn thieän vaø höôùng veà thieän, thì nho só Khoång Maïnh ñaõ tin töôûng ñoù laø meänh trôøi phuù baåm. Töø ñoù hoï môùi nhaän con ngöôøi töï laäp vaø phaùt huy. Nhö vaäy nhöõng haønh ñoäng luaân lyù sau naøy cuõng ñaõ leä thuoäc vaøo caên nguoàn Thieân meänh naøy roài. Nôi Kitoâ giaùo söï leä thuoäc naøy khoâng nhöõng töø nôùi phaùt xuaát, nhöng coøn tieáp tuïc xuaát cuoäc haønh trình laøm ngöôøi. Nhö vaäy, nhöõng ñoái laäp treân chæ laø nhöõng ñieåm nhaán maïnh chöù khoâng phaûi laø maâu thuaãn, vìù thöïc chaát cuûa chuùng ñeàu nhö nhau.
 
 

2. Ñoái thoaïi giöõa Kitoâ giaùo vaø Ñaïo Nho

Ñònh nghóa toân giaùo bieán hoaùvaø canh caûi khoân löôøng vì khoù coù ai thaáu trieät ñöôïc baûn tính toân giaùo, caû nhöõng phaïm truø coå ñieån nhö höõu thaàn hay voâ thaàn khoâng coøn deå gì ñaùp öùng ñöôïc taát caû nhöõng nhu caàu ñoøi hoûi ñeå thoûa maõn toân giaùo tính, nhö noùi tôùi Phaät giaùo chaúng haïn. Daàu vaäy, noùi caùch chung chung, khuynh höôùng coi toân giaùo laø moät “quan hoaøi toái cöïc haèng toàn” (ultimately concern) bao goàm ñaïo lyù, cuoäc soáng thöïc tieån hay caùch dieãn ñaït nghi leã töôïng tröng, ñöôïc coâng nhaän laø höôùng ñi caên baûn hieän nay trong toân giaùo hoïc. Theo chieàu höôùng naøy, H. Kung phaân loaïi toân giaùo thaønh ba traøo löu chính: traøo löu toân giaùo tieân tri baét nguoàn töø caän ñoâng, phaát huy töø goác Semitic, bao goàm nhöõng toân giaùo chính nhö Do Thaùi giaùo, Kitoâ giaùo vaø Hoài giaùo. Traøo löu thöù hai laø toân giaùo huyeàn bí baét nguoàn töø Aán Ñoä, bao goàm AÁn Ñoä giaùo vaø Phaät giaùo. Traøo löu thöù ba laø toân giaùo Khoân Ngoan, laáy Ñaïo hieàn nhaân (thaùnh nhaân) laøm maãu möïc, baét ngoàn töø Trung Hoa, bao goàm Nho giaùo, Laõo giaùo. Duø caùch phaân loaïi naøy chæ laø moác chung, chöù khoâng loaïi tröø nhau, vì khoâng ai phuû nhaän toân giaùo tieân tri cuõng bao goàm tính caùch huyeàn nhieäm vaø khoân ngoan, v.v…, nhöng ít nhaát noù noùi leân moät ñaëc tính cuûa toân giaùo baát nguoàn töø Trung Hoa, moät ñaëc tính thöôøng bò laõng queân hay khoâng ñöôïc coi troïng. Trong quan ñieåm naøy, H Kung ñoái thoaïi vôùi J. Ching, moät nöõ nho só, veà toân giaùo nhaân gian ôû Trung Hoa, veà ñaïo Nho vaø ñaïo Laõo. ÔÛ ñaây chuùng ta ñaëc bieät chuù yù tôùi cuoäc ñoái thoaïi giöõa ñaïo Nho vaø Kitoâ giaùo, nhaát laø giöõa Khoång töû vaø Ñöùc Kitoâ, nhö J. Ching vaø H. Kung ñaõ dieån ñaït.

 Khi baøn tôùi quan nieäm thieân, leã vaø nhaân, Khoång Töû tieáp tuïc tinh thaàn coå ñieån laáy thieân laøm caên nguyeân moïi vaät vaø laø ñaáng thöôûng phaït, nhöng trong thôøi chieán tranh, leã nghóa, luaân lyù suy ñoài, oâng ñaõ laáy Nhaân ñeå daàn daàn thay leã. Ñoù laø chieàu höôùng chuû nghóa nhaân ñaïo hay nhaân baûn. Nieàm tin nhaân baûn (goác thieän vaø höôùng thieän) naøy ñaõ thaám nhaäp vaøo moïi laõnh vöïc cuoäc soáng thaønh tam cöông, nguõ thöôøng, thaønh tu thaân, teà gia, trò quoác vaø bình thieân haï. Nhaân vaø Thaønh laø hai höôùng phaùt huy cuûa khoân ngoan, ñoù laø maãu caùc vua thaùnh nhaân, (Nghieâm, Thuaán), ngöôøi lyù töôûng cuûa nho só: “Noäi Thaùnh, Ngoaïi Vöông”: ñoù laø söï hoøa hôïp giöõa thieân ñaïo vaø nhaân ñaïo. Khi so saùnh Khoång Töû vaø Ñöùc Kitoâ, H. Kung ñaõ neâu ra nhöõng ñieåm töông ñoàng cuûa hai baäc vó nhaân naøy.

 1) Caû hai soáng trong thôøi xaõ hoäi loaïn laïc, vaên hoaù nguy cô vaø ñaõ nhaän söù maïng rao giaûng söù ñieäp caûi toå xaõ hoäi, con ngöôøi.

 2) Caû hai ñeàu thu huùt moân ñeä töø nhöõng taàng lôùp khaùc nhau ñeå tieáp tuïc söù maïng mình.

 3) Caû hai ñeàu coi troïng truyeàn thoáng tu söûa, hoaøn chænh tinh thaàn truyeàn thoáng.

 4) Caû hai ñeàu pheâ phaùn nhöõng hoaøn caûnh teä ñoan.

 Nhaø thaàn hoïc cöïu öôùc Phöông Chí Vinh ñaëc bieät so saùnh vaø phaùt huy tinh thaàn Nhaân cuûa Khoång Töû vaø Aùi cuûa Ñöùc Kitoâ thaønh Nhaân-Aùi: Nhaân gioáng Cöïu öôùc tuy nhaán maïnh tôùi tinh thaàn töông quan giöõa ngöôøi nhöng döôùi khiaù caïnh tieâu cöïc hôn laø tích cöïc: “Ñöøng…” Trong khi ñoù ñöùc Aùi khoâng nhöõng tích cöïc nhö ngöôøi Samarita, nhöng coøn hôn nöõa: yeâu caû keû thuø vaø trôû neân hoaøn thieän nhö Cha chuùng con ôû Treân trôøi laø ñaáng Hoaøn Thieän. Caû hai tö töôûng noàng coát nhaân vaø aùi ñeàu laáy ngöôøi laøm khôûi ñieåm vaø chæ höôùng cho caùch tu thaân, loái soáng lieân ñôùi vôùi tha nhaân trong hoaø hôïp ñeåø xaây döïng moät theá giôùi ñaïi ñoàng, töù haûi giai huynh ñeä, moät “trôøi môùi ñaát môùi”. Nhö vaäy tö töôûng Khoång Töû tuy troïng nhaân baûn nhöng khoâng phaûi laøduy nhaân baûn, vì goác nhaân baûn laø trôøi (thieân meänh) vaø Ñöùc Kitoâ ñaët troïng taâm nôi Thieân Chuùa (Aùi) nhöng trong cuoäc soáng chöùng nhaân qua lôøi rao giaûng vaø vieäc thöïc thi Nöôùc Trôøi, thì ñöùc Aùi ñaõ nhaäp theå vaø nhaäp theá : ñöùc Aùi hình thaønh nôi con ngöôøi vaø vì vieäc cöùu ñoä cuûa con ngöôøi (yù Cha theå hieän döôùi ñaát cuõng nhö treân trôøi).
 
 

3. Taùi kieán taïo moät quan heä giöõa Trieát Nho vaø Kitoâ giaùo

Trieát hoïc khoâng chæ chuù taâm tôùi trieát lyù, nhöng coøn môû roäng caùi nhìn laáy söï khoân ngoan laøm möïc thöôùc. Ñi tìm “khoân ngoan” bao goàm nhieàu taàng lôùp, töø caùi nhìn thöôøng thöùc bình daân trong cuoäc soáng thöôøng ngaøy, tôùi nhöõng quan ñieåm chuyeân moân (khoa hoïc) tôùi caùi nhìn toång hôïp nhaát thoáng vaø thaâm saâu. Noù bao goàm nhaân sinh quan, vuõ truï quan vaø thaàn quan.

 Trong nhöõng trieát gia Trung quoác thôøi nay, chuùng ta nhaän thaáy Phöông Ñoâng Myõ laø moät trieát gia ñaõ toång hôïp tö töôûng nho gia vaø nhaát thoáng hoùa thaønh moät heä tö töôûng töông ñoái vöõng chaéc, oâng khoâng nhöõng chæ daïy cho caùc hoïc sinh oâng nhö Thaåm Thanh Thoâng, Phuï Phoái Vinh… tieáp tuïc phaûn tænh, maø coøn laø ø moät trieát gia ñaõ aûnh höôûng khoâng ít tôùi vieäc phaûn tænh vaø xaây döïng moät neàn thaàn hoïc Trung Hoa, nhö thaàn hoïc nhaát theå tính. Trong quaù trình naøy, caùc nhaø thaàn hoïc Trung Hoa naøy ñaõ hoïc hoûi truyeàn thoáng Taây phöông “fides quoerens intellectum” vaø chuyeån hoaù thaønh “fides quoerens sapientiam” cho hôïp vôùi loái suy tö vaên hoaù AÙ Chaâu.

 Tröôùc tieân chuùng ta thöû tìm hieåu caùi nhìn “Nhaát Theå” cuûa Phöông tieân sinh, sau ñoù xeùt coi thaàn hoïc giaTröông Xuaân Thaân ñaõ luaän ñaøm vaø tìm caùch xaây döïng thaàn hoïc baûn vò hoùa treân caên baûn trieát hoïc Nhaát Theåù ra sao.

 Phöông Ñoâng Myõ trong moät baøi dieãn giaûng: "Trung quoác trieát hoïc aûnh höôûng tôùi theá giôùi töông lai" coù theå noùi ñaõ goàm toùm nhöõng keát tinh cuûa caû cuoäc ñôøi suy tö trieát hoïc cuûa oâng thaønh moät heä thoáng. OÂng ñaõ minh giaûi ï trieát lyù soáng ño nhö sau:

 OÂng chuõ tröông sinh meänh laø moät höõu theå trong vuõ truï, ñöôïc thu nhoû vaø goùi gheùm trong tieåu vuõ truï, con ngöôøi. Phaûn tænh veà con ngöôøi soáng, chuùng ta seõ nhaän ra tính nhaát theå cuûa vuõ truï. OÂng phaân tích con ngöôøi soáng theo saùu laõnh vöïc sau: vaät chaát, sinh vaät, taâm lyù, thaåm myõ, ñaïo ñöùc vaø toân giaùo. OÂng cho raèng, laáy ñoäng löïc soáng khai phaù phaïm vi sinh meänh vaät chaát, töùc laø ngöôøi coâng nhaân (homo faber). Laáy löïc toàn sinh phaùt trieån töø phaïm vi vaät chaát tôùi theá giôùi sinh vaät, töùc laø ngöôøi haønh ñoäng (homo dionysiacus). Phaïm vi keá tieáp laø laáy taâm löïc phaùt huy taâm lyù, töùc laø ngöôøi saùng taïo (homo sapiens). Khi laáy taâm naêng hình thaønh nhöõng phaïm vi sieâu vieät cuûa cuoäc soáng, con ngöôøi ñaõ boû laõnh vöïc töï nhieân ñeå töøng caáp moät, töøng quan ñieåm moät trôû thaønh con ngöôøi töôïng tröng (homo symbolicus), laáy kyù hieäu ngoân ngöõ laøm caùch dieãn ñaït sieâu vieät tính, hay trôû thaønh ngöôøi ñaïo ñöùc (homo honestatis) laáy tinh thaàn ñaùnh giaù phaåm caùch ñeå thöïc thi traät töï luaân lyù, vaø ngöôøi toân giaùo (homo religiosus) laáy theá giôùi hoaø hôïp chaân thieän myõ laøm caên baûn cho cuoäc soáng. Khi con ngöôøi thöïc söï vieân maõn cuoäc soáng toân giaùo, hoï laø nhöõng "thaùnh nhaân", "hieàn nhaân" hay trieát nhaân, nhöõng ngöôøi nhö Khoång Töû noùi "tri thieân meänh", hay tham döï vaøo cuoäc giaùo hoaù cuûa trôøi ñaát. Coäi goác phaùt xuaát sinh meänh vaø nôi hoài qui nhöõng tinh anh cuûa vaïn vaät, Phöông tieân sinh goïi laø "thaàn tính" laø "thöïc höõu toái cöïc" (the really real reality), laø bí maät huyeàn nhieäm thaâm saâu (the mysteriously mysterious Mystery). Coäi goác naøy coù leõ seõ deã hieåu hôn khi so saùnh vôùi tö töôûng cuûa Meister Eckhart. Quan Vónh Trung ñaõ toùm löôïc tö töôûng cuûa Meister Eckhart trong löôïc ñoà nhö sau:
 
 

Neáu so saùnh hai löôïc ñoà cuûa Phöông Ñoâng Myõ vaø Meister Eckhart, chuùng ta thaáy hai heä tö töôûng tuy raát gaàn nhau nhöng khoâng phaûi laø khoâng coù söï khaùc bieät: caû hai ñeàu chaân nhaän söï bieán hoùa cuûa Nhaát Theå bao goàm caû hai chieàu, thöôïng vaø haï, nhöng tö töôûng Phöông tieân sinh thöôïng-haï hoaø hôïp, thaåm thaáu ñeå loâi keùo taát caû höôùng thöôïng, coøn Eckhart töø löu xuaát tôùi qui hoài trôû thaønh chu kyø saùng taïo vaø cöùu ñoä ñeå trôû veà coäi goác. ÔÛ tö töôûng Eckhart lieân heä giöõa thaàn nguyeân thuûy vaø vuõ truï khaùc nhau laø "taïo thaønh", giöõa nhaân loaïi vaø trôû veà coäi goác qua cuoäc "cöùu ñoä" cuûa Thaùnh Töû. Tö töôûng Phöông Ñoâng Myõ phöùc taïp hôn, khi hoûi "thaàn tính" laø gì? vaø lieân quan gì vôùi nhöõng phaïm vi khaùc? Phöông tieân sinh töï nhaän "thaàn tính" maø oâng hieåu, khoâng phaûi laø thaàn tính töï nhieân (Deism), cuõng khoâng phaûi laø thaàn coù ngoâi vò: (Theism), nhöng laø "phieám thaàn luaän" (pan-theism). Ñaây laø ñieåm then choát maø thaàn hoïc Tröông xuaân Thaân muoán thaûo luaän vôùi Phöông Ñoâng Myõ.

 Linh muïc Tröông cho raèng, lyù do chính maø Phöông tieân sinh coi heä tö töôûng cuûa mình laø "phieám thaàn", vì oâng cho raèng sinh löïc "Thaàn" thaåm thaáu qua moïi laõnh vöïc söùc soáng vaø laøm cho moïi laõnh vöïc hoaø hôïp vôùi nhau, nhö oâng vieát trong cuoán saùch "trieát lyù soáng". Duøng hình aûnh töôïng tröng laõng maïn, oâng noùi: tình yeâu cuûa hai ngöôøi yeâu nhau trong nhö maét nöôùc ñeå hoï soi vaø nhaän ra nhau. Trong hình aûnh cuûa anh toâi toàn taïi vaø trong toâi anh toàn taïi. Ñoù laø caùch noùi töôïng tröng cuûa Thieân-Nhaân hôïùp nhaát vaø vuõ truï nhö maët nöôùc ñeå nhaän ra nhau. Nhö vaäy Thieân-Ñòa-Nhaân laø loái keát, tieáp tuïc ñeå hôïp nhaát (hôïp, baát giaùn, nhaát theå) laø "Nhaân", nhö giaùm muïc La Quang giaûi thích.

 Tröông tieân sinh thaéc maéc, phaûi chaêng sinh meänh laø loái keát vaø tieáp tuïc nguoàn soáng ñeå thaønh tinh hoa cuûa hoaø hôïp, hôïp nhaát vôùi "thaàn tính", nhaát thieát phaûi laø phieám thaàn (pantheism)? hay söï thöïc coù theå hieåu laø "pan-en-theism"; nhö Thaùnh Phaoloâ ñaõ vieát trong 1Cor 15:28: "Thieân Chuùa thaønh vaïn höõu cuûa vaïn vaät" (God-becomes-all-in all)? Giöõa hai quan ñieåm ñoù laø: "Thieân Chuùa laø taát caû" hay "Taát caû laø Thieân Chuùa" ("All-is-God") vaø "Thieân Chuùa ôû trong tatá caû" hay taát caû ôû taïi Thieân Chuùa" ("All-is-in-God") coù moät söï khaùc bieät roõ raøng Ñoù laø quan ñieåm "phieám thaàn" vaø "phieám taïi Thaàn". "ÔÛ-Taïi" coù theå ñöôïc quaûng dieãn baèng caùch noùi trong thaùnh leã: nhôø Ñöùc Kitoâ, trong Ñöùc Kitoâ vaø qua Ñöùc Kitoâ-moät söï hieäp nhaát baát giaùn nhöng khoâng phaûi laø phieám thaàn. Tröông Xuaân Thaân nhaän ñònh, neáu thaàn hoïc AÙ ñoâng noùi chung vaø thaàn hoïc Trung Hoa noùi rieâng coù theå ñaët neàn taûng treân "phaïm truø" Thieân-Ñòa-Nhaân hôïp nhaát thì hôïp vôùi truyeàn thoáng trieát hoïc laáy söùc soáng cuûa thaàn thaám vaøo moïi laõnh vöïc vaø bao haøm, hoaø hôïp moïi taàng lôùp vaïn vaät ñeå tieáp tuïc hoaù sinh muoân loaøi muoân vaät vaø höôùng veà chaân-thieän-myõ vieân maõn, nhö Phöông Ñoâng Myõ ñaõ phaùt bieåu moät caùch chí lyù raèng: "sinh meänh phoå bieán cuûa vuõ truï bieán hoaù khoâng ngöøng, löu xuaát voâ cuøng, mang thieän tính cuûa noù ñoå ñaày nhaân loaïi, ñöa daãn nhaân tính tôùi caûm öùng tích cöïc thoâng hoaø hôn. Taâm linh loaøi ngöôøi khoâng coù gì laø baát maõn, toàn döôõng maø voâ haïi, tu taâm tích ñöùc ñeå töông hôïp ñöùc thieän cuûa Trôøi, laøm cho nhaân taâm phaùt huy maïnh meõ hôn, vieân maõn hôn, thuaàn tính hôn. Trôøi vôùi ngöôøi hôïp ñieäu, ngöôøi vôùi ngöôøi töông öùng, ngöôøi vôùi vaät hoaø nhòp. Nôi nôi ñeàu theå nghieäm thaáy Nhaân, ñeàu tieáp tuïc thieän tính, ñeàu laáy tích nghóa, sinh thieän laøm then choát".

 Thöïc söï thaàn hoïc Tröông Xuaân Thaân ñaõ phaùt huy "Thaàn hoïc bí tích" treân quan ñieåm trieát hoïc Phöông Ñoâng Myõ maø oâng ñoåi thaønh "phaïm truø Nhaát Theå tính". Qua ñoù oâng ñaõ nhaán maïnh coäng ñoaøn tính cuûa giaùo hoäi, bao goàm caû thöøa taùc vieân, laãn ngöôøi nhaän pheùp bí tích, maø coøn hôn theá nöõa caû coäng ñoaøn daân chuùa vôùi ñaày tính naêng ñoäng vaø hoã töông. Coäng ñoaøn daân Chuùa nhö vaäy ñaõ nhaän ra aân suûng bí tích lieân heä maät thieát vôùi cuoäc soáng, keát hôïp hoï thaønh moät, hôn laø ñoùng khung trong moät nôi choán hay thôøi gian nhaát ñònh. Noùi toùm laïi, phaïm truø Nhaát Theå tính naøy ñaõ ñi töø goác cuûa söùc soáng vaø töø ñoù löu xuaát vaø lieân hôïp thaønh moät: Ñöùc Kitoâ laø bí tích cuûa Thieân chuùa, Giaùo hoäi laø bí tích cuûa Ñöùc Kitoâ vaø caû ngöôøi ban laãn ngöôøi nhaän bí tích khoâng phaûi laø "ñoái nhaân" nöõa, nhöng laø moät "bieán coá hieäp nhaát" neân caàn caû hai beân. Söï hoaø ñieäu vaø hôïp nhaát naøy qua giaùo hoäi tôùi theá nhaân. Quan ñieåm naøy ñaõ ñöôïc ñoà ñeä oâng phaùt huy trong nhöõng laõnh vöïc thaàn hoïc khaùc nhö tu ñöùc hoïc, nghi leã hoïc… v.v…

 Raát tieác, maëc duø oâng baét ñaàu nghieân cöùu ñöa trieát hoïc "khí" vaøo thaàn hoïc ñeå tìm ra söï lieân quan giöõa "Thaàn Khí" vaø Thaùnh Thaàn, nhöng chöa quaùn thoâng ñöôïc, neân "Nhaát Theå tính" cuûa oâng vaãn coøn daãm chaân treân "phaïm truø", hôn laø "sinh löïc". Coù leõ ñaây laø phaàn maø Hoaøng Só quí coù theå boå tuùc theâm ñeå kieán taïo moät heä tö töôûng hôïp hôn vaø sinh ñoäng hôn cho thaàn hoïc baûn vò hoaù Vieät Nam chaêng?
 
 

4. Moät Vieãn aûnh thaàn hoïc baûn vò hoùa Vieät Nam

Tröông Xuaân Thaân khaån ñònh heä trieát Phöông Ñoâng Myõ vaø thoâng dòch noù nhö “phaïm truø” nhaát theå. Söï phaân chia nhöõng phaïm vi minh baïch vaø tieáp noái nhau nhaèm giao hoaø, hôïp ñieäu vôùi nhau thaønh nhaát theå. Coäi goác cuûa nhaát theå ñoù laø “Thaàn”. Chuùng ta thaáy ñöôøng höôùng thöôïng vaø höôùng haï tuy giao lieân, nhöng chæ theo chieàu doïc vaø coäi goác cuõng naèm treân ñænh chieàu doïc, loái keát hình nhi thöôïng vaø hình nhi haï thaønh moät. Ñoù voán laø ñieåm maïnh cuûa baát cöù moät heä thoáng sieâu hình hoïc naøo. Daàu vaäy, söï noái keát, tieáp tuïc vaø hôïp nhaát cuûa tö töôûng vaø haønh ñoäng con ngöôøi khoâng chæ naèm treân caên baûn baát di baát dòch cuûa trieát lyù sieâu hình hoïc, nhöng noù laø “söùc soáng”, nghóa laø ñaõ, ñang vaø seõ phaùt trieån ñeå hình thaønh, ñeå tieán veà vieân maõn. Ñoù laø chieàu kích cuûa lòch söû tính cuûa söùc soáng vaø cuûa con ngöôøi.

 Khaùch quan maø noùi, cho ñeán nay chieàu kích lòch söû tính vaãn coøn töông ñoái xa laï vôùi trieát hoïc ñoâng phöông, vaãn chöa hoaø nhaäp vaøo heä tö töôûng cuûa trieát Trung Hoa noùi rieâng. Ñoù laø ñieåm maø Hoaøng Só Quí tuy khoâng goïi teân lòch söû tính ra, nhöng ñaõ yù thöùc vaø khai quaät noù nhö moät "ñaïi kyù öùc" cuûa vaên hoaù Vieät Nam, maø oâng goïi laø "taàng neàn taâm heä Vieät", moät taàng lôùp tieàn yù thöùc khoâng nhöõng baét reã töø lòch söû xa xoâi, nhöng luoân coäng toàn, vaø tieáp tuïc trong moãi haønh vi yù thöùc. Lôùp tieàm thöùc naøy raát daày vaø raát phöùc taïp vì noù bao goàm vaø hôïp keát nhöõng maûng tri thöùc khaùc nhau, töø vaên hoaù bình daân tôùi vaên hoaù trí thöùc. Tieàm thöùc naøy caøng phong phuù, khi noù coù moät coäi reå ña nguyeân vaø ñöôïc lòch söû thaêng traàm toâi luyeän.

 Hoaøng Só Quí minh chöùng taâm thöùc ngöôøi Vieät laø söï giao hoaø cuûa hai neàn vaên minh lôùn vaø coå ñieån AÙ Chaâu: Vaên hoaù Trung Hoa vaø vaên hoaù AÁn. "Vaên hoaù caây cung" (vôùi nhöõng ñaëc tröng nhö duøng quoác, xaâm mình, aên traàu, nhuoäm raêng ñen, buùi toùc cuû haønh, cheá ñoä maãu heä…) ñaõ hoaø ñoàng vôùi tö töôûng goác toân giaùo Bí Maät (AÁn Ñoä) vaø goác toân giaùo Khoân Ngoan (Trung Hoa) thaønh neàn taâm linh ngöôøi Vieät. ÔÛ ñaây, oâng ñaõ keùo chuùng ta chuù yù tôùi khía caïnh Aán tính quan troïng cuûa vaên hoùa Vieät Nam, moät khía caïnh huyeàn bí boå tuùc cho söï khoân ngoan sieâu hình. Laø moät chuyeân gia trieát Aán Ñoä, oâng ñaõ phaân tích tæ mæ söï töông ñoàng giöõa nhöõng di tích ñöôïc khoa khaûo coå khaùm phaù vaø nhöõng phong tuïc toân giaùo, nhöõng kieåu kieán truùc coù lieân quan tôùi Aán Ñoä giaùo vaø Phaät giaùo. Vaø sau moät loaït chöùng côù, oâng ñaõ keát luaän: "Xem nhö theá, roõ raøng AÁn giaùo döôùi hình thaùi cuûa thôøi Mahaâbbaârata (ñaàu coâng nguyeân trôû veà tröôùc) ñaõ ñöôïc truyeàn baù saâu roäng khaép vuøng Ñoâng Nam AÙ, khieán cho nhöõng soùng ngöôøi AÁn Ñoä ñeán sau (nhaát laø vaøo theâ kyû IV-V) ñaõ khoâng thay ñoåi noãi tình traïng aáy".

 Trong phaàn thaûo luaän vaên hoaù Trung Quoác, oâng cuõng ñaõ nhaéc qua tôùi nhöõng ñieåm quan troïng cuûa trieát hoïc vuõ truï quan haøi hoaø vaø ñaëc tính nhaân sinh nhö chính taâm vaø thaønh yù, cuõng nhö nhaân, trí duõng vaø trung dung…v.v.. Coù leõ nhìn thaáy nhu caàu cuûa xaõ hoäi Vieät Nam hieän taïi, neân oâng ñaëc bieät luaän chöõ "Thaønh" nhö caên baûn ñeå kieán taïo söï lieân quan vôùi Trôøi, lieân ñôùi vôùi ngöôøi vaø hoøa hôïp vôùi vaïn vaät. OÂng ñöa chöõ "Thaønh" vaøo chieàu saâu cuûa taâm thöùc vaø coi nhö moät thaønh toá quan troïng vaø tieâu chuaån cuûa "nhaän ñoàng tính" nôi caù nhaân hay taäp theå. Vaø oâng keát luaän: "Cho neân, ñöùc thaønh khoâng nhöõng laø neàn taûng cuûa ñôøi soáng luaân lyù, noù coøn laø caên baûn cho moïi quaân bình taâm lyù nöõa. Thaønh cho ñeán cuøng - - toâi coù yù noùi söï thuaàn phaùc, tinh thaàn xích töû - seõ mang yù thöùc ñeán gaàn voâ thöùc, taïo neân söï thoâng suoát giöõa hai beân. "OÂng cuõng khoâng queân khía caïnh coäng ñoaøn tính cuûa thaønh laø "Nhaân", quan ñieåm thuaàn phaùc tính cuûa thaønh laø "Ñaïo". Theo oâng, chöõ thaønh cuõng trôû thaønh taâm ñieåm quan troïng ñeå xaây döïng moät gia ñình Vieät coâng giaùo, ñeå phaùt huy tinh thaàn hieáu (ñoái vôùi baäc cha meï) vaø ñeå (ñoái vôùi vai anh chò em), moät caên baûn ñeå cöùu vaõn tình traïng xaõ hoäi ñang bò nhöõng côn loác löøa ñaûo, tham u laøm suy suïp, thoaùi hoùa.

 Noùi toùm laïi, beân caïnh "phaïm truø nhaát theå tính" cuûa thaàn hoïc gia Tröông Xuaân Thaân, nhö laø maët minh baïch cuûa lyù tính, moät heä tö töôûng keát tinh tính nhaát theå cuûa tö töôûng Trung Hoa, chuùng ta caàn moät taâm heä Vieät aên reå saâu trong tieàm thöùc taäp theå hay caù nhaân. Nhö vaäy caên goác cuûa Thieân-Ñòa-Nhaân hôïp nhaát khoâng nhöõng chæ aên reã nôi hình aûnh töôïng tröông cuûa caùc "thaùnh nhaân", maø coøn qua söï linh öùng töø voâ thöùc, töø ngoaïi lyù, töø sieâu lyù. ÔÛ ñaây, trong ñöôøng höôùng ñi tìm moät vieãn töôïng cho thaàn hoïc baûn vò hoùa Vieät Nam, chuùng ta khoâng theå khoâng chuù troïng tôùi khía caïnh vaên hoùa bình daân Vieät Nam, moät phaïm vi ñaëc thuø vaø raát phong phuù, maø giaùo hoäi ñòa phöông chöa nhaän ra gía trò quan troïng, vaøchöa coå voõ ñuùng möùc, ñeå khaùm phaù vaø ñöa nhöõng kho taøng khoân ngoan maø tieàn nhaân ñeå laïi vaøo trong suy tö thaàn hoïc vaø neàn giaùo duïc nhaân baûn. Vôùi caùi nhìn toång hôïp nhö vaäy, chuùng ta coù theå deã phaùt hieän vai troø cuûa Thaùnh Linh trong cuoäc soáng con ngöôøi vaø trong moïi hoaït ñoäng cuûa hôïp nhaát.
 
 

Back to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page