Sinh Töû Trong Nho Giaùo
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
4. Bieän Chöùng Sinh Töû
Töø nhöõng phaân tích veà quan ñieåm sinh töû cuûa Khoång Töû, chuùng ta nhaän thaáy raèng, söï soáng vaø söï cheát khoâng phaûi laø hai söï kieän hoaøn toaøn taùch bieät, song laø hai boä maët cuûa nhaân sinh. Hay noùi theo ngoân ngöõ cuûa thaàn hoïc bieän chöùng cuûa Ba-Thôøi (Karl Barth) vaø Buït-Maân (Rudolf Bultmann) (58), sinh töû chæ laø hai giai ñoaïn chính ñeà vaø phaûn ñeà maø thoâi. Nôi ñaây, con ngöôøi khoâng theå choïn löïa giöõa coù hay khoâng nhö trong bieän chöùng "hoaëc coù hoaëc khoâng" cuûa Kyø-Cô-Nhaõ (Soren Kierkegaard) (59). Moät söï choïn löïa hoaëc coù hoaëc khoâng, cho raèng hoaøn toaøn trong töï do, cuõng chæ ñöa ñeán baát ñoäng, töùc tuyeät meänh maø thoâi. Thöïc ra, chính ñeà vaø phaûn ñeà laø nhöõng giai ñoaïn taát yeáu trong dieãn trình hình thaønh cuûa sinh meänh, ñöa tôùi toång ñeà, töùc söï hoaøn thaønh sinh meänh, töùc thaønh nhaân. Trong phaàn naøy, chuùng toâi phaùt trieån bieän chöùng sinh töû cuûa Nho hoïc, ñeå suy tö veà moät khaû theå daãn ñeán moät neàn maït theá luaän trong Vieät Thaàn, moät ñeà taøi maø chuùng toâi seõ baøn ñeán trong tieåu luaän "Maït Theá Luaän trong Ca Dao Tuïc Ngöõ" (60). Chuùng toâi xin ñöôïc luaän baøn ba ñieåm chính: (1) yù thöùc veà söï cheát, (2) yù thöùc veà sinh meänh, vaø (3) hoaøn taát sinh meänh.
4.1. YÙ thöùc veà caùi cheát
Con ngöôøi yù thöùc ñöôïc caùi cheát vöøa khi coù trí khoân. Thoïat tieân, caùi cheát xuaát hieän döôùi hình thöùc cuûa maát maùt, cuûa vónh bieät: maát maùt nhöõng ngöôøi thaân yeâu, nhöõng söï vaät yeâu quùy, nhöõng nieàm öôùc mô, vaân vaân. Caùi cheát cuõng ñöôïc nhaän thöùc baèng nhöõng caûm giaùc ñau khoå, bi thaûm; qua nhöõng tieáng khoùc hay than vaõn naõo nuoät. Thöù tôùi, töø nhaän thöùc thaûm kòch nôi tha nhaân, cho ñeán töï nhaän thöùc caùi bi thaûm nôi chính mình, con ngöôøi coi caùi cheát nhö söï chaám döùt; söï taùch bieät vónh vieãn vôùi caùi theá giôùi thaân yeâu cuûa mình. Ngoaøi ra, yù thöùc veà caùi cheát cuõng ñöôïc bieåu taû qua caùi sôï cuûa söï ñau khoå cuøng toät nhaát; cuûa tính chaát bi ñaùt cuûa hieän höõu; cuûa tuyeät voïng, vaø nhaát laø cuûa voâ ñònh. Noùi moät caùch khaùc, sôï cheát khoâng chæ noùi leân moät caûm giaùc haõi sôï ñau khoå thoâng thöôøng, hay moät söï maát maùt. Sôï cheát noùi leân tính chaát bi ñaùt nhaát: con ngöôøi ñöông ñaùnh maát chính söï soáng cuûa mình, maø söï soáng naøy laïi laø baûo vaät voâ giaù.
Neáu hieåu söï cheát theo nhöõng nghóa treân, thì sôï cheát ñoàng nghóa vôùi sôï maát maùt. Maø caøng coù nhieàu baûo vaät, thì söï maát maùt caøng nhieàu; theá neân caùi cheát caøng bi ñaùt. Ngöôïc laïi, caøng khoâng coù gì thì cuõng chaúng maát chi; theá neân caøng khoâng sôï cheát. Nhöng neáu chính sinh meänh laø baùu vaät voâ giaù, vaø neáu moãi ngöôøi ñeàu yù thöùc ñöôïc ñieàu naøy, thì ai cuõng sôï cheát caû. Trong chuû thuyeát voâ vi cuûa Laõo Töû vaø Tröông Töû, ñieåm chính yeáu laø laøm theá naøo ñeå con ngöôøi coù theå giaûn hoùa moïi tö höõu; hoaëc lyù töôûng nhaát laø hö voâ hoùa hieän höõu. Moät khi taát caû chæ laø "khoâng" hay "nhö khoâng", thì caùi cheát khoâng coøn yù nghóa gì heát, bôûi vì ngay caû sinh meänh cuõng chæ laø "khoâng". Caùi cheát khoâng coù chi laø bi ñaùt caû. Caùi cheát chæ laø moät xaùc ñònh cuûa nieàm tin sieâu hình: "Voâ, vaïn vaät chi maãu" maø thoâi (61).
Khoång Töû, khaùc vôùi Thích Ca Maâu Ni, vaø vôùi nhöõng ngöôøi nhö Laõo Töû. Ngaøi nhaän ñònh, ta khoâng theå ví sinh meänh vôùi caùc söï vaät khaùc ñöôïc. Chuùng ta caøng khoâng theå giaû boä laøm nhö khoâng coù sinh meänh. Veà ñieåm naøy, ngaøi nhaän ñònh laø chuùng ta khoâng theå nghó tôùi hö voâ neáu khoâng chaáp nhaän sinh meänh, y heät nhö lyù luaän cuûa Ñeä-Caùc (Rene Descartes), chuû theå khoâng theå nghi ngôø chính chuû theå ñöông tö duy. Thaønh thöû, maát sinh meänh töùc laø maát heát. Khoâng coù sinh meänh, thì chuùng ta laøm sao coù theå bieán sinh meänh thaønh hö voâ. Caùi cheát theo nghóa naøy ñuùng laø tuyeät meänh.
Trong phaàn phaân tích quan nieäm sinh töû cuûa Khoång Töû, chuùng ta coù theå nhaän ra ñöôïc caùi nhìn löôõng tính cuûa ngaøi: (1) caùi cheát laø moät söï maát maùt to lôùn nhaát, ñoù chính laø söï ñaùnh maát hieän sinh vaø baûn chaát hieän höõu. Noùi caùch khaùc, tính chaát bi ñaùt cuûa caùi cheát khoâng phaûi laø caùi cheát, song laø tuyeät meänh. (2) Tuy nhieân caùi cheát seõ khoâng voâ ích, neáu noù taïo ra sinh meänh môùi, hay moät lai sinh (future life) hay moät tröôøng sinh (eternal life). Ñieåm ñaùng chuù yù laø, Khoång Töû tö duy lai sinh khoâng theo nghóa taùi sinh (samkhara) cuûa Phaät giaùo, vaø tröôøng sinh khoâng theo nghóa nhaäp vaøo nieát baøn (nirvana) hay thieân ñöôøng. Ngaøi hieåu sinh meänh môùi theo nghóa tieáp noái sinh meänh. Nhö laø moät tieáp noái, caùi cheát seõ khoâng ñem laïi tuyeät meänh. Ngöôïc laïi, neáu ñaùnh maát tính chaát naøy, thì caùi cheát ñuùng laø söï chaám döùt, laø tuyeät meänh. Lôøi than traùch veà caùi cheát yeåu cuûa Töû Loä khoâng coù nghóa laø ngaøi khoâng chaáp nhaän caùi leõ taát nhieân cuûa söï cheát, song vì Töû Loä chöa taïo ra ñöôïc sinh meänh môùi, hoaëc laø caùi meänh cuûa thaày khoâng ñöôïc tieáp noái. Do ñoù, caùi meänh cuûa Töû Loä chæ laø tao meänh maø thoâi.
4.2. YÙ Thöùc veà Sinh Meänh
Neáu hieåu caùi cheát trong moät maïch vaên cuûa tuyeät meänh, thì ñieåm chuû yeáu khoâng phaûi laø caùi cheát, song chính laø sinh meänh. Tuyeät meänh chæ laø phöông theá choái boû sinh meänh moät caùch döùt khoùat, moät caùch toaøn dieän vaø cöïc ñoan nhaát. Theá neân, thaûo luaän veà caùi cheát töùc laø thaûo luaän veà caùc nguyeân nhaân cuõng nhö hình thöùc choái boû sinh meänh. Maø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính yeáu cuûa söï töø choái sinh meänh, chính laø söï thieáu yù thöùc veà sinh meänh.
Söï thieáu yù thöùc baét ñaàu vôùi ngoä nhaän coi sinh meänh nhö moät hieän sinh (existence hay presence) duy nhaát, hay nhö moät hieän theå (Dasein) baát bieán, hay nhö moät hieän töôïng (phenomenon) vaät vôø, giaû traù. Söï thieáu yù thöùc cuõng phaùt xuaát töø quan nieäm coi sinh meänh nhö moät vaät sôû höõu maø chuùng ta coù theå tieám ñoïat. Söï thieáu yù thöùc cuõng coù theå thaáy nôi thaùi ñoä coi sinh meänh hoaøn toaøn coâ laäp, taùch bieät khoûi lòch trình dieãn bieán cuõa nhaân loaïi. Vaø söï thieáu yù thöùc roõ raøng nhaát trong caùi voâ thöùc, hoaøn toaøn gaït boû sinh meänh, coi sinh, coi meänh, coi theå, coi thaân.laø hö voâ.
Ngöôïc laïi, moät yù thöùc chaân thaät veà sinh meänh phaûi vöôït khoûi hieän tính, töùc nhìn sinh meänh khoâng haïn heïp vaøo phaïm truø cuûa thôøi gian vaø khoâng gian. Sinh meänh chaân thaät khoâng bò raøng buoäc vaøo thôøi gian tính vaø khoâng gian tính cuûa hieän dieän hay hieän sinh (hic et nunc). Hay noùi caùch khaùc, yù thöùc sinh meänh töùc yù thöùc veà lòch söû tính (62) cuûa chính mình, töùc yù thöùc veà caû quaù trình, vaø dieãn tieán cuûa höõu theå. Khi hieåu sinh meänh trong phaïm truø lòch söû, sinh meänh khoâng coøn mang tính chaát baát ñoäng, hay coâ laäp. Sinh meänh baây giôø phaûi hieåu theo nghóa cuûa sinh ñoäng, cuûa saùng taïo, cuûa phaùt sinh, töùc "sinh sinh baát nghæ", moät quan nieäm then choát trong Dòch kinh. Maø sinh, töùc laø sinh con sinh caùi; töùc laø saùng taïo; töùc laø "nhaäp theå" (bieán thaønh thòt, thaønh thaân xaùc töùc thaân theå), töùc laø nhaân hoùa.
Neáu hieåu sinh meänh nhö laø moät dieãn trình baát taän cuûa phaùt sinh vaø hoaøn thaønh nhaân loaïi, thì yù nghóa cuûa sinh meänh, hay noùi ñuùng hôn, giaù trò cuûa sinh meänh phaûi ñöôïc nhìn töø (1) khía caïnh cuûa sinh, töùc phaùt sinh nhöõng sinh meänh môùi, nhöõng giaù trò môùi, vaø (2) töø khía caïnh cuûa thaønh, töùc hoaøn thaønh söù meänh vaø söû meänh (63). Sinh, moät quan nieäm then choát trong Dòch kinh vaø Ñaïo Ñöùc kinh, noùi leân taát caû lòch trình bieán hoùa cuûa vuõ truï vaø nhaân loïai. Caùch dieãn taû: "Moät sinh hai, hai sinh ba.", cuõng nhö "Thaùi cöïc sinh löôõng nghi; löôõng nghi sinh töù töôïng; töù töôïng sinh baùt quaùi; baùt quaùi sinh vaïn vaät", hay "Ñaïo sinh nhaát, nhaát sinh aâm döông." chæ laø moät loái dieãn taû lòch trình phaùt sinh cuûa vuõ truï vaø nhaân loïai. Hieåu nhö vaäy, ngöôøi Taàu hieåu sinh nhö moät haønh ñoäng, moät loái soáng, moät neàn trieát lyù bieåu taû lòch trình hoøan thaønh söû meänh vaø söù meänh cuûa con ngöôøi. Töø ngöõ hoïc, chuùng ta thaáy ngöõ caáu cuûa chöõ sinh bao goàm haønh ñoäng lieân keát, hay noái keát giöõa trôøi, ñaát vaø con ngöôøi. Vaø ñaëc bieät laø chæ coù con ngöôøi môùi coù khaû naêng lieân keát vaø noái keát naøy. Chæ qua noái keát, hay haønh ñoäng phoái hôïp, hay giao caáu, giao hôïp, hay hieäp thoâng, hay coäng thoâng maø con ngöôøi vaø vaïn vaät môùi coù theå sinh saûn: "aâm döông hieäp nhaát töï mình taåu". Vaø chæ qua haønh ñoäng noái keát naøy maø lòch söû nhaân loïai môùi hoaøn thaønh.
Töø moät khía caïnh khaùc, sinh meänh, vôùi tính meänh, cuõng ñeàu phaùt xuaát töø sinh. Duø laø thieân tính hay nhaân tính, tính khoâng phaûi tieân thieân, töï taïi, song phaùt sinh vaø bieán ñoåi trong dieãn trình cuûa sinh. Con ngöôøi coù theå thaønh thaùnh, cuõng coù theå thaønh aùc quyû. Con ngöôøi coù theå ñaùnh maát nhaân tính; cuõng coù theå tieáp caän thieân tính. Maø nhaân tính hay thieân tính khoâng phaûi töï nhieân phaùt hieän, song qua chính söï tu luyeän cuûa con ngöôøi. Tu thaân tích ñöùc laø moät hình aûnh, moät phöông theá ñeå hoaøn thaønh caùi tính, ñeå ñaït tôùi caùi meänh, (gioáng nhö hoaøi thai ñeå sinh saûn). Khoång Töû dieãn ñaït tö töôûng tu thaân naøy trong Ñaïi Hoïc. Theo ngaøi, chæ nhôø vaøo tu thaân tích ñöùc, maø ta môùi coù theå "teà gia, trò quoác, bình thieân haï"; maø con ngöôøi hoøng ñaït tôùi "minh minh ñöùc", ñaït ñöôïc "chí thieän" (64). Song duø bieán ñoåi theá naøo ñi nöõa, tính luoân tieàm aån trong sinh. Ñaây laø moät ñieåm neàn taûng cuûa nguyeân lyù sieâu hình maø, ñaùng tieác thay, cuoäc tranh luaän giöõa Maïnh Töû (tính baûn thieän) vaø Tuaân Töû (tính baûn aùc) vaøo theá kyû thöù ba tröôùc coâng nguyeân ñaõ laøm laïc höôùng. Moät ñieåm ñaùng noùi, ñoù laø, neáu chaáp nhaän baûn tính con ngöôøi moät caùch tieân thieân, thì daãu laø baûn thieän, hay baûn aùc, caùc nho gia theo hai hoï Maïnh vaø Tuaân baét buoäc phaûi phuû nhaän lòch trình thaønh nhaân cuûa con ngöôøi vaäy. Bôûi vì khaû theå cuûa thaønh nhaân chæ coù theå thaáy trong moät lòch trình dieãn bieán cuûa lòch söû nhaân loaïi maø thoâi. Nhöng neáu phuû nhaän quan nieäm thaønh nhaân, moät quan nieäm then choát trong neàn ñaïo ñöùc cuûa Khoång Töû, thì taát caû neàn moùng cuûa Nho hoïc seõ suïp ñoå. Söï suïp ñoå naøy roõ raøng nhaát trong söï kieän luõng ñoaïn cuûa chuû nghóa duy luaät vaø duy hình thöùc cuûa nhoùm phaùp gia. Thöông Öôûng, Haøn Phi Töû.ñeàu chæ laø ñoà ñeä tröïc tieáp hay giaùn tieáp cuûa Tuaân Töû maø thoâi vaäy.
4.3. Hoaøn Taát Sinh Meänh
Neáu thaønh nhaân laø söï hoaøn taát cuûa sinh meänh, vaø neáu sinh meänh ñöôïc hieåu theo nghóa cuûa taùc taïo, töùc sinh sinh baát nghæ, töùc taïo ra sinh meänh môùi, thì thaønh nhaân, hay hoaøn taát sinh meänh cuõng coù nghóa laø truyeàn toâng haäu ñaïi, noái doøng noái doõi. Quan nieäm ñaïo ñöùc, thí duï ñaïo hieáu, phaûi ñöôïc hieåu trong moät maïch vaên treân. Theá neân khi ngöôøi Taàu vaø caû ngöôøi Vieät chuùng ta cho raèng "baát hieáu höõu tam, voâ haäu vi ñaïi" (coù ba toäi baát hieáu thì khoâng con noái doõi laø toäi naëng nhaát); cuõng nhö phong tuïc cuûa hoï cho raèng, chæ khi naøo thaønh gia thaát, thì luùc baáy giôø môùi thaønh nhaân; thì hoï ñaõ hieåu söï kieän hoaøn thaønh sinh meänh trong maïch vaên cuûa sinh sinh baát nghæ vaäy.
Hieåu hoaøn taát sinh meänh theo nghóa cuûa thaønh nhaân nhö trình baøy ôû treân, chuùng ta nhaän thaáy caâu noùi cuûa Khoång Töû "Chöa bieát veà söï soáng, laøm sao bieát veà caùi cheát" (65) haøm nguï moät bieän chöùng sinh töû: söï sinh chæ coù theå hieåu ñöôïc qua söï töû, vaø ngöôïc laïi, söï töû chæ coù yù nghóa trong söï sinh. Bieän chöùng sinh töû naøy tieán ñeán moät toång ñeà töùc moát sinh meänh môùi. Hieåu nhö theá, chuùng ta môùi coù theå xaùc quyeát laø caâu noùi "Töû sinh höõu meänh, phuù quyù taïi thieân" (66) cuûa Khoång Töû khoâng coù nghóa tin vaøo ñònh meänh moät caùch muø quaùng, hoaëc meâ tín. Ngöôïc laïi, noù noùi leân baûn tính con ngöôøi, moät baûn tính töï taùc taïo qua sinh hoïat "sinh sinh baát nghæ"; qua hoaït ñoäng saùng taïo giaù trò môùi. Bôûi vì, cho ñeán taän cuøng cuûa caùi ñaïo töï nhieân, thì thieân vaø meänh cuøng ñeàu ñoùng goùp vaøo quaù trình cuûa thaønh nhaân. Thieân vaø meänh chính laø baûn theå, töùc yeáu toá taát nhieân cuûa söï thaønh nhaân.
Chuù Thích:
(58) Xin xem Karl Barth, Epistle to the Romans, tr. By E.C. Hoskyns (1933); hay Dogmatics in Outline (new ed. 1961), vaø Rudolf Bultmann, Glauben und Verstehen, 4 vols. (1933-1965). Ñeå hieåu theâm veà Thaàn hoïc bieän chöùng, xin tham khaûo boä bieân khaûo do Juørgen Moltmann chuû bieân, Anfaønge der dialektischen Theologie (1962-1963).
(59) Tham khaûo Soren Kierkegaard, Either- Or.
(60) Xin xem Traàn Vaên Ñoaøn, "Maït Theá Luaän trong Ca Dao Tuïc Ngöõ", Taøi lieäu cuûa Vieän Trieát Hoïc vaø Toân GiaùoVieät Nam, (Washington D.C, vaø Los Angeles, 1999).
(61) Ñaïo Ñöùc kinh, chöông 52.
(62) Nôi ñaây, chuùng toâi hieåu lòch söû tính theo nghóa Geschichtlichkeit (historicity) cuûa Haûi Ñöùc Caùch (Martin Heidegger) vaø Buït Maân (Rudolf Bultmann), töùc lòch trình hoaøn thaønh cuûa höõu theå (Vollendung des Seins). Hai taùc phaåm ñaïi bieåu: Martin Heidegger, Sein und Zeit (1927), baûn 11 (Pfullingen, Neske, 1961) vaø Rudolf Bultmann, Glauben und Verstehen , sñd.
(63) Ñeå phaân bieät söù meänh (mission) vaø söû meänh (Geschichlichkeit), xin tham khaûo Traàn Vaên Ñoaøn, "Chöõ Meänh trong Truyeän Kieàu", moät chöông trong Vieät Trieát Luaän Taäp I, cuûa cuøng taùc giaû, seõ do Nhaø Xuaát Baûn Ñaïi Hoïc Vieät Nam, Washington DC, xuaát baûn (döï ñònh 1999-2000).
(64) Ñaïi Hoïc, chöông 1.
(65) Luaän Ngöõ, 11:12
(66) Luaän Ngöõ, 12:5
Traàn Vaên Ñoaøn
Taân Truùc, Ñaøi Loan 1999