Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home PageTöø sau Coâng Ñoàng Vaticanoâ II ñeán nay, giaùo hoäi caøng ngaøy caøng yù thöùc roõ raøng hôn moâi tröôøng soáng cuûa mình heä taïi treân nhöõng neàn vaên hoùa cuï theå. Vì theá soáng phuùc aâm laø bieát duøng di saûn cuûa moãi neàn vaên hoùa ñoù ñeå dieãn ñaït tinh thaàn Kitoâ giaùo, cho neân soáng ñaïo khoâng coøn laø ôû "ngoaøi" hoaëc ôû "treân", nhöng laø ôû giöõa xaõ hoäi vaø ôû trong loøng lòch söû ñeå laøm soáng ñoäng ñaëc tính nhaân baûn cuûa moãi neàn vaên hoùa. Phuùc aâm hoùa vaø hoäi nhaäp vaøo moãi neàn vaên hoùa ñaõ trôû thaønh "moät ôn goïi ñaëc bieät" cuûa giaùo hoäi hoâm nay, lieân hôïp thaønh moät thöïc theå baát khaû phaân. Phöông thöùc truyeàn giaùo môùi naøy khoâng nhöõng chæ nhaèm ñöa phuùc aâm thaám nhuaàn vaøo nhöõng neàn vaên hoùa môùi, maø coøn canh taân laïi nhöõng neàn vaên hoùa ñaõ ñöôïc Kitoâ hoùa töø laâu, nhöng nay ñaõ trôû thaønh caèn coãi. Nhö vaäy quan nieäm Truyeàn Giaùo ñaõ coù moät boä maët môùi: laáy vaên hoùa laøm chuaån taéc, thay cho chuaån ñòa lyù, troïng phaåm hôn troïng löôïng. Tröôùc khi baøn tôùi vaán ñeà thaàn hoïc baûn vò hoùa nôi nhöõng neàn vaên hoùa khaùc nhau, nhö AÂu Chaâu, Chaâu Myõ Latinh, Phi Chaâu vaø AÙ Chaâu, maø nhôø ñoù chuùng ta phaûn tænh ñöôïc neàn thaàn hoïc baûn vò hoùa cuûa chuùng ta, laø nhöõng ngöôøi coâng giaùo Vieät Nam ôû haûi ngoaïi noùi chung vaø coäng ñoaøn Thaùi Bình Döông noùi rieâng, chuùng ta thöû tìm hieåu sô qua vaên hoùa laø gì vaø söï lieân heä chaët cheõ giöõa vaên hoùa, vaø phuùc aâm hoùa nhö theá naøo?
Thay vì thaûo luaän veà caùc ñònh nghóa vaên hoùa laø gì, chuùng ta haõy ñi tìm hieåu ngay nguyeân nhaân taïi sao con ngöôøi caàn vaên hoùa vaø caùc quaù trình hoäi nhaäp vaên hoùa, nhôø ñoù ta coù theå roõ ñöôïc yù nghóa caàn thieát cuûa thaàn hoïc baûn vò hoùa.
Theo nhieàu nhaø nhaân chuûng hoïc nhö J.V. Uexkull, G. Krizat, Buytendijk, A. Postmann, H. Plessner, A. gehlen v.v..., neáu ñem so saùnh vôùi nhöõng ñoäng vaät "cao ñaúng" khaùc, xeùt theo khía caïnh sinh vaät hoïc thì con ngöôøi ñöôïc sinh ra vôùi moät cô caáu baûn naêng chöa phaùt trieån ñaày ñuû, ñeå töï mình coù theå soáng töï laäp ñöôïc trong moät khoaûng thôøi gian ngaén. Noùi caùch khaùc, vì con ngöôøi luùc sinh ra thieáu moät cô caáu baûn naêng hoaøn haûo ñeå sinh toàn, neân caàn phaûi coù moät caên baûn nhaân taïo ñeå thay theá. Vieäc tích luõy caùc cô caáu nhaân taïo naøy laø söï hình thaønh vaên hoùa vaäy. Nhö theá, vaên hoùa laø ñaëc tính cuûa con ngöôøi vaø laøm cho con ngöôøi trôû thaønh con ngöôøi hôn. Bôûi ñoù, vaên hoùa khoâng nhöõng giuùp con ngöôøi sinh toàn maø coøn phaùt trieån nhaân baûn cuûa mình nöõa. Theo nghóa toång quaùt, chöõ "vaên hoùa" chæ taát caû nhöõng gì con ngöôøi duøng ñeå trau doài vaø phaùt trieån caùc naêng khieáu ña daïng cuûa taâm hoàn vaø theå xaùc; coá gaéng cheá ngöï caû traùi ñaát baèng trí thöùc vaø lao ñoäng, laøm cho ñôøi soáng xaõ hoäi, ñôøi soáng gia ñình cuõng nhö ñôøi soáng chính trò trôû thaønh nhaân ñaïo hôn, nhôø söï tieán boä trong caùc taäp tuïc, vaø ñònh cheá; sau heát, dieãn taû, thoâng truyeàn vaø baûo toàn trong caùc coâng trình cuûa mình, nhöõng kinh nghieäm tinh thaàn, vaø hoaøi baõo lôùn cuûa caùc thôøi ñaïi, ñeå giuùp cho nhieàu ngöôøi vaø toaøn theå nhaân loaïi tieán boä hôn. Nhaän ñònh vaên hoùa laø kho taøng "nhaân taïo" ñeå con ngöôøi caøng trôû thaønh con ngöôøi hôn, töùc laø maëc nhaän nhöõng ñaëc tính cuûa vaên hoùa: baûo toàn, thoâng truyeàn, vaø phaùt huy. Moät ñaøng vaên hoùa laø di saûn giuùp haäu sinh tieáp nhaän deã daøng nhöõng giaù trò, phöông theá ñaõ ñöôïc kinh nghieäm tieàn nhaân luyeän loïc maø khoâng caàn phaûi töï mình doø daãm tìm toøi. Ñaøng khaùc, vaên hoùa laø moät thöïc theå soáng ñoäng maø moãi ngöôøi soáng trong ñoù ñeàu coù theå goùp coâng phaùt trieån ñeå hoaøn haûo hoùa. Hai ñaëc tính vaên hoùa naøy luoân theå hieän trong quaù trình xaõ hoäi hoùa vaäy.
Xaõ hoäi hoùa laø moät coâng trình phöùc taïp maø moãi noäi dung tuøy theo nhöõng neàn vaên hoùa khaùc nhau. Noùi chung, xaõ hoäi hoùa thöôøng ñöôïc chia thaønh ba giai ñoaïn: Trong giai ñoaïn ñaàu con em hoïc taäp ñeå hoäi nhaäp vaøo caên baûn giaù trò vaên hoùa, taäp tuïc v.v... do ngöôøi "ñaïi bieåu" (cha meï hay vuù nuoâi...) truyeàn thoâng vaø nhaän laõnh nhö söï thöïc "tuyeät ñoái". Qua ngöôøi ñaïi bieåu naøy, ñöùa beù daàn daàn hoïc bieát choã ñöùng cuûa mình ñeå soáng cho phaûi leõ. Giai ñoaïn hai baét ñaàu khi ngöôøi treû yù thöùc nhöõng gì mình hoïc ñöôïc ôû giai ñoaïn ñaàu hay nhöõng gì mình ñang hoïc hoûi tuy coù giaù trò tích cöïc cuûa noù, nhöng khoâng phaûi ñeàu laø "tuyeät ñoái", traùi laïi coù theå löïa choïn, phaân minh. Trong giai ñoaïn naøy xaõ hoäi hoùa ñöôïc loàng vaøo trong thaùi ñoä "töï phaûn tænh" ñeå chuû theå phaùt giaùc vaø khaån ñònh chính mình cuõng nhö nhöõng lieân heä hôïp thöùc hoùa. Qua hai giai ñoaïn xaõ hoäi hoùa treân, con ngöôøi hoïc hoûi ñeå tieáp nhaän giaù trò vaên hoùa nhö moät di saûn, daàn daàn phaùt hieän tính caùch di ñoäng cuûa vaên hoùa, nhôø ñoù ñaït tôùi giai ñoaïn ba: Nhaän ra khaû theå "laøm vaên hoùa" cuûa mình. Dó nhieân khoâng phaûi ai cuõng coù khaû naêng thöïc hieän ñöôïc ba giai ñoaïn xaõ hoäi hoùa vaên hoùa nhö nhau ñoù.
Neáu ñem vaên hoùa loàng vaøo loøng lòch söû, chuùng ta caøng nhaän ra söï luyeän loïc vaø ñaøo thaûi cuûa hình thaønh vaên hoùa. Haäu sinh khoâng nhöõng chæ höôûng thuï gia taøi cuûa tieàn nhaân maø coøn coù cô hoäi, nhieäm vuï hoaøn haûo hoùa, vì vaên hoùa naøo maø khoâng caàu tieán, khoâng coù nhöõng khuyeát ñieåm caàn boå tuùc? Bernardo thaønh Chartres (theá kyû XII) ñaõ duøng hình aûnh raát cuï theå ñeå moâ taû vò theá öu tieân cuûa haäu sinh: chuùng ta thôøi nay gioáng nhö moät ngöôøi tí hon thöøa höôûng aân hueä "nhöng khoâng", gioáng nhö ngöôøi ngoài treân vai "ngöôøi lòch söû khoång loà", bôûi theá leõ ñöông nhieân chuùng ta coù nhaõn giôùi veà vaên hoùa caøng saâu roäng hôn ngöôøi tröôùc. Toùm laïi: vaên hoùa gaén lieàn vôùi lòch söû vaø xaõ hoäi con ngöôøi, neân vaên hoùa ñaõ coù tröôùc khi con ngöôøi môû maét chaøo ñôøi. Ngöôïc laïi, nhö con ngöôøi coù theå caûi toå ñöôïc xaõ hoäi, laøm neân lòch söû thì cuõng coù theå phaùt huy vaø hoaøn bò hoùa vaên hoùa, ñeå vaên hoùa caøng giuùp con ngöôøi ñaït tôùi ñích nhaân baûn. Ñoù laø lieân heä bieän chöùng giöõa "hoäi nhaäp" vaø "phaùt huy" trong moät neàn vaên hoùa.
Theá giôùi hieän ñaïi nhôø khoa hoïc kyõ thuaät tieán boä, giao thoâng thuaän tieän, saùch vôû doài daøo, neân vaên hoùa giao tieáp trôû thaønh moät söï kieän thoâng thöôøng. Khi hai hay nhieàu neàn vaên hoùa tieáp xuùc vôùi nhau, treân lyù thuyeát coù theå xaûy ra nhöõng khaû theå sau: khi hai neàn vaên hoùa hoaøn toaøn khaùc bieät, nhaát laø ñoái khaùng nhau, thaønh vieân hai neàn vaên hoùa ñoù laàn ñaàu tieân gaëp gôõ nhau, thöôøng traûi qua moät kinh nghieäm "chaán ñoäng vaên hoùa" (cultureshock): moãi beân ñeàu chaïm traùn vôùi moät phaûn öùng "baát bình thöôøng". Neáu moãi beân ñeàu thuû theá cho mình môùi laø ñuùng, thöôøng phaùt sinh thaùi ñoä ñoái khaùng, coù theå ñöa tôùi thuø ñòch, neáu hoï chuû tröông duøng theá löïc giaûi quyeát vaán ñeà thì tình traïng caøng trôû neân khoác lieät. Moät khaû theå khaùc laø khi hai beân nhaän ra söï khaùc bieät, nhöng tìm caùch "dung hoøa" vôùi nhau: Hoaëc laø nhoùm vaên hoùa naøy "thuyeát phuïc" nhoùm vaên hoùa khaùc chaáp nhaän mình, hay hôn nöõa ñeå hoï töï thay ñoåi haàu "hoäi nhaäp" nhoùm vôùi vaên hoùa mình. Trong tröôøng hôïp ña dieän hoùa maø khoâng hoøa hôïp thaønh moät toaøn theå laø chaáp nhaän chuû nghóa töông ñoái, nghóa laø khoâng coù möïc thöôùc ñeå giuùp con ngöôøi caûi thieän. Chæ khi coù moät phöông höôùng chung, con ngöôøi môùi coù theå so saùnh hai döõ kieän vaø tìm ra öu khuyeát ñieåm cuûa chuùng. Vaäy, phöông höôùng phaùt trieån vaên hoùa chung laø gì? Neáu khoâng phaûi laø giuùp con ngöôøi phaùt trieån con ngöôøi toaøn dieän? laø nhaân baûn?
Nhaân baûn laø caên nguyeân vaø laø cuøng ñích ñeå con ngöôøi trôû thaønh con ngöôøi toaøn dieän. Treân thuyeát lyù khaû naêng phaùt trieån ñoù haàu nhö "voâ giôùi haïn", nhöng treân thöïc teá bò giôùi haïn trong nhöõng thöïc theå hieän höõu. Noùi theo kieåu thaàn hoïc, baûn chaát con ngöôøi laø ñöôïc taïo thaønh gioáng hình aûnh cuûa Thieân Chuùa, neân lyù töôûng phaùt trieån cuûa noù laø trôû thaønh "gioáng Thieân Chuùa", moät toaøn dieän tuyeät ñoái. Nhöng ñeå thöïc hieän lyù töôûng ñoù, con ngöôøi chæ coù theå caûi thieän nhöõng "hình aûnh" cuï theå maø thoâi. Nhö vaäy Thieân Chuùa laøm ngöôøi laø moät maãu möïc chaân chính cuûa nhaân baûn thuaàn tuùy. Laøm sao chuùng ta coù theå ñöa caùi maàu nhaân baûn ñoù vaøo moät neàn vaên hoùa naøo ñoù, ñeå nhaän chaân giaù trò nhaân baûn tieàm taøng trong neàn vaên hoùa ñoù, ñeå caøng ngaøy caøng giuùp phaùt trieån hôn? Noùi caùch khaùc, laøm sao phuùc aâm hoùa vaên hoùa? Ñeå traû lôøi caâu hoûi naøy, chuùng ta döïa vaøo thaàn hoïc ñeå laàn löôït phaûn tænh nhöõng quaù trình hình thaønh vaên hoùa maø chuùng ta ñaõ dieãn ñaït ôû treân.
Theo bình dieän "hoäi nhaäp vaên hoùa" (inculturation), moãi ngöôøi tín höõu ñeàu ñöôïc giaùo duïc theo caùch theá rieâng ñeå trôû thaønh Kitoâ höõu trong coäng ñoaøn giaùo hoäi cuï theå. Coäng ñoaøn naøy ñang soáng trong moät neàn vaên hoùa naøo ñoù ñeå dieãn ñaït phuùc aâm theo caùch theá maø giaùo hoäi ñòa phöông ñoù ñang thònh haønh. Nhöng giaùo hoäi ñòa phöông ñoù thöïc söï ñaõ hoøa hôïp phuùc aâm vaø nieàm tin Kitoâ giaùo vaøo vaên hoùa cuï theå ñoù tôùi möùc ñoä naøo roài? Vaán ñeà naøy caøng trôû thaønh quan troïng hôn trong caùc nöôùc "ñang truyeàn giaùo" hay caàn ñieàu chænh laïi tinh thaàn "truyeàn giaùo", töùc laø laáy phuùc aâm laøm tieâu chuaån vaø ñoäng löïc ñeå phaùt huy hay caûi thieän nhöõng neàn vaên hoùa ñoù.
Treân thöïc teá, phuùc aâm hoùa ñöôïc ñoàng nhaát vôùi truyeàn giaùo. Trong lòch söû truyeàn giaùo, giaùo hoäi Taây Phöông ñaõ duøng nhöõng caùch theá naøo ñeå truyeàn giaùo? chuùng ta khoâng muoán nhaéc tôùi nhöõng thôøi kyø giaùo hoäi Taây Phöông khoâng nhieàu thì ít ñoàng hoùa Kitoâ giaùo vôùi vaên hoùa Taây Phöông vaø nhö theá coi vieäc truyeàn giaùo nhö laø moät quaù trình chinh phuïc caùc daân ngoaïi thaønh Kitoâ giaùo. A. Pieris ñaõ goïi giaùo hoäi "ñòa phöông" theo kieåu naøy laø giaùo hoäi "taïi" moãi nôi (nhö the local Church in Asia, khaùc vôùi the local Church of Asia), nghóa laø giaùo hoäi ñòa phöông "meï" ôû AÂu Chaâu ñöôïc "di chuyeån" tôùi AÙ Chaâu, chöù khoâng "thuoäc veà" AÙ Chaâu. ÔÛ ñaây chuùng ta chæ muoán dieãn ñaït nhöõng phöông caùch truyeàn giaùo noùi chung. Maáy moâ hình döôùi ñaây coù theå giuùp ta nhaän ra nhöõng quaù trình truyeàn giaùo vaø minh xaùc giaù trò cuûa "Thaàn hoïc baûn vò hoùa".
Ñaây laø moâ hình maø baát cöù nhaø truyeàn giaùo naøo cuõng ñeàu gaëp phaûi khi tieáp xuùc vôùi moät neàn vaên hoùa môùi. Giai ñoaïn khai tröông naøy nhieàu khi laø nhöõng böôùc quyeát ñònh cho caû töông lai moät Xöù Truyeàn Giaùo, nhö moät tranh chaáp veà "nghi leã" ôû Vieät Nam vaø Trung Hoa trong theá kyû XVII, maø chuùng ta coù dòp seõ baøn luaän sau. Söï thaønh baïi cuûa moâ hình naøy tuøy thuoäc vaøo möùc ñoä "töông xöùng - linh ñoäng" (dynamique - equivalence) giöõa hai ngoân ngöõ thuoäc hai neàn vaên hoùa khaùc nhau.
Moâ hình naøy noùi leân vieäc caùc nhaø truyeàn giaùo baét ñaàu coi troïng neàn vaên hoùa ñòa phöông hôn: Hoaëc thaåm ñònh vaên hoùa ñòa phöông nhö laø "ngöôõng cöûa" cuûa Kitoâ giaùo. Hoaëc duøng moät soá khía caïnh vaên hoùa ñòa phöông naøo ñoù ñeå dieãn ñaït Kitoâ giaùo. Moâ hình naøy nhaän ra taàm quan troïng cuûa vaên hoùa treân laõnh vöïc nghi leã vaø muïc vuï. Bôûi ñoù Ñöùc Phaoloâ Ñeä Luïc ñaõ noùi: "Ñôøi soáng Kitoâ höõu phaûi thích öùng vaøo nhöõng moâi tröôøng hoaït ñoäng nhö muïc vuï, nghi leã, moâ phaïm vaø tu ñöùc khoâng nhöõng chæ laø khaû theå, nhöng hôn theá nöõa ñöôïc giaùo hoäi khuyeán khích". Nhöôïc ñieåm cuûa moâ hình naøy laø vaán ñeà nghieân cöùu vaø tìm hieåu nhöõng quan nieäm cuûa caùc neàn vaên hoùa ñòa phöông ñoù, coù ñöôïc trung thöïc vaø saâu saéc trong toaøn dieän vaên hoùa cuûa hoï hay khoâng; hay chæ nhaët nhaïnh vaø gaùn gheùp hôøi hôït vôùi nhau thoâi. Neáu chæ chaép noái cho coù vò, thì thay vì coi troïng neàn vaên hoùa ñòa phöông, laïi ñöa ñeán nhöõng haäu quaû töông phaûn, vì caøng gaây cho daân ñòa phöông thaáy tính caùch loá bòch cuûa noù. Moâ hình thích öùng naøy chæ thöïc söï thaønh coâng khi haønh ñoäng treân coù moät neàn taûng trieát hoïc vaø thaàn hoïc, nghóa laø qua nhöõng haønh ñoäng ñoù, baøy toû quan nieäm trung thöïc cuûa neàn vaên hoùa ñòa phöông, vaø vì theá coù söùc aûnh höôûng caûi thieän hay boå tuùc nhöõng nhöôïc ñieåm cuûa vaên hoùa ñoù.
Moâ hình naøy noái tieáp vaø boå tuùc cho moâ hình "thích öùng" treân, ñaëc bieät quan taâm tôùi vieäc Kitoâ giaùo tröïc tieáp vaø trung thöïc tham gia vaøo maïch soáng cuûa vaên hoùa ñòa phöông. Bôûi vaäy moâ hình naøy baét ñaàu baèng vieäc nghieân cöùu vaên hoùa soáng ñoäng ôû ñòa phöông. Moâ hình naøy nhaán maïnh ñeán maïch soáng, bôûi maïch soáng laø moät thaønh phaàn cuûa neàn vaên hoùa. Nhöng cuõng vì theá coù theå vaáp phaûi nhöõng khoù khaên sau: trong moät neàn vaên hoùa ñang thay ñoåi vaø coøn tieáp tuïc ñoåi thay, Kitoâ giaùo coù thoaùt khoûi "chuû nghóa töông ñoái" ñang hoaït ñoäng trong vaên hoùa ñoù khoâng? Neáu thoaùt ñöôïc, Kitoâ giaùo coøn ôû trong giöõa maïch soáng ñoù khoâng?
Moâ hình naøy boå khuyeát cho hai moâ hình "Thích öùng" vaø "Maïch soáng". Neáu moâ hình thích öùng nhaán maïnh söï hoïc taäp caùc moâi tröôøng hoaït ñoäng vaên hoùa nhö nghi leã, moâ phaïm, tu ñöùc..., thì moâ hình baûn vò hoùa naøy caøng muoán hoäi nhaäp vaøo neàn vaên hoùa ñòa phöông, nhö moät haït luùa mì gieo vaøo loøng ñaát, töï khoâng-hoùa mình (kenose), töï goït boû mình ñeå chaân nhaän moät neàn vaên hoùa môùi. Nhö vaäy tröïc tieáp naèm trong maïch soáng môùi ñeå caûi hoùa baèng tin möøng "phuïc sinh". Baûn vò hoùa laø moâ hình ñaët neàn taûng treân söï nhaäp theå vaø nhaäp theå cuûa Ñöùc Kitoâ. Ngaøi töï khoâng-hoùa-mình qua söï cheát vaø ñöa söùc maïnh phuïc sinh ñeán giaûi thoaùt moãi con ngöôøi, moãi vaên hoùa, ñem laïi moät "trôøi môùi", "ñaát môøi" laøm cung ñích cuûa nhaân baûn. Do ñoù moãi laàn thöïc hieän baûn vò hoùa trong loøng moät neàn vaên hoùa, moät daân toäc hay moät nhoùm ngöôøi, laø chuùng ta ñang phaùc hoïa laïi Ñöùc Kitoâ ñaõ soáng vaø ñaõ hoaït ñoäng trong loøng daân toäc Dothaùi. Ñoù laø moät moâ phaïm linh ñoäng ñeå maàu nhieäm nhaäp theå taùi taïo tuøy theo moãi nôi vaø moãi thôøi. Vì theá, ngay thôøi giaùo hoäi sô khai ñaõ coù nhöõng baûn vò hoùa khaùc nhau: Nhö moâ thöùc cuûa Phaoloâ cho daân ngoaïi nhaèm phuùc aâm hoùa caùc ñoâ thò lôùn, khaùc vôùi hôïp ñeà cuûa Gioan nhaán maïnh vieäc ñaët neàn taûng cho phuùc aâm hoùa, roõ raøng nhaát laø trong lôøi môû ñaàu (Prologue) phuùc aâm cuûa ngaøi: ñöa "dabar" trong truyeàn thoáng Dothaùi hoäi nhaäp vôùi Logos cuûa Hylaïp. Hieän thaân cuûa söï hoäi nhaäp ñoù laø Ñöùc Kitoâ nhaäp theå. Ñoái vôùi Thaùnh Gioan, Chuùa Gieâsu laø söï boäc loä hoaøn haûo cuûa tình yeâu Thieân Chuùa vaø nhaân loaïi. Tình yeâu Ngaøi ñoái vôùi Cha vaø ñoái vôùi nhaân loaïi khoâng coù tính toaùn vaø khoâng theå tính toaùn, vaø ñaõ bieán thaønh maõnh löïc sai Chuùa Thaùnh Linh ñeán ngöï giöõa traàn gian ñeå khaån ñònh vaø giaûi phoùng con ngöôøi trong moãi "Maïch soáng" cuûa mình cho tôùi ngaøy theá maït.
Tôùi ñaây chuùng ta ñaõ laàn löôït xeùt qua caùc moâ hình phuùc aâm hoùa treân nhö laø nhöõng böôùc tieán haønh daãn tôùi thaàn hoïc baûn vò hoùa. trong baøi sau, chuùng ta seõ tìm hieåu nhöõng moâi tröôøng maø Giaùo Hoäi hieän nay ñang soáng ñeå phaûn tænh baûn vò hoùa cuûa mình.
LM. Vuõ Kim Chính, SJ. Taiwan
Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page