Nhaân Thaàn Hoäi Ngoä
Quan Ñieåm Thaàn Hoïc cuûa Karl Rahner
Nguyeân baûn tieáng Hoa cuûa Linh Muïc Giuse Vuõ Kim Chính, SJ
Giuse Nguyeãn Phöôùc Baûo AÂn, SJ chuyeån dòch Vieät ngöõ töø baûn tieáng Hoa
Chöông 3
Moái Töông Quan Giöõa
Trieát Hoïc Heidegger
Vaø Thaàn Hoïc Karl Rahner
Tieåu Daãn
Trong lòch söû tö töôûng phöông Taây, moái töông quan giöõa trieát hoïc vaø thaàn hoïc laø voâ cuøng roái raém, phöùc taïp, vaø ña daïng. Trieát hoïc Hy Laïp baét ñaàu vôùi nhaø trieát hoïc töï nhieân Arche. Roài ñeán thôøi Parmenides (540 - 480 B.C.) vaø Heraclitus (535 475 B.C.), caùc oâng ñaõ suy tö veà moái töông quan giöõa höõu theå (Sein) vaø Logos; töø ñoù trôû ñi, doøng suy tö naøy ñaõ aûnh höôûng saâu ñaäm vaø phaùt trieån treân sieâu hình hoïc phöông Taây. Plato vaø Aristotle tìm giaûi thích veà söï bieán chuyeån vaø neàn taûng cuûa hieän töôïng, töø ñoù hình thaønh neân hai heä thoáng oån ñònh cho sieâu hình hoïc. Theo doøng thôøi gian, hai heä thoáng sieâu hình naøy laïi bieán thaønh hai heä thoáng thöïc haønh cho nieàm tin Kitoâ giaùo thôøi Trung Coå bôûi hai nhaø ñaïi tö töôûng laø thaùnh Augustinoâ vaø thaùnh Toâma Aquinoâ. Nhö theá, trieát hoïc vaø thaàn hoïc ñaõ hôïp nhaát ñeå vöôn tôùi ñænh cao.
Thôøi hieän ñaïi, söï hôïp nhaát naøy baét ñaàu gaëp phaûi raát nhieàu laäp tröôøng choáng ñoái. Tieáp ñoù, trong khi trieát hoïc khoâng muoán loaïi boû suy tö sieâu hình hoïc, thì söï khoâng ñoàng nhaát giöõa trieát hoïc vaø thaàn hoïc laïi caøng loä roõ hôn; thaäm chí trieát hoïc thöïc chöùng coøn phaûn ñoái sieâu hình hoïc caùch kòch lieät, vaø cho raèng sieâu hình hoïc chæ laø beà noåi cuûa baûn chaát luaän.
Giöõa nhöõng vaán ñeà choáng ñoái aáy, caû trieát gia noåi tieáng thôøi hieän ñaïi Heidegger vaø thaàn hoïc gia Karl Rahner, ñeàu cho raèng trieát hoïc vaø thaàn hoïc thaät söï coù moái töông quan khoâng theå phuû nhaän. Giôø ñaây ta thöû xem hai nhaø tö töôûng ñaïi bieåu cho - thôøi hieän ñaïi naøy seõ lyù giaûi vaø bieän luaän vaán ñeà treân nhö theá naøo: Heidegger hieåu theá naøo veà moái töông quan giöõa trieát - thaàn, Rahner xöû lyù moái töông quan trieát - thaàn ra sao.
Tieáp ñeán, qua cuoäc thaûo luaän cuûa hai vò, chuùng ta seõ gaïn loïc ra ñöôïc nhöõng neùt chính yeáu trong moái töông quan trieát thaàn. Caùch chung, Rahner ñöôïc coi laø hoïc troø cöng soá moät cuûa Heidegger, nhöng caên cöù vaøo nhöõng taøi lieäu khaûo cöùu gaàn ñaây laïi cho thaáy, khi Rahner tôùi Freiburg hoïc, laïi laø thôøi ñieåm maø Heidegger ñang phaûn ñoái Kitoâ giaùo cöïc löïc nhaát. Moãi laàn coù ai, nhö L. Roberts, baøn veà tröôøng phaùi Heidegger, thì Rahner lieàn treâu raèng: "Coù leõ tieán só Roberts ñaõ ñaùnh giaù quaù cao aûnh höôûng cuûa Heidegger roài chaêng!". Khi traû lôøi phoûng vaán truyeàn hình, Rahner ñaõ noùi roõ veà tö töôûng cuûa Heidegger nhö sau:
"OÂng quaû ñaõ daïy chuùng toâi caùch trieät ñeå raèng: trong moái töông quan giöõa toaøn theå vaø caù theå, chuùng ta coù theå tìm thaáy ñieàu khoâng theå loaïi boû laø huyeàn nhieäm. Huyeàn nhieäm thöïc söï ñang khoáng cheá vaø quaûn lyù söï toàn taïi cuûa chuùng ta, thaäm chí ñeán vieäc noùi naêng, chuùng ta cuõng bò kieåm soaùt ñeán ñoä khoù caát neân lôøi."
Chöông naøy nhaém ñeán moái töông quan giöõa trieát - thaàn, neân duø Heidegger hay Rahner thì ñeàu phaûi ñoái maët vôùi loaïi "Huyeàn nhieäm" treân, chæ khaùc laø moãi beân seõ duøng caùch thöùc khaùc nhau ñeå dieãn ñaït, nhöng cuoái cuøng roài cuõng ñi ñeán cuøng moät keát luaän maø thoâi. Vaäy dieãn ñaït kia laø theá naøo? Töông quan giöõa trieát - thaàn ra sao ñaây?
I. Heidegger Baøn Veà Moái Töông Quan Trieát Thaàn
1. Boái caûnh
Nhöõng nghieân cöùu gaàn ñaây veà Heidegger ñeàu coù chung nhaän ñònh raèng nhöõng tö töôûng quan troïng nhaát cuûa oâng ñeàu taäp trung vaøo thôøi kyø ñaàu. Keát quaû treân khoâng chæ noùi roõ veà giai ñoaïn chuyeån tieáp cuûa Heidegger, maø coøn quan troïng hôn laø ñöa ra caên cöù cho söï hôïp nhaát tö töôûng trieát hoïc cuûa oâng. Cuoán saùch "Tuyeån taäp nhöõng baøi giaûng vaø baøi vieát" (Vortraege und Aufsaetze) xuaát baûn naêm 1954, trong lôøi noùi ñaàu coù vieát: "Con ñöôøng tö töôûng thaät ña daïng, tuy ñaõ böôùc qua roài, nhöng vaãn tieáp tuïc laïi ñeán, nhö chôø ñôïi nhaø tö töôûng böôùc laïi vaäy". Vieäc ñaõ böôùc qua roài nhöng vaãn coøn muoán truy hoài laïi tö töôûng caên baûn chính laø khaû naêng tìm hoûi cuûa höõu theå (Seins Fragen), maø nhö Hans-Georg Gadamer (1900-2002) giaûi thích, vaán ñeà naøy ngay töø ñaàu ñaõ mang tính thaàn hoïc roài.
Heidegger ñöôïc sinh ra vaø lôùn leân trong moät moâi tröôøng Coâng giaùo baûo thuû. Ñoù laø thò traán Messkirche thuoäc vuøng Baden - Nam Ñöùc, vôùi thuû phuû laø Freiburg, nôi coù moät ñaïi hoïc lôùn vaø coù ngai toøa cuûa vò Toång Giaùm muïc Coâng giaùo.
Thôøi thanh nieân, Heidegger laø chaøng trai vöøa thoâng minh vöøa nhieät thaønh, vaø aáp uû hoaøi baõo trôû thaønh linh muïc. Naêm 1909, chaøng baét ñaàu nghieân cöùu thaàn hoïc, ñoàng thôøi cuõng raát coù caûm tình vôùi trieát hoïc. Döïa vaøo nhöõng taøi lieäu xöa, H. Ott cho bieát vaøo khoaûng naêm 1910-1912, trong taïp chí Der Akademiker, Heidegger ñaõ phaùt bieåu choáng laïi chuû nghóa hieän ñaïi (Modernismus) vôùi nhöõng baøi vieát cöïc kyø baûo thuû. Luaän vaên tieán só vaø baøi nghieân cöùu ñeå ñaït tö caùch giaùo sö (habilitation) cuûa oâng ñeàu lieân quan raát nhieàu ñeán tö töôûng thôøi kyø naøy.
Heidegger troâng mong ñöôïc boå nhieäm vaøo laøm giaùo sö khoa trieát cuûa Kitoâ giaùo. Nhöng naêm 1916 ñaõ xaûy ra moät söï kieän gaây neân söï chuyeån bieán quan troïng ñaàu tieân trong ñôøi oâng, laøm oâng huït maát giaác mô laøm giaùo sö daïy trieát Trung Coå cuûa ñaïi hoïc Freiburg. Soá laø, phaân khoa trieát hoïc cuûa ñaïi hoïc Freiburg ñaõ môøi ñöôïc trieát gia noåi tieáng Edmund Husserl (1859 - 1938) laøm giaùo sö chính thöùc. Roài cuõng vaøo naêm ñoù, Heidegger ñaõ laøm quen vaø keát hoân vôùi coâ baïn hoïc ngöôøi Tin Laønh laø Elfied Petri. Naêm 1917 laø naêm bieán ñoåi taän caên nhaát cuûa oâng, nhö oâng ñaõ thuù nhaän cuøng vò Linh muïc baïn laø giaùo sö E. Krebs raèng:
"Tröïc quan tri thöùc luaän vaø nhöõng taøi lieäu lòch söû ñaõ cho thaáy heä thoáng cuûa chuû nghóa Coâng giaùo (Das System des Katholizismus) laø coù vaán ñeà, khieán toâi chaúng theå naøo chaáp nhaän ñöôïc; heä thoáng naøy vöøa khoâng mang tính Kitoâ giaùo (Das Christentum) vöøa khoâng mang tính sieâu hình."
Ñöùc tin baûo thuû cuûa Heidegger gaëp ñöôïc söï töï do trong nieàm tin cuûa Tin Laønh neân ñaõ coù moät söï chuyeån bieán raát lôùn. Söï chuyeån bieán naøy chòu aûnh höôûng ít nhieàu bôûi quan nieäm trieát hoïc vaø ñöùc tin cuûa Husserl.
Hieän töôïng hoïc trong trieát hoïc cuûa Husserl coù xuaát phaùt ñieåm laø loaïi boû hoaøn toaøn nhöõng thaønh kieán, khoâng chòu baát kyø söùc eùp naøo cuûa caùnh taû hay caùnh höõu, khoâng chaáp nhaän baát kyø giaû ñònh naøo. Ñöùc tin cuõng khoâng phaûi laø moät ngoaïi leä. Trong phöông phaùp hieän töôïng hoïc, taát caû phaûi ñöôïc ñaët trong daáu ngoaëc ñôn (epoche) thì môùi coù theå tieáp caän tröïc tieáp baûn thaân thöïc taïi (zu den Sachen selbst). Husserl tuy thuoäc phaùi Luther, nhöng trieát hoïc cuûa oâng laïi chaúng heà ñeà caäp ñeán ñöùc tin, vaø tö töôûng toân giaùo cuõng chaúng theå tham döï vaøo suy tö trieát hoïc cuûa oâng. OÂng haønh trieát nhö caùc nhaø toaùn hoïc, coá gaéng giöõ tö töôûng trieát hoïc cuûa mình ôû theá trung laäp.
Maët khaùc, khi Husserl daàn quen bieát Heidegger, oâng raát ngöôõng moä naêng löïc suy tö cuûa Heidegger roài coøn nhaän Heidegger laøm trôï giaûng; vaø chính luùc ñoù, Husserl cuõng nhaän thaáy moät söï thay ñoåi raát lôùn trong ñöùc tin cuûa Heidegger. Tuy vaãn bieát ñoù laø chuyeän rieâng cuûa Heidegger, nhöng trong moät böùc thö gôûi cho R. Otto, Husserl ñaõ khoâng kìm ñöôïc nieàm vui thoâng baùo cho Otto theá naøy: Heidegger ñaõ trôû thaønh moät "Kitoâ höõu töï do" vaø "phi giaùo ñieàu" (undogmatisch), nhöng duø sao toâi cuõng raát haøi loøng veà caäu aáy. Do ñoù, sau naøy, Husserl giuùp Heidegger khoâi phuïc laïi söï nhaát quaùn trong laäp tröôøng trieát hoïc cuûa oâng, ñeå coù thaùi ñoä trung laäp ñoái vôùi moïi toân giaùo.
Beân ngoaøi tuy laø vaäy, nhöng quan ñieåm toân giaùo cuûa Heidegger lieäu coù ñôn giaûn nhö vaäy khoâng? Heidegger noùi roõ raèng mình khoâng ñoàng yù vôùi heä thoáng tö töôûng Coâng giaùo, nhöng laïi khoâng heà phuû ñònh noù, ngöôïc laïi oâng hy voïng baét tay vôùi caùc hoïc giaû Coâng giaùo ñeå löôïng giaù vaø laøm roõ nhöõng coáng hieán vaø aûnh höôûng cuûa Coâng giaùo thôøi Trung coå. Nhö theá, Heidegger chæ coi tö töôûng Coâng giaùo vaø loái nhìn lòch söû nhö laø nhöõng söû lieäu vaø caàn ñöôïc toân troïng.
Vaäy laø, töø moät tín höõu Tin Laønh thuoäc phaùi Luther, Heidegger ñaõ chuyeån thaønh moät tín höõu theo phaùi "baát khaû tri". Vaøo nhöõng naêm cuoái ñôøi, khi traû lôøi phoûng vaán "laàn cuoái" cho tuaàn baùo Spiegel (Mirror), oâng noùi: "Chæ coù Thieân Chuùa môùi coù theå cöùu chuùng ta maø thoâi" (Nur noch ein Gott kann uns retten) ". Caâu noùi aáy ñaõ trôû thaønh töïa ñeà cho cuoäc phoûng vaán naøy.
Giaùo sö Linh muïc B.Welte, ñoàng höông cuûa Heidegger, trong baøi giaûng cho tang leã cuûa Heidegger theo nghi thöùc Coâng giaùo, ñaõ nhaán maïnh raèng: "Heidegger laø moät keû kieám tìm", ñoù chính laø tö töôûng toùm goïn caû ñôøi cuûa oâng. "Heidegger laø moät ngöôøi ñaõ tìm thaáy", ñoù laø thoâng ñieäp ñaày bí nhieäm maø oâng ñaõ ñeå laïi sau khi ra ñi. Theá thì, söï höôùng chieàu veà Thieân Chuùa cuûa Heidegger ñeå laøm gì? Thieân Chuùa aáy coù lieân heä gì vôùi tö töôûng caû ñôøi cuûa oâng ñaây?
2. Heidegger baøn veà vaán ñeà giöõa trieát hoïc vaø thaàn hoïc
Heidegger tröôùc nhaát tìm caùch laøm roõ moái töông quan giöõa trieát hoïc vaø thaàn hoïc, nghóa laø hai ñieàu naøy giuùp gì cho vieäc truy tìm nguoàn goác vaø yù nghóa cuûa "höõu theå" (Sein). Moãi caâu hoûi ñeàu haøm chöùa nhöõng hoaøn caûnh cuï theå (was) vaø môû ra cho moät möùc ñoä höõu theå (dass) naøo ñoù, vì theá maø bieán thaønh tri thöùc cuoäc soáng. Do ñoù, taát caû moïi caâu hoûi ñeàu bao goàm nhöõng ñieàu ñöôïc hoûi ñeán (Befragtes) cuøng nhöõng chuû ñeà (Erfragtes) ñöôïc môû roäng vaø ñaøo saâu khi traû lôøi.
a) Caáu truùc caên baûn cuûa trieát hoïc
Caáu truùc cuûa vieäc tra hoûi (Fragen - Befragtes; Fraglichkeit - Fragbarkeit) seõ laøm xuaát hieän caáu truùc tri thöùc cuûa Husserl: keû bieát - keû ñöôïc bieát (Noesis - Noema), coøn noùi theo baûn theå luaän thì laø söï lieân quan hoã töông (ontische ontologische Beziehung) cuûa "hoaøn caûnh toàn taïi" (ontische) vaø "tính baûn theå cuûa höõu theå" (ontologische). Caáu truùc naøy seõ phaân tích "höõu theå taïi ñaây", nhaán maïnh ñeán thôøi gian tính, vaø bieán thaønh caáu truùc lieân hôïp cuûa "kinh nghieäm thöïc taïi" (existentiell) vaø "thöïc toàn"(existential).
Noùi caùch khaùc, khi ñaët caâu hoûi veà "höõu theå" (sein), nhöõng caâu hoûi kia thöôøng rôi vaøo moät vaøi daïng thöùc toàn taïi naøo ñoù cuûa höõu theå (seins modi), vaø nhöõng ñieàu ñöôïc hoûi thöôøng naèm trong phaïm vi cuûa kieán thöùc lòch söû maø thoâi, nhö theá nhöõng caâu hoûi naèm trong döõ kieän lòch söû naøy seõ nhaän ñöôïc moät soá caâu traû lôøi nhaát ñònh naøo ñoù, hoaëc laø seõ laøm phaùt sinh theâm nhieàu vaán ñeà khaùc nöõa. Ñaây chính laø höôùng môû ra voán coù nôi höõu theå, hay chieàu kích ñaët caâu hoûi cuûa höõu theå (seinsfragen). Trong khi ñaët caâu hoûi, ñieàu thöôøng ñöôïc öu tieân laø traïng thaùi hieän taïi (ontischer Vorrang); nhöng luùc naøy, höõu theå ñaõ töï bieán thaønh ñoái töôïng ñeå ñöôïc hoûi, neân höõu theå luaän (ontologischer Vorrang) seõ chieám vò trí öu tieân.
Khi nghieân cöùu sieâu hình hoïc, Heidegger ñaõ khaùm phaù ra moät hieän töôïng laø "boû queân höõu theå" (Seinsvergessenheit). Hieän töôïng naøy xaûy ra laø vì, khi höõu theå ñang tìm kieám, thì caâu traû lôøi laïi naèm ngay trong hieän traïng cuûa höõu theå, theá neân ñaây chính laø nguyeân nhaân cuûa söï boû queân naøy. Ñieàu naøy coù theå daãn tôùi caâu hoûi caên baûn laø: chuùng ta coù theå hieåu chính xaùc con ngöôøi laø "höõu theå taïi ñaây" (Dasein) coù nghóa laø gì khoâng? Do ñoù, Heidegger noùi: "Hieåu ñöôïc höõu theå töï thaân chính laø xaùc ñònh ñöôïc phaàn höõu theå cuûa höõu theå taïi ñaây" (Seins-verstaendnis ist selbst eine Seins-bestimmtheit des Daseins). Maø ôû ñieåm naøy, baûn chaát cuûa höõu theå laïi heä taïi ôû vieäc sinh toàn cuûa con ngöôøi. Vaäy neân, vieäc coi troïng vaø nhaän hieåu yù nghóa toái haäu cuûa ñôøi ngöôøi chính laø ñieåm gaëp gôõ cuûa trieát hoïc vaø thaàn hoïc.
Moái quan heä giöõa trieát - thaàn, nhö Heidegger ñaõ baøn, laø khoâng lieân quan gì ñeán "hoaøn caûnh thöïc teá" (faktischer Zustand), nhöng chuû yeáu laø do söï so saùnh giöõa hai quan ñieåm khoa hoïc maø coù. Trieát hoïc, nhö ñöôïc moâ taû ôû treân, coù lieân quan ñeán vieäc ñaët caâu hoûi vaø nhaän hieåu veà höõu theå, do ñoù trieát hoïc coù theå bao goàm moïi vaán ñeà. Coøn thaàn hoïc, theo caùch nhìn cuûa Heidegger, cuõng gioáng nhö sinh hoïc, taâm lyù hoïc, xaõ hoäi hoïc..., ñaõ coù moät phaïm vi coá ñònh, ño ñoù bò lieät vaøo" khoa hoïc thöïc chöùng" (positive Wissenschaft). Bôûi vaäy, Heidegger môùi noùi:
"Moãi ngaønh khoa hoïc ñeàu coù moät ñoái töôïng chuyeân bieät, ñeàu laáy moät lónh vöïc naøo ñoù cuûa söï kieän laøm caên baûn, ñeàu coù nhöõng quy ñònh vaø heä thoáng khaùi nieäm rieâng laøm tieàn ñeà ñeå nghieân cöùu vaø nhaän hieåu (ñaây laø nhöõng hieåu bieát höôùng ñeán taát caû nhöõng tìm toøi thöïc chöùng). Do ñoù, chæ coù nhöõng tieàn ñeà cuï theå cho moãi lónh vöïc nhö theá, khoa hoïc môùi nghieân cöùu ñeán thaáu trieät ñöôïc; chæ coù nhöõng khaùi nieäm caên baûn nhö theá môùi coù theå thu ñöôïc nhöõng chöùng minh vaø "caên cöù" chính ñaùng."
Trieát hoïc cung caáp nhöõng khaùi nieäm caên baûn cho caùc lónh vöïc khoa hoïc. Chính vì theá, trieát hoïc caàn bao toùm caùc tieàn ñeà (vorauslaufen) cho vieäc hình thaønh khoa hoïc. Nhöng maët khaùc, moãi ngaønh khoa hoïc ñeàu döïa vaøo Logos, neân môùi coù töông quan maät thieát vôùi trieát hoïc. Logos ñöôïc dòch ra laø: lyù tính, phaùn ñoaùn, khaùi nieäm, ñònh nghóa, caên cöù, quan heä... Heidegger giaûi thích raèng Logos bao haøm taát caû nhöõng yù nieäm noùi treân, Logos coù coâng naêng cô baûn laø bieán caùc yù nieäm thaønh" dieãn trình hình thaùi" (Apophantische Rede). Nhö theá, trieát hoïc coù theå ñi vaøo baát kyø moân khoa hoïc naøo, nhöng khoâng nhaát ñònh phaûi xaùc nhaän chuùng.
Neáu xeùt thaàn hoïc nhö moät khoa hoïc thöïc chöùng, thì ta phaûi xaùc ñònh ñöôïc ñoái töôïng hình thöùc (formal object) vaø ñoái töôïng chaát theå (material object) cuûa noù. Theo quan ñieåm thôøi ñaàu cuûa Heidegger, ñoái töôïng chaát theå cuûa thaàn hoïc chính laø" noäi dung ñöùc tin Kitoâ" (Christenheit), töùc laø taát caû nhöõng gì maø theá giôùi quan Kitoâ giaùo ñaõ theå hieän ra trong doøng lòch söû vaø ñaõ haáp thuï ñöôïc vaøo trong ñôøi soáng ñöùc tin cuûa noù.
Ñöùc tin Kitoâ laø caùch soáng cuï theå cuûa nhöõng con ngöôøi ñang "toàn taïi ôû ñaây", töùc laø nhöõng kinh nghieäm cuûa bao con ngöôøi ñang ñöôïc dieãn taû ra trong lòch söû naøy. Thaàn hoïc laø vieäc phaûn tænh tröôùc nhöõng ñieàu ñang dieãn ra ñaây (Ereignis); hay noùi theo ngoân ngöõ cuûa khoa hoïc lòch söû laø tri thöùc mang lòch söû tính.
Toùm laïi, nhöõng gì maø thaàn hoïc nghieân cöùu chính laø nhöõng ñieàu xaûy ra trong lòch söû, töùc laø khoa hoïc veà hoaøn caûnh hieän höõu (ontische Wissenschaft).
"Ñoái töôïng chaát theå cuûa thaàn hoïc laø nhöõng meänh ñeà ñöùc tin mang lòch söû tính, töùc laø nhöõng ñieàu ñaõ dieãn ra trong doøng lòch söû, nhöõng ñieàu ñoù laøm cho ñöùc tin trôû neân hieän höõu. Ñoái töôïng hình thöùc laø vieäc thaáu hieåu nhöõng gì ñaõ hieän höõu trong lòch söû, vaø laøm cho caùc tín höõu töï bieåu ñaït ra nhöõng gì maø hoï ñaõ laõnh nhaän ñöôïc."
Nhö theá, trieát hoïc Heidegger xaùc ñònh thaàn hoïc laø khoa hoïc thöïc chöùng. OÂng khoâng noùi roõ ñöùc tin laø gì, nhöng noùi roõ khoa hoïc ñöùc tin laø gì.
Trieát hoïc vaø thaàn hoïc ñeàu thuoäc veà vaán ñeà cuûa höõu theå, ñeàu coù nguy cô khoâng taøi naøo phaân taùch roõ raøng phaïm vi cuûa chuùng, do ñoù, Heidegger tröôùc nhaát taäp trung vaøo ñieàu maø trieát hoïc goïi laø "giaûi caáu" (destruction), sau nöõa laø phaûn tænh veà moái töông quan giöõa trieát - thaàn.
Moãi thôøi, trieát hoïc ñeàu noã löïc ñaët nhöõng caâu hoûi lieân quan ñeán höõu theå, nhöng nhöõng caâu traû lôøi kia laïi daàn rôi vaøo tình traïng höõu theå boû queân chính mình (Seinsvergessenheit), ñeå roài chaáp nhaän nhöõng hoaøn caûnh hieän höõu maø thôøi ñaïi ñoù xeáp ñaët cho mình. Thöïc ra, höõu theå bò laõng queân laø do nhöõng nguyeân nhaân cuûa truyeàn thoáng lòch söû. Ví duï, neáu moãi moät söï kieän - voán dó ñaõ khoâng theå naøo ñöôïc hieåu ñaày ñuû - trôû thaønh truyeàn thoáng, roài truyeàn thoáng ñoù laïi truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc, thì thöïc taïi sau naøy ñaõ ñi quaù xa so vôùi söï kieän ban ñaàu, thaäm chí laø sai laàm nöõa. Chính xaùc hôn, vieäc löu truyeàn töï noù ñaõ coù sai soùt hoaëc ñaõ ñöôïc che laáp nhöõng khuyeát thieáu roài. Vaäy thì, truyeàn thoáng ñaõ daàn queân ñi nguoàn coäi ban ñaàu cuûa noù, caøng truyeàn caøng bò rôi ruïng nhieàu:
"Truyeàn thoáng ñaõ nhoå baät boä reã lòch söû tính cuûa "toàn taïi ôû ñaây", ñeán noãi coi "toàn taïi ôû ñaây" chæ nhö moät trong voâ vaøn hình thöùc, höôùng ñi, quan ñieåm, höùng thuù cuûa hoaït ñoäng trieát hoïc; vaø cuoái cuøng trôû thaønh moät thöù vaên hoùa vöøa ngheøo naøn vöøa xa laï, vöøa chaúng coøn maáy haáp daãn; roài coøn coá duøng söï höùng thuù ñeå che ñaäy cho traïng thaùi maát goác cuûa mình nöõa."
Cho neân, Heidegger cho raèng: trieát hoïc ñoùng vai troø laø baûn chaát luaän caên baûn (Fundamental ontologic), maø nhieäm vuï ñaàu tieân cuûa noù laø "giaûi caáu tính lòch söû cuûa höõu theå". Heidegger giaûi thích theâm veà nhieäm vuï naøy nhö sau: "Laáy vaán ñeà toàn taïi laøm ñaàu moái, giaûi caáu noäi dung cuûa thuyeát toàn taïi töø thôøi coå ñaïi ñöôïc truyeàn laïi tôùi nay, ñeå tìm ra nhöõng kinh nghieäm khôûi thuûy." Nhö theá, muïc ñích cuûa vieäc giaûi caáu laø thaùo gôõ nhöõng maûng truyeàn thoáng xô cöùng xuoáng, roài tìm nguoàn coäi cuûa vaán ñeà. Vôùi quyeát taâm giaûi caáu naøy, Heidegger ñaõ phaûn tænh veà moái töông quan giöõa trieát - thaàn: trieát hoïc khoâng nhöõng ñaõ ñaäp naùt söï baát bình ñaúng trong moái töông quan giöõa trieát - thaàn, nhôø theá laøm cho chuùng ñöôïc töï do, maø coøn cho thaáy trieát hoïc "phi thaàn" (atheistische Philosophie) nhö thaàn hoïc vaãn thöôøng gaùn gheùp.
b) Tö duy trieát hoïc "phi thaàn"
Heidegger hieåu raèng xuaát phaùt ñieåm cuûa thaàn hoïc laø ñöùc tin, neân muoán hieåu yù nghóa phaûi quay veà vôùi ñöùc tin, cho neân thaàn hoïc khoâng theå naøo taùch rôøi vôùi ñôøi soáng ñöùc tin. Truyeàn thoáng thaàn hoïc tín lyù cho raèng sieâu hình hoïc thuoäc heä thoáng suy tö caù nhaân hoaëc töï nhieân thaàn luaän. Caû hai caùch hieåu treân, vôùi Heidegger, ñeàu laø caùch hieåu sai: vôùi thaàn hoïc, khi thaàn hoïc thöøa nhaän moät heä thoáng trieát hoïc naøo ñoù, thì thaàn hoïc cuõng mang laáy tính trieát hoïc cuûa heä thoáng ñoù maø boû queân nhöõng neùt ñaëc bieät cuûa ñöùc tin; coøn vôùi trieát hoïc, trieát hoïc keát hôïp vôùi moät soá thaàn hoïc hieän ñaïi thaønh moät phe, roài töï bieán thaønh coâng cuï cuûa thaàn hoïc.
Nhö vaäy, Heidegger phaûn ñoái caùi goïi laø "trieát hoïc Kitoâ giaùo", thaäm chí moät thaàn hoïc quaù thieân veà lyù tính cuõng laø moät moái ñe doïa cho thaàn hoïc: "Nôi ñaâu thaàn hoïc quaù höng thònh, nôi ñoù Thieân Chuùa seõ ruùt lui maø khoâng löu laïi moät daáu veát naøo". I. M. Feher cho raèng vieäc phaûn ñoái treân cuûa Heidegger laø phaûn öùng cuûa oâng tröôùc quan ñieåm cuûa nhaø thaàn hoïc ñöông thôøi F. Oberbeck, khi Oberbeck "muoán tìm cho ra neùt ñaëc tröng Kitoâ trong thaàn hoïc Kitoâ giaùo". Maø laäp tröôøng cuûa Oberbeck cuõng laø ñang phaûn ñoái laïi caùch laøm thaàn hoïc ñeå ñöùc tin bò hoøa tan trong tri thöùc luaän, vì neáu theá, höùng khôûi toân giaùo seõ bò hoøa vaøo moät môù hoãn taïp caùc loaïi höùng khôûi khaùc, maø chaúng theå naøo xaùc ñònh ñöôïc chính mình nöõa. Cuõng nhö caùc thaàn hoïc gia Tin Laønh khaùc, thaàn hoïc cuûa Oberbeck cuõng toân troïng loái nhìn cuûa Luther, töùc: duy aân suûng, duy ñöùc tin, duy Kinh Thaùnh (sola gratia, sola fides, sola scriptura). Veà moái lieân heä giöõa trieát - thaàn, Heidegger ñaõ nhieàu laàn ñeà nghò Tin Laønh taùi laäp laïi moät neàn thaàn hoïc khoâng döïa treân trieát hoïc Hy La.
Nhö chuùng ta ñaõ bieát, sau Theá Chieán thöù II, chuû nghóa hieän sinh noåi leân nhö moät traøo löu chuû yeáu trong theá giôùi trieát hoïc. Thôøi ñoù, Jean P. Sartre (1905 - 1980) noåi tieáng laø moät nhaø voâ thaàn, ñaõ keùo Heidegger vaøo phaùi chuû nghóa hieän sinh voâ thaàn. Caùc nhaø trieát söû Phaùp quoác ñöông thôøi cuõng theo caùch nhìn naøy maø vieát veà oâng trong taùc phaåm cuûa hoï.
Song maët khaùc, nhöõng taùc phaåm veà tö töôûng toân giaùo cuûa nhöõng vò nghieân cöùu Heidegger, ñaõ cho thaáy Heidegger laïi bò thu huùt ñaëc bieät vaøo laõnh vöïc toân giaùo. Vôùi nhöõng gì ñaõ vieát trong "Laù thö veà chuû nghóa nhaân baûn" (Letter on Humanism), Heidegger ñaõ roõ raøng phuû ñònh nhöõng kieåu phaân chia tröôøng phaùi caùch ñôn giaûn hoùa nhö theá naøy. Chæ coù moät ñieàu coøn gaây nghi ngôø laø vì trong nhöõng baûn thaûo vaø trong vieäc giaûng daïy thôøi kyø ñaàu cuûa Heidegger, ngöôøi ta thaáy xuaát hieän töø "A - theistisch" hoaëc "A-theismus" maø chaúng bieát nhöõng töø naøy coù yù nghóa gì. Nhöõng giaûi thích cuûa Heidegger vaøo nhöõng naêm 1921-1922 ñaõ noùi roõ:
"Nhöõng töø treân chaúng mang yù nghóa toân giaùo chi caû, nhöng coù theå laàn ñaàu duøng chuùng, toâi coù yù ñaët trong khung caûnh toân giaùo. Thoâi thì cöù coi toâi laø trieát gia cuõng ñöôïc, maø nhaø toân giaùo cuõng ñöôïc. Trong tö töôûng trieát cuûa mình, toâi khoâng xöû lyù nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán toân giaùo. "Ñoù chính laø moät ngheä thuaät": tö töôûng trieát hoïc voán coù vay möôïn yù nghóa toân giaùo, yù noùi trong haønh vi suy tö trieát hoïc, hay trong nhöõng hoaït ñoäng cho theá giôùi, thì vieäc suy tö ñeàu mang laáy traùch nhieäm vôùi caùc söï kieän vaø lòch söû cuûa theá giôùi, chöù khoâng phaûi chæ suy tö döïa treân aûo töôûng hoaëc treân moät yù thöùc heä toân giaùo naøo ñoù.
Neáu ñaåy trieát hoïc tôùi cöïc ñoan, nghóa laø chæ döïa vaøo khaû naêng truy tìm vaán ñeà cuûa noù maø thoâi, thì theo nguyeân taéc, trieát hoïc laø phi thaân (a-theistisch). Xeùt treân höôùng ñi cô baûn, trieát hoïc khoâng theå maïo phaïm, maø cuõng khoâng daùm leùn nhaän mình ñöùng veà phía höõu thaàn hoaëc coù khaû naêng haïn ñònh Thaàn. Trieát hoïc vöøa vöôït khoûi cöïc ñoan naøy, vöøa giöõ moät khoaûng caùch nhaát ñònh vôùi Thaàn. Noùi caùch khaùc, khi taùch ra khoûi nhöõng hoaït ñoäng cuûa Thaàn thì môùi naûy sinh nhöõng khoù khaên ñaëc bieät" vôùi "Ngaøi (Thaàn)."
Treân nguyeân taéc, trieát hoïc phi thaàn laø moät thaùi ñoä tö duy trieát hoïc. Thaùi ñoä aáy muoán trieát hoïc khi ñoái dieän vôùi baát kyø chuû ñeà naøo, xu höôùng naøo cuõng coù ñuû töï do ñeå ñaët caâu hoûi, maø khoâng bò haïn cheá bôûi nhöõng giaû thieát ñöôïc quy ñònh tröôùc, keå caû thaåm quyeàn ñöùc tin. Tö duy trieát hoïc phi thaàn laø keát quaû cuûa vieäc giaûi caáu sieâu hình hoïc truyeàn thoáng, laø taùch Thaàn vaø heä thoáng tö töôûng veà Thaàn ra laøm hai, maø khoâng heà phaûn ñoái veà söï toàn taïi cuûa Thaàn hay choáng laïi Thaàn. Thöù trieát hoïc nhö theá thaät laø moät thaùi ñoä "kính nhi vieãn chi" (kính troïng thì giöõ khoaûng caùch xa) vôùi Thaàn, chöù khoâng phaûi laø moät thaùi ñoä gaït Thaàn sang moät beân ñaày laïnh luøng vaø voâ caûm. Ngöôïc laïi, loaïi trieát hoïc naøy khoâng daùm haïn ñònh Thaàn, maø coù moät caùi nhìn khoaùng ñaït veà Thaàn, cuõng nhö thöøa nhaän raèng coù nhieàu laõnh vöïc cuûa Thaàn maø con ngöôøi chöa theå phaùt hieän ra.
Noùi khaùc ñi, "phi thaàn" cuûa Heidegger coù haøm yù ñaëc bieät. OÂng khoâng phuû nhaän söï toàn taïi cuûa Thaàn hoaëc chuû tröông duy vaät. Ñöông nhieân trieát hoïc phi thaàn muoán baûo toaøn thöù laäp tröôøng "noùi thì deã, laøm thì khoù" naøy; bôûi vì loaïi trieát hoïc aáy lo laéng raèng moät khi caøng coù töï do caøng coù caùm doã tieán gaàn Thaàn hôn. Muoán quyeát taâm rôøi boû Thaàn thì khoâng caùch gì trong tö töôûng khoâng coù lieân heä vôùi Thaàn, maø thaät ra laø ñang "ñöùng" tröôùc Thaàn. Ñaây ñích thò laø moät moái töông quan ñaày nghòch lyù. Heidegger goïi loaïi suy tö trieát hoïc naøy laø "söï thaønh taâm cuûa tö töôûng" (the piety of thinking). Ta coù theå toùm goïn noù trong caëp töø "ñoàng nhaát vaø khaùc bieät".
Luaät ñoàng nhaát "A laø A" laø luaät chung cho moïi tö duy khoa hoïc. Chöõ "laø" coù yù thöøa nhaän raèng A laø chính noù. "Haønh vi" ñöôïc thöøa nhaän coù nghóa laø moät söï khaúng ñònh ñöôïc toång keát töø trong lòch söû. Noùi khaùc ñi, luaät ñoàng nhaát dieãn taû moät höõu theå laø chính noù trong moät hoaøn caûnh cuï theå, do ñoù, ñoøi hoûi "moät" caên baûn trong "nhieàu". Theo luaät ñoàng nhaát, höõu theå seõ maëc laáy moät tö duy ñeå trôû thaønh "moät". Höõu theå vaø tö duy kia phuï thuoäc hoã töông vaøo nhau (zusammengehoren), chöù khoâng phaûi laø "theâm vaøo". Vaø roài con ngöôøi laïi cho raèng söï thaät nôi höõu theå naøy laø chaân lyù, laø bôûi vì höõu theå naøy ñaõ toàn taïi tröôùc caû khi con ngöôøi môû ra vôùi noù vaø ñeå noù ñuïng chaïm vaøo mình. Nhö theá, nhôø töông taùc qua laïi maø "phaùt sinh" chaân lyù.
c) Baøn veà höõu theå vaø "thaàn"
Heidegger cho raèng luùc con ngöôøi nhaän hieåu chaân lyù cuõng laø luùc höõu theå buoâng rôi chính mình (sich absetzen), töùc laø con ngöôøi chôø ñôïi ñeå "nhaûy" vaøo loøng vöïc thaúm. Thaät ra, böôùc nhaûy naøy chaúng coù gì laï caû, vì con ngöôøi vaø höõu theå (sein) xeùt veà baûn chaát ñaõ gaëp gôõ nhau vaø bieán thaønh "höõu theå ôû ñaây" (Da - sein) roài. Vaø nhôø böôùc nhaûy naøy maø söï phuï thuoäc hoã töông baét ñaàu (zu-eignet). Söï baét ñaàu naøy vöøa laø söï thuoäc veà nhau trong baûn chaát thaät (er-eignet), vöøa laø söï nhaän hieåu chaát chöùa sai laàm (ver-eignet). Cho neân, baét ñaàu maõi laø baét ñaàu, yù nghóa chính laø: tö duy ñöôïc kieán taïo trong phaïm vi cuûa nhöõng dao ñoäng.
"Taïi böôùc nhaûy naøy, khoâng chæ hoûi ñeán phaïm vi ñöôïc quy ñònh bôûi goùc nhìn cuûa thôøi ñaïi ñoù, maø coøn höõu theå laø coá ñònh cuûa phaïm vi ñoù. Ñaây laø moät coâng thöùc lieân ñoàng giöõa loaïi naøy vaø loaïi khaùc ñeàu ñöôïc hieåu nhö laø söï baét ñaàu (ereignis). Nhö theá, ta coù theå nhaän ra nhöõng khaû theå nhö sau: khaéc phuïc giöõa sieâu hình vaø kyõ thuaät phoå thoâng ñeå ñi vaøo söï baét ñaàu cuûa moät thöù chaân lyù baûn nguyeân hôn."
Vieäc tieáp xuùc vôùi böôùc nhaûy cuûa höõu theå laø moät söï kieän tö töôûng (sache des denkens), deã daãn ñeán tranh luaän (streit). Tranh luaän seõ daãn ñeán phaân bieät, ñoái ñòch (zwietracht). Caøng luaän chieán caøng thaáy höôùng giaûi quyeát vaán ñeà, caøng hình thaønh neân neàn taûng vaø höôùng phaùt trieån cho tö töôûng, nhö Kant, sau cuoäc thaûo luaän ñeå tìm caùch xöû lyù giöõa lyù tính vaø kinh nghieäm, ñaõ ñöa ra ñieàu kieän sieâu nghieäm. Töông töï vaäy, sau cuoäc thaûo luaän giöõa "ñoàng nhaát vaø khaùc bieät" cuûa Heidegger vôùi sieâu hình hoïc cuûa Hegel, Heidegger ñaõ ñöa ra goùc nhìn veà "Toàn taïi - Thaàn - Luaän" (Onto - Theo - Logik).
Tröôùc nhaát, Heidegger cho raèng tö töôûng caên baûn cuûa Hegel laø "chæ coù tinh thaàn tuyeät ñoái laø Höõu theå, laø cuoäc soáng vónh haèng, laø chaân lyù cuûa moïi chaân lyù." Do ñoù, Heidegger nhaán maïnh: tö töôûng cuûa Hegel roõ raøng mang naëng lòch söû tính, nghóa laø tö töôûng trieát hoïc ñöôïc hình thaønh trong quaù trình dieãn tieán cuûa lòch söû. Nhö theá, tö töôûng cuûa Hegel vöøa bao goàm quaù trình phaùt trieån, vöøa nhìn thaáy nhöõng yeáu toá trieát hoïc ñôn thuaàn cuûa söï vieäc töø goùc nhìn ngoaïi taïi.
Heidegger thöøa nhaän oâng vaø Hegel cuøng baøn veà chính suy nghó, vaø phöông phaùp cuûa caû hai hoaøn toaøn gioáng nhau. Tuy caû hai ñeàu nhaán maïnh ñeán lòch söû tính, ñeán caùch thöùc bieåu hieän ñaëc bieät cuûa höõu theå trong moãi giai ñoaïn, nhöng vieäc laøm sao ñeå nhaän thöùc ñöôïc höõu theå trong quaù trình bieåu hieän ñoù thì hai vò laïi coù caùch giaûi thích khaùc nhau. Heidegger ñöa ra ba phaïm vi chuû choát cho söï khaùc bieät naøy:
(1) Veà vieäc suy nghó (sache des denkens)
Vôùi Hegel, moái töông quan giöõa höõu theå (sein) vaø hoaøn caûnh toàn taïi laø tuyeät ñoái. Vôùi Heidegger, moái töông quan kia coù söï khaùc bieät (differenz).
(2) Veà tieâu chuaån cho vieäc thaûo luaän tö töôûng lòch söû (Massstaebe fuer das Gespraech)
Hegel duøng laïi taát caû nhöõng phaïm vi tö töôûng ñaõ ñöôïc neâu leân trong quaù khöù, vaø caû nhöõng xung löïc ñaày maâu thuaãn laãn nhau cuûa chuùng nhö bieän chöùng lòch söû ñeå phaùt trieån, roài töø ñoù xaây döïng heä thoáng trieát hoïc cuûa mình. Heidegger tuy cuõng khaûo saùt tö töôûng truyeàn thoáng, song oâng chaúng maáy quan taâm ñeán nhöõng gì ñaõ xaûy ra vaø ñaõ ñöôïc suy nghó roài, ngöôïc laïi, oâng tìm caùch giaûi caáu vaø tìm kieám baûn chaát cuûa tö töôûng.
(3) Veà nhöõng neùt ñaëc bieät cuûa cuoäc thaûo luaän (Charakter des Gespraeches)
Hegel cho raèng söï ñaëc bieät naèm ôû vieäc vöùt boû (Aufheben), töùc laø trung giôùi giöõa töông ñoái vaø tuyeät ñoái. Heidegger thì cho raèng haønh ñoäng mang tính quyeát ñònh laø nhaûy lui vaøo loøng vöïc thaúm (Ab-grund).
Böôùc "nhaûy lui" (Schritt zurueck) khoâng ñôn thuaàn laø vieäc ñi luøi laïi phía sau, maø laø loái suy tö tìm gaëp laïi nhöõng ñieàu chöa töøng theå hieän ra trong moãi nhòp suy nghó, ñoù laø môû roäng vaø noái daøi haønh trình. Quan nieäm naøy thaät söï ñaõ chæ ra nhöõng khieám khuyeát cuûa sieâu hình hoïc truyeàn thoáng trong vieäc xem nheï hoaëc boû qua nhöõng khaùc bieät giöõa höõu theå vaø hoaøn caûnh toàn taïi cuûa noù. Bôûi vì Hegel cho raèng laêng kính tuyeät ñoái seõ thaáu trieät nhöõng gì maø giai ñoaïn lòch söû töï theå hieän ra; nhöng söï tuyeät ñoái kia laïi laø tuyeät ñoái cuûa moät thôøi ñaïi nhaát ñònh neân hoùa ra chæ laø töông ñoái maø thoâi.
Nhaän hieåu hoaøn caûnh toàn taïi khaùc bieät cuûa höõu theå töùc laø lyù giaûi veà neàn taûng cuûa toàn taïi (Urgrund), do ñoù loái tìm kieám caùch khoa hoïc naøy veà höõu theå seõ laø baûn chaát luaän (onto-logy). Khi nghieân cöùu "sieâu hình hoïc laø gì", Heidegger ñaõ neâu ra caâu hoûi caên baûn laø: "Taïi sao höõu theå laø vaät toàn taïi maø khoâng phaûi laø vaät hö voâ?", vaø coù leõ ñaùp aùn cuûa oâng naèm ôû cuïm töø "Onto - Theo Logik" maø oâng duøng. Giaû nhö thay Onto baèng Physik, thì Theo - Logik seõ giuùp hieåu baûn chaát cuûa vaán ñeà; vaäy cuõng coù theå noùi "Theo" thuoäc lónh vöïc cuûa Meta, töùc vöøa laø neàn taûng vöøa laø phaïm vi giam haõm vaø troùi buoäc cuûa vieäc bieåu hieän. Troùi buoäc khoâng phaûi laø moät söï kheùp kín hoaøn toaøn cuûa hö voâ, maø laø ñôïi chôø con ngöôøi ñeán gaëp gôõ, töùc höõu theå reùo goïi thôøi khaéc maø con ngöôøi baét ñaàu suy nghó. "Toàn taïi - Thaàn - Luaän" laø caáu truùc cuûa sieâu hình hoïc, laø thöù sieâu hình hoïc xöùng ñaùng suy tö nhaát.
Thaàn laøm sao ñi vaøo trieát hoïc ñaây? Ñaây laø vaán naïn ñaày haáp daãn, noù ñoøi chuùng ta phaûi phaùt hieän ra daáu veát cuûa Thaàn trong doøng lòch söû. Heidegger cho raèng trong luùc suy nghó ñang daàn hình thaønh, töùc laø luùc trieát hoïc bò aùnh saùng phaùt hieän ra tình traïng kheùp kín ñaày cuøng khoán cuûa mình neân tìm caùch chaïy ra ngoaøi, thì "Thaàn" lieàn ñeán. Vieäc tieán ñeán cuûa "Thaàn" laøm neân söï khaùc bieät, thaûo naøo con ngöôøi phaûi duøng raát nhieàu caùch dieãn ñaït khaùc nhau ñeå noùi veà ñieàu naøy nhö: "thaùi sô" (arche), "nguyeân nhaân ñeä nhaát cuûa vuõ truï" (prima causa), "nguyeân nhaân cuûa chính noù" (causa sui), "tinh thaàn tuyeät ñoái" (Absoluter Geist),...
"Bieåu töôïng cuûa sieâu hình hoïc maø thò giaùc coù theå quan saùt ñöôïc laø nhôø vieäc höõu theå töï phaùt saùng. Loaïi aùnh saùng töï thaân naøy cuõng giuùp cho tö duy con ngöôøi kinh nghieäm ñöôïc, nhöng thöù tö duy ñoù laïi khoâng theå thaáu nhaäp hoaøn toaøn vaøo moïi phaïm vi cuûa tö duy sieâu hình, do ñoù sieâu hình hoïc thöôøng chæ laø söï dieãn ñaït moät goùc caïnh cuûa höõu theå. Trong söï töï phaùt saùng naøy cuûa höõu theå, tö duy sieâu hình seõ muoán tìm kieám nguoàn coäi cuûa höõu theå vaø cuûa toàn taïi vaø caû ñaáng taïo ra nguoàn saùng naøy nöõa."
Toùm laïi, neáu ví trieát hoïc nhö moät caây coå thuï um tuøm, thì sieâu hình hoïc seõ laø boä reã caây, maø boä reã naøy laïi ñöôïc baùm vaøo neàn taûng laø "Thaàn", neân môùi sinh hoa keát quaû doài daøo.
Maët khaùc, "Thaàn", nhö Heidegger ñaõ taùi khaúng ñònh ôû treân, khoâng theå bò goäp chung vôùi thaàn cuûa doøng lòch söû, bôûi neáu theá "Thaàn" naøy seõ bò laõng queân hoaëc caøng theâm teä haïi maø thoâi, kieåu gioáng nhö Nietzsche ñaõ coi tö töôûng caù nhaân cuûa mình laø sieâu nhaân, vaø ñaët noù thaønh thöôïng ñeá. Vôùi nhöõng ñieàu nhö theá, nhö ñaõ noùi, Heidegger tröôùc seõ "giaûi caáu", sau seõ ñöa ra lyù do phaûn ñoái nhö sau:
"Töï thaân con ngöôøi khoâng coù caùch gì ñaët mình vaøo vò trí cuûa Thöôïng ñeá, bôûi baûn chaát cuûa con ngöôøi khoâng theå vöôn tôùi ñòa haït baûn chaát cuûa Thöôïng ñeá ñöôïc duø chæ moät tí thoâi."
Noùi caùch khaùc, veà moái töông quan giöõa trieát - thaàn, nhö trong hoäi nghò Zuerich (Thuïy Só) naêm 1951, Heidegger ñaõ khaúng ñònh nhö sau:
"Toâi seõ chaúng bao giôø maát coâng suy nghó veà söï hieån loä cuûa Thöôïng ñeá, bôûi toâi nghó raèng höõu theå ñaâu sao ñi nöõa cuõng khoâng theå ñöôïc coi nhö neàn taûng ñeå kinh nghieäm veà Thöôïng ñeá vaø thaät ra söï toû loä cuûa Ngaøi chæ phaùt sinh trong khuynh höôùng cuûa höõu theå."
II. Rahner Baøn Veà Moái Töông Quan Trieát - Thaàn
Tö töôûng troïng taâm cuûa Rahner khoâng nhaém vaøo quan ñieåm chaân lyù, nhöng laø kinh nghieäm cuûa con ngöôøi veà chaân lyù vaø thaàn hoïc veà ôn cöùu ñoä. Con ngöôøi vaø vieäc sieâu vöôït khoûi nhöõng giôùi haïn cuûa noù laø xuaát phaùt ñieåm cuûa moïi vaán ñeà, bôûi con ngöôøi voán dó laø moät vaán ñeà chaúng theå naøo ñoaùn ñònh hoaøn toaøn ñöôïc, noù laø toång hoøa cuûa raát nhieàu vaán ñeà. Vôùi chieàu höôùng suy tö laáy con ngöôøi laøm goác nhö theá, chuùng ta coù theå ñaët caâu hoûi raèng: Rahner - vöøa vôùi tö caùch trieát gia, vöøa vôùi tö caùch thaàn hoïc gia - seõ coù nhaän ñònh gì veà moái töông quan giöõa trieát hoïc vaø thaàn hoïc ñaây?
1. Trieát - thaàn: ñoäc laäp vaø hoã töông
Thaùnh Toâma Aquinoâ laø ngöôøi ñaàu tieân maïnh daïn tuyeân boá trieát hoïc laø moät moân khoa hoïc ñoäc laäp. Tuy laø ngöôøi noái böôùc thaùnh Toâma, song Rahner laïi cho raèng, bôûi con ngöôøi voán coù ñoäc laäp vaø töï do, neân taän goác reã thaàn hoïc chính laø vieäc con ngöôøi muoán töï hieåu bieát chính mình, töï traùch nhieäm. Nhö theá, thaàn hoïc vaø trieát hoïc ñeàu muoán ñoäc laäp töï chuû. Coøn veà moái töông quan giöõa trieát - thaàn thì khoâng nhaát thieát phaûi ñaït cho kyø ñöôïc söï thoáng nhaát "hôïp yù töông dung", maø boû qua vieäc caân nhaéc taàm quan troïng cuûa moãi beân. Ví duï neáu caùc trieát gia cöù giöõ maõi söï hoaøi nghi ñoái vôùi vieäc thaàn hoïc phaûn tænh veà maëc khaûi, thì luùc ñoù lieäu raèng caùc trieát gia coù coøn ñuû töï do vaø trieát hoïc coù coøn ñuû ñoäc laäp khoâng. Cho neân, khi noùi veà moái töông quan giöõa trieát vaø thaàn, phaûi luoân giöõ ñöôïc söï phaân bieät caàn thieát giöõa nhöõng ñieåm töông ñoàng vaø nhöõng ñieåm khaùc bieät.
Khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa, trieát hoïc vaø thaàn hoïc ñaõ ñöôïc nhìn nhaän nhö hai moân khoa hoïc. Theo goùc nhìn lòch söû, trieát hoïc ñaõ coù ñoù roài, bôûi ai ai cuõng ñeàu bieát ñaët caâu hoûi: laøm sao ñeå bieát? laøm sao ñeå vaän duïng caùi bieát ñoù? Trieát hoïc laø trí tueä cuûa con ngöôøi, khoâng theå chia taùch khoûi con ngöôøi, neân Rahner thaäm chí coøn cho raèng ngay caû moät laõo noâng troàng khoai taây cuõng khoâng theå naøo thoaùt khoûi nhöõng vaán ñeà trieát hoïc. Cho neân, trieát hoïc ñaõ toàn taïi tröôùc maëc khaûi, hoaëc tröôùc khi tieáp nhaän maëc khaûi, con ngöôøi ñaõ coù moät laäp tröôøng trieát hoïc naøo ñoù roài. Nhö theá xem ra, trieát vaø thaàn chaúng coù lieân heä gì vôùi nhau, thaäm chí coøn laï laãm vôùi nhau nöõa. Vaäy maø laïi coù ngöôøi muoán noái chuùng laïi vôùi nhau, muoán thöû taïo neân moät söï lieân heä giöõa chuùng.
2. Töông quan giöõa töï nhieân vaø aân suûng
Treân thöïc teá, trieát vaø thaàn töông quan vôùi nhau thaät söï ra sao? Veà phía thaàn hoïc, moái töông quan naøy ñöôïc hieåu nhö moái töông quan giöõa baûn tính (nature) vaø aân suûng (grace). Noùi caùch khaùc, baûn tính chính laø söï toàn taïi cuûa con ngöôøi; aân suûng thì khoâng phaûi laø moät ñoà vaät, maø laø ñieàu kieän ñaëc thuø cuûa tinh thaàn con ngöôøi. AÂn suûng seõ khaùc bieät tuøy theo moãi baûn tính: söï tuyeät ñoái cuûa Thieân Chuùa seõ thoâng truyeàn cho moãi ngöôøi, roài caù nhaân ñoù tuøy theo möùc ñoä nhaän bieát vaø yù thöùc maø ñoùn nhaän hay töø choái, song duø theá naøo thì aân suûng laø ñieàu Thieân Chuùa ban nhöng khoâng. Cho neân, söï vieân maõn cuûa aân suûng cuõng chính laø söï vieân maõn cuûa baûn tính. Nhö vaäy, baûn tính cuûa con ngöôøi laø moät aân suûng vöøa cuï theå vöøa noäi taïi trong töøng phuùt giaây. Cuõng nhö tieàm naêng laø tieàm naêng mang tính hieän thöïc, maø hieän thöïc laø hieän thöïc cuûa moät tieàm naêng, thì cuõng vaäy, aân suûng vaø baûn tính toàn taïi trong moái quan heä hoã töông, ñeå cuøng laøm cho toàn taïi trôû neân moät kieåu hieän höõu ñích thöïc.
Töø ñoù, Rahner ñaõ noùi veà moái töông quan giöõa trieát hoïc vaø thaàn hoïc nhö sau:
"Thieân Chuùa muoán chaân lyù cuûa trieát hoïc, bôûi Ngaøi muoán toû loä chính Ngaøi trong chaân lyù, töùc chaân lyù tuyeät ñoái, vónh haèng vaø traøn ñaây ôn phuùc; coù nhö theá con ngöôøi chuùng ta môùi coù theå tieáp caän chính Ngaøi, maø khoâng ñoå thöøa cho khoaûng caùch cuûa söï voâ tri tuyeät ñoái."
Nhö theá, chaân lyù cuûa trieát hoïc vaø cuûa thaàn hoïc laø moät, ñeàu ñi vaøo chaân lyù tuyeät ñoái, duø khoâng cuøng thôøi khaéc (moments) nhöng seõ ñöôïc thaám hoøa vaøo nhau.
Khi moät trieát gia caûm nghieäm ñöôïc raèng Thöôïng ñeá ban ôn khoâng phaûi vì coâng lao cuûa oâng, maø chæ laø vì Ngaøi laø Ñaáng muoán töï toû loä chính Ngaøi cho oâng, thì luùc ñoù, oâng seõ ñoùn nhaän vaø khaúng ñònh raèng maëc khaûi chính laø aân hueä. Nhö vaäy, maëc khaûi khoâng phaûi laø thöù baûn tính tinh thaàn ñöôïc ban cho neáu hoäi ñuû caùc ñieàu kieän caàn thieát, nhöng maëc khaûi ñöôïc toû loä heát söùc töï do, ñeán noãi noù coù theå ñöôïc ñoùn nhaän hoaëc bò loaïi tröø bôûi con ngöôøi. Theo ñoù, aân suûng laø vieäc Thöôïng ñeá töï do thoâng truyeàn chính Ngaøi, laø haønh vi cuûa tình yeâu; nhöng chæ nhöõng ai bieát mình, nghóa laø hieåu mình laø ai vaø ñoái phöông laø ai, môùi coù theå ñoùn nhaän hoaëc töø choái aân suûng maø thoâi.
Do ñoù, khoâng gian töï do suy tö trieát hoïc laø ñieàu kieän taát yeáu. Coøn aân suûng ñöôïc ban cho toaøn theå nhaân loaïi laø do söï chuû ñoäng, töï do, vaø söï thoâng ban voâ ñieàu kieän cuûa Thieân Chuùa; ñoàng thôøi con ngöôøi cuõng coù töï do ñeå ñoùn nhaän hoaëc töø choái nhöõng maëc khaûi ñöùc tin ñöôïc toû loä trong doøng lòch söû. Vì vaäy, Rahner vieát: "Thöïc teá, laø moät trieát gia, trong suy nghó tieân thieân cuûa mình, hoï thöôøng ñaõ ñoùn nhaän moät tröôøng phaùi thaàn hoïc naøo ñoù roài, thöù nhaän ñònh sieâu vöôït caên baûn kia ñaõ giuùp hoï gaëp gôõ tröïc tieáp vò Thieân Chuùa ñang ñeán vôùi hoï."
Nhö ñaõ noùi, moät maët tuy vaãn khaúng ñònh tính ñoäc laäp cuûa trieát hoïc, nhöng maët khaùc, con ngöôøi trong ñieàu kieän sieâu vöôït cuûa mình, moät caùch tieân thieân ñaõ höôùng veà Tuyeät Ñoái roài. Vaäy cuoái cuøng hieåu theá naøo ñaây? Töø ñaây, chuùng ta seõ baøn veà caùch hieåu cuûa Rahner veà trieát hoïc, vaø goùc nhìn cuûa thaàn hoïc veà vieäc suy tö trieát hoïc.
Trieát hoïc laø heä thoáng tö töôûng ñöôïc hình thaønh qua doøng lòch söû, chaát lieäu suy tö trieát hoïc laø do ñieàu kieän cuûa moãi thôøi vaø nhöõng tieàn ñeà mang tính giôùi haïn cuûa noù maø coù. Cho neân, thaàn hoïc cuõng coù theå laø chaát lieäu ñeå cho trieát hoïc suy tö vaø ñoái thoaïi. Rahner ñaëc bieät neâu teân moät soá trieát gia phaûn ñoái laäp tröôøng treân, nhö: Karl Marx (1818 - 1883), Friedrich W. Nietzsche (1844-1900), Heidegger vaø Sartre.
Rahner nghó raèng suy tö trieát hoïc nhaèm vaøo thöïc taïi (reality) maø phaûn tænh. Neáu vaäy, trieát hoïc khoâng theå loaïi tröø hoaëc tieân thieân xa laùnh baát kyø thöïc taïi naøo caû. Noùi nhö vaäy nghóa laø trong thaàn hoïc taát nhieân ñaõ phaûi coù tö duy trieát hoïc roài.
Ñaàu tieân, Rahner noùi roõ trong thaàn hoïc phaûi coù tö duy trieát hoïc:
"Lieân heä ñeán nhöõng ñieàu maø Giaùo hoäi giaûng daïy, Thieân Chuùa coù maët trong moïi haønh ñoäng maëc khaûi cuûa Ñöùc Kitoâ. Ñöùc Kitoâ ñaõ vaän duïng moïi phöông phaùp vaø caùch thöùc cuûa lyù tính vaø tö töôûng ñeå truyeàn ñaït haønh vi vaø noäi dung cuûa ñöùc tin, nhôø theá con ngöôøi môùi coù theå kinh nghieäm, ñaët caâu hoûi vaø thaáu hieåu ñöôïc."
Thöù ñeán, Rahner laïi noùi tieáp: trieát hoïc khoâng phaûi laø ñieàu ñöôïc thieát ñònh tröôùc, kieåu nhö moät heä thoáng trieát hoïc hoaøn bò, roài môùi ñöôïc ñem aùp duïng vaøo thaàn hoïc. Bôûi Rahner nghó raèng ngaøy nay chaúng coù heä thoáng trieát hoïc naøo hoaøn haûo vaø ñaày ñuû khaû dó ñaùp öùng ñöôïc cho nhu caàu muoân hình vaïn traïng cuûa thaàn hoïc caû. Haõy laáy truyeàn thoáng trieát hoïc Taân Kinh vieän laøm ví duï. Duø coù raát nhieàu heä thoáng vaø quan ñieåm trieát hoïc, nhöng truyeàn thoáng Kinh vieän ñaõ khoâng caùch gì ñoái phoù laïi, hay coù ñaùp aùn chính xaùc cho nhöõng caûnh huoáng phaùt sinh ña daïng hieän nay, huoáng hoà gì trong suy tö thaàn hoïc laïi coù raát nhieàu vaán ñeà ôû nhöõng caáp ñoä khaùc nhau.
Suy tö trieát hoïc trong thaàn hoïc ñoái maët vôùi hai vaán ñeà cô baûn: chuû nghóa giaùo ñieàu thöïc chöùng (dogmatic positivism) vaø chuû nghóa kinh thaùnh cô yeáu (biblicism). Ñieåm chung cuûa hai chuû nghóa naøy laø pheâ bình söï thieáu soùt cuûa quan ñieåm truyeàn thoáng veà luaät töï nhieân, vì truyeàn thoáng naøy ñaõ boû rôi lòch söû tính trong quaù trình hình thaønh. Hai chuû nghóa naøy ñaõ khoâng coi troïng ñòa vò ñaëc höõu cuûa con ngöôøi: khi ñi vaøo suy tö thaàn hoïc, caàn söû duïng söï toaøn theå cuûa lyù trí vaø linh ñaïo ñaõ coù ñeå xaây döïng tieáp. Nhö theá, suy tö trieát hoïc trong thaàn hoïc, moät maët laø "caên nguyeân cuûa tö töôûng, cöïc ñoan cuûa vieäc tra hoûi, thaønh thaät trong ñoái chaát"; song maët khaùc, khoâng theå chæ chuù troïng ñeán söï hieáu kyø trong hoïc thuaät maø boû queân ñi vaøo ñôøi soáng, ñeå roài laïi vaän duïng chaát lieäu ñöùc tin nhö moät ñoái töôïng cho vieäc tö duy maø thoâi.
Coù nhö theá, suy tö môùi khoâng mang tính loaïi tröø: nghóa laø khoâng coi troïng hoaëc khoâng chaáp nhaän tö töôûng ñöùc tin, vaø cuõng chuù troïng tôùi nhöõng vaán ñeà nghieâm troïng, thaäm chí coøn daùm ñoái chaát vôùi nhöõng ngöôøi hoaøi nghi vaø voâ thaàn nöõa. Thaùi ñoä suy tö naøy môùi thöïc söï coù chieàu saâu vaø theo yù ñònh cuûa Thieân Chuùa:
"Chieáu theo yù ñònh cöùu ñoä toaøn theá giôùi cuûa Thieân Chuùa, söï thoâng truyeàn chính mình (aân suûng) trong baát cöù thôøi ñieåm vaø nôi choán naøo ñeàu coù theå phaùt sinh - ít nhaát laø moät lôøi môøi goïi ñaày töï do daønh cho con ngöôøi - moät söï gaëp gôõ hieån nhieân vôùi nhöõng ñieàu maø Giaùo hoäi haèng truyeàn giaûng."
3. Thaàn: coõi meâ cuûa chieâm nieäm, coõi phuùc cuûa ñöùc tin
Tieáp ñaây, chuùng ta seõ baøn veà caâu hoûi quan troïng baäc nhaát laø: taïi sao laïi coù thaàn hoïc? Vôùi caâu hoûi naøy, tröôùc heát Rahner seõ noùi theo quan nieäm cuûa thaùnh Toâma, sau ñoù ngaøi seõ giaûi thích baèng ngoân ngöõ ngaøy nay.
Trong truyeàn thoáng Giaùo hoäi Coâng giaùo, theo Rahner, quan nieäm veà moät Thieân Chuùa "aån taøng" (hidden) ít gaëp hôn nhieàu so vôùi quan nieäm veà moät Thieân Chuùa "khoâng theå hieåu thaáu" (incomprehensibility). Neáu nhìn töø khía caïnh sieâu hình hoïc, noùi Thieân Chuùa "aån taøng" nghóa laø ta chæ coù theå hieåu ñöôïc Ngaøi nhôø maëc khaûi, coøn noùi Thieân Chuùa "khoâng theå hieåu thaáu" nghóa laø nhaán maïnh ñeán söï giôùi haïn nôi lyù tính cuûa ta, neân chaúng theå naøo naém baét ñöôïc tính tuyeät ñoái cuûa Thieân Chuùa. Taét moät lôøi, caû hai caùch noùi ñeàu muoán khaúng ñònh raèng, Thieân Chuùa laø töï do, chuû ñoäng, tuøy nôi tuøy thôøi maø toû loä chính Ngaøi, vaø caên nguyeân cuûa Ngaøi laø maàu nhieäm. Neân thaäm chí, nhöõng ngöôøi ñöôïc dieãm phuùc thaáy Ngaøi treân coõi döông traàn naøy (beatific vision) thì cuõng khoâng theå thaáu hieåu troïn veïn veà Ngaøi, ñoù laø maàu nhieäm cuûa con ngöôøi. Vaán ñeà ñaët ra laø: laøm theá naøo con ngöôøi laïi bieát ñöôïc söï toàn taïi cuûa moät Thieân Chuùa "khoâng theå hieåu thaáu"?
Thieân Chuùa "khoâng theå hieåu thaáu" laø vì Ngaøi voâ haïn trong khi con ngöôøi höõu haïn, laø vì Ngaøi laø tuyeät ñoái neân khoâng theå ñaùnh giaù hay öôùc löôïng ñöôïc. Do ñoù, ngay caû nhöõng ai coù phuùc ñöôïc dieän kieán Ngaøi, ñöôïc chính Ngaøi thoâng truyeàn cho, thì hoï vaãn laø con ngöôøi cuõ, khoâng coù gì thay ñoåi caû. Theá laø, Thieân Chuùa "khoâng theå hieåu thaáu" laø ñieàu phi trieát hoïc, nhöng laø vaán ñeà cuûa con ngöôøi ôû moät möùc ñoä saâu xa hôn. Ñaây cuõng laø loái noùi ñöôïc maëc khaûi trong Kinh Thaùnh vaø trong truyeàn thoáng cuûa Giaùo hoäi. Ñöông nhieân, vieäc hieåu bieát Thieân Chuùa coù nhieàu caáp ñoä khaùc nhau, tuøy vaøo möùc ñoä vaø caùch thöùc soi saùng cuûa Ngaøi. Thieân Chuùa laø khoâng theå hieåu thaáu neân chæ khi naøo Ngaøi soi saùng thì ta môùi hieåu ñöôïc thoâi.
Noùi khaùc ñi, vôùi caùch giaûi thích naøy, thaùnh Toâma ñang goäp chung quan ñieåm veà soi saùng cuûa thaùnh Augustinoâ vôùi sieâu hình hoïc cuûa Aristotle. Nhö theá, thaùnh Augustinoâ coá gaéng noùi veà höõu theå Thieân Chuùa (divine being), töùc baûn chaát thaät söï cuûa Thieân Chuùa (real essence of God) laø höõu theå Thieân Chuùa töï thaân; bôûi so vôùi con ngöôøi, höõu theå vaø baûn chaát coù söï phaân bieät (distinct). Khi noùi ñeán baûn chaát cuûa loaøi höõu haïn thì cuõng ñaõ chæ ra caùch thöùc vaø caáp ñoä ñeå xaùc ñònh söï tuyeät ñoái hay thaàn tính cuûa Thieân Chuùa. Theá neân, hieåu ñöôïc sieâu hình hoïc veà söï soi saùng, töùc aân suûng, laø hieåu ñöôïc moái töông quan giöõa vieäc Thieân Chuùa töï thoâng truyeàn chính mình vaø vieäc con ngöôøi ñöôïc ñoùn nhaän dieãm phuùc kia.
Moái töông quan naøy moät maët laø giöõa Ñaáng Taïo Hoùa vaø loaøi thuï taïo, maët khaùc laø vieäc soi saùng cuûa Chuùa Thaùnh Thaàn. Thaàn hoïc Saùng taïo khaúng ñònh taát caû moïi thuï taïo ñeàu do aân suûng cuûa Thieân Chuùa maø ra (created grace), laø söï tham döï (participation) theo töøng caáp ñoä. Coøn aân suûng cuûa Thaùnh Thaàn laø moät loaïi khaùc, ñöôïc goïi laø aân suûng phi saùng taïo (non-created grace). Hai loaïi aân suûng tuy ñeàu ñeán töø Thieân Chuùa, nhöng loaïi sau vieân maõn hôn loaïi tröôùc, song loaïi tröôùc laïi laø ñieàu kieän taát yeáu ñeå loaïi sau ñöôïc nhaän thöùc vaø ñöôïc laõnh nhaän. Noùi caùch khaùc, sôû dó vieäc con ngöôøi vaø Thieân Chuùa gaëp gôõ nhau caû trong tieàm naêng vaø hieän thöïc xaûy ra ñöôïc laø do söï chuû ñoäng cuûa Thieân Chuùa vaø söï ñoùn nhaän cuûa con ngöôøi, laø söï phoái hôïp cuûa caû hai phía.
4. Nhaân sinh quan veà trieát - thaàn
Qua nhöõng gì ñaõ trình baøy ôû treân, Rahner muoán nhaán maïnh ñeán ba ñieåm sau: khi thaùnh Toâma noùi Thieân Chuùa laø khoâng theå thaáu trieät thì nghóa laø ñang nhìn töø goùc nhìn höõu haïn cuûa con ngöôøi, vaø con ngöôøi kinh nghieäm ñöôïc nhöõng ñieàu maø Thieân Chuùa dieãn taû. Do ñoù, "khoâng theå hieåu thaáu" laø caùch noùi thöôøng ñöôïc duøng ñeå noùi veà moät ñaëc tính (quality) cuûa Thieân Chuùa. Ñaëc tính naøy chæ laø moät trong nhöõng thuoäc tính cuûa Thieân Chuùa. Vaø caùch duøng naøy cuûa thaùnh Toâma, baát keå trong thaàn hoïc hay trong nhaân hoïc sieâu hình, ñeàu chieám moät ñòa vò quan troïng. Thaät vaäy, trong Contra Gentiles, thaùnh Toâma ñaõ coi ñaëc tính naøy laø ñeà muïc caên baûn cuûa nhaân hoïc; coøn trong Summa Theologica, ñaëc tính ñoù laïi laø moät thuoäc tính troïng yeáu cuûa Thieân Chuùa.
Rahner cho raèng trong nhaân hoïc Kitoâ giaùo, neáu coù ai khoâng chaáp nhaän caùch duøng naøy thì cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc hoï "voâ phöông" chaáp nhaän con ngöôøi laø höõu haïn. Toùm laïi, tuy khoâng noùi roõ heát yù nghóa saâu xa cuûa caùch duøng "Thieân Chuùa khoâng theå hieåu thaáu", nhöng roõ raøng yù cuûa Rahner laø, moät khi ai ñoù ñi ñeán cuøng cöïc cuûa vieäc khoâng theå hieåu thaáu, thì cuõng laø luùc hoï nhaän hieåu chính mình, vaø thaùi ñoä "voâ phöông" seõ bieán thaønh tích cöïc, töùc seõ trôû thaønh ñoäng löïc thuùc ñaåy hoï tìm kieám ñeå hieåu bieát.
"Veà maët tö duy, neáu trong hôïp ñeà (synthesis) cuûa moät ngöôøi thöôøng khoâng theå naøo thoaùt khoûi vieäc noái keát moät "söï kieän" (what) vôùi moät "thöù gì ñoù" (something), thì töø noái meänh ñeà aáy aét haún phaûi laø ñoäng töø phaûn thaân "laø" (esse itself), baát keå söï khaúng ñònh cuûa meänh ñeà naøy coù ñöôïc hieåu hay khoâng; theo ñoù, meänh ñeà "Thieân Chuùa khoâng theå hieåu thaáu" cuõng coù taùc duïng gioáng nhö vaäy."
Ñoù chính laø taùc duïng cuûa phöông phaùp "phuû ñònh cuûa phuû ñònh" (retorsion), töùc laø thöïc tieãn (actus exercitus) chöùng minh chính noù, baûo veä chính noù. Ñoù laø theå nghieäm söï sieâu vieät cuûa con ngöôøi, söï theå nghieäm naøy xuyeân thaáu moïi caáp baäc vaø höôùng ñoä cuûa con ngöôøi, bôûi vì söï theå nghieäm laø baûn chaát Ek-sistenz cuûa con ngöôøi. Trong hoaït ñoäng cuûa voâ thöùc, söï theå nghieäm chöa hieån ñeà (unthematic); nhöng trong khi suy tö, söï theå nghieäm bieán thaønh hieån ñeà, caên nguyeân cuûa söï sieâu vieät (excessus) naøy tuy khoâng theå hieåu ñöôïc, nhöng noù daãn ñeán vieäc caáu thaønh ñieàu kieän cuûa haønh vi nhaän thöùc nôi moãi ngöôøi.
Noùi caùch khaùc, sieâu vieät chieáu saùng baûn chaát cuûa lyù trí con ngöôøi laøm cho con ngöôøi tham döï vaøo aùnh saùng cuûa Thieân Chuùa; roài nhö moät keû töï do, con ngöôøi coù theå chaáp nhaän hoaëc töø choái lôøi môøi goïi cuûa Ñaáng Sieâu Vieät, nghóa laø con ngöôøi töï nguyeän caùch voâ ñieàu kieän ñi vaøo Nguoàn Coäi kia, vaø töï saép xeáp baûn chaát cuûa mình sao cho töông caän vôùi söï toát laønh chaân thaät cuûa vò Thieân Chuùa khoâng theå hieåu thaáu. Rahner goïi tieán trình ñoù baèng nhöõng danh töø thaàn hoïc quen duøng laø "Tin - Caäy - Meán".
Laáy nhöõng suy tö treân phaûn tænh vaøo hoaøn caûnh hieän nay, Rahner laïi thaáy phöùc taïp hôn: vieäc laáy con ngöôøi laøm trung taâm cuûa naõo traïng hieän ñaïi laøm cho con ngöôøi ngaøy caøng ít thôøi gian phaûn tænh, pheâ bình giaù trò quan cuûa mình, ngaøy caøng ít hieåu bieát veà nhöõng aûnh höôûng cuûa hoaøn caûnh treân toaøn boä cuoäc soáng laâu daøi cuûa mình. Nhö theá, kinh nghieäm phaùn ñoaùn cuûa raát nhieàu ngöôøi ñang ñöôïc ñaët treân moät tieàn ñeà cuûa vieäc chöa yù thöùc vaø thaønh kieán, neân söï töï do cuûa con ngöôøi phaûi nhaän chòu bao nhieâu thöù haïn ñònh, trôû ngaïi, thaäm chí bò thao tuùng nöõa (omnis homo mendax).
Thaät ra, hieän töôïng treân ñaõ chæ ra nhöõng giôùi haïn cuûa con ngöôøi, bôûi tuy ñaõ coù raát nhieàu tieán boä vaø thaønh töïu, nhöng con ngöôøi laøm sao naém baét cho heát kieán thöùc khoa hoïc ñöôïc? Vaø daãu cho naém baét heát ñi nöõa thì ñieàu ñoù coù yù nghóa gì? Nhöõng vaán ñeà maø con ngöôøi gaëp phaûi bao giôø cuõng nhieàu hôn nhöõng caâu traû lôøi maø con ngöôøi coù ñöôïc. Nhö vaäy, moãi keát thuùc laïi môû ra moät khôûi ñaàu môùi. Ñoái dieän vôùi söï môû roäng khoâng ngöøng nhö vaäy, con ngöôøi thöôøng hay phaûn khaùng, roài laïi taän duïng töøng phuùt giaây ñeå taän höôûng cuoäc soáng naøy. Nhöng quan ñieåm aáy cuûa "chuû nghóa hieän sinh" chaúng keùo daøi ñöôïc bao laâu, bôûi moãi phuùt giaây ñeïp ñeõ kia khoâng theå che laáp ñi söï hö khoâng cuûa caùi cheát, vaäy neân phaûi phaûn tænh sao cho sieâu vöôït ñöôïc vaán ñeà cuûa chính mình. "Tính kieâu ngaïo ñaõ laøm cho con ngöôøi chaúng nôi naøo maø khoâng laïc böôùc, vaø thöôøng laïc vaøo vuøng cöïc ñoan, theá laø con ngöôøi caøng luùc caøng caûm nhaän söï ñau khoå roõ raøng hôn, moät söï ñau khoå mieân tröôøng khoâng hoài keát." Vaäy maø, con ngöôøi laïi khoâng caùch gì nhaän ra ñöôïc hieän traïng aáy, vaãn cöù tieáp tuïc xaây döïng bao moäng töôûng töông lai. Nhöõng moäng töôûng kia cuûa con ngöôøi laïi bò giam nhoát trong moät vaøi yù thöùc heä naøo ñoù, neân sôùm muoän gì hoï cuõng kinh nghieäm ñöôïc söï chaät heïp vaø coâ ñôn thoâi.
Taét moät lôøi, sau khi ñaõ yù thöùc ñöôïc nhöõng hieän töôïng treân, trieát hoïc khoâng theå khoâng thöøa nhaän raèng vaán ñeà cuûa con ngöôøi laø voâ haïn, nhöng söï theå naèm ôû choã coù chòu chaáp nhaän ñieàu ñoù hay khoâng thoâi, ñoù coøn tuøy thuoäc vaøo söï töï do quyeát ñònh cuûa trieát hoïc. Thaàn hoïc thì khaúng ñònh con ngöôøi coù khaû naêng (capacitas infiniti) ñeå ñoái dieän vôùi voâ haïn, ñoù laø ñöùc caäy (töùc nieàm hy voïng); roài neáu trong nieàm laïc quan quaù ñoä, con ngöôøi coù theå sa vaøo nguy cô sau: con ngöôøi hieåu Thieân Chuùa theo nhö nhöõng giaûi thích cuûa chính hoï, luùc ñoù con ngöôøi coi mình laø Thieân Chuùa.
Ñoái vôùi thaàn hoïc vaø trieát hoïc hieän ñaïi, ñaïo lyù "moät Thieân Chuùa khoâng theå hieåu thaáu" vaãn mang moät yù nghóa raát saâu xa. Nhaán maïnh "moät Thieân Chuùa khoâng theå hieåu thaáu" laø ñeå phaûn ñoái vieäc con ngöôøi töï cho mình coù theå ñaït ñeán caâu traû lôøi chung cuïc veà Thieân Chuùa, vaø cuõng ñoøi con ngöôøi phaûi tieáp tuïc suy tö; nhöng cuõng laø noùi leân raèng con ngöôøi coù phuùc phaàn ñi vaøo saâu hôn huyeàn nhieäm khoâng theå thaáu kia, nghóa laø neáu töï mình, con ngöôøi khoâng caùch gì coù theå hieåu thaáu neáu khoâng döïa vaøo maàu nhieäm cuûa ñöùc tin vaø ñöùc caäy, vì luùc ñoù Thieân Chuùa môùi toû loä chính Ngaøi laø Thieân Chuùa cuûa Tình Yeâu. Ñaây laø "trí tueä cuûa söï voâ tri" (docta ignorantia), noù dao ñoäng giöõa hai cöïc "laø" vaø "khoâng laø", noù ñaåy con ngöôøi ñeán bôø meùp cuûa giôùi haïn - nôi hoï phaûi tranh ñaáu ñeå hieán thaân cho ñieàu "baát khaû tri": neáu con ngöôøi cöù muoán giöõ laïi hieåu bieát cuûa mình, thì "voâ tri" seõ thaät söï laø voâ tri.
Cuoäc ñoái thoaïi giöõa trieát hoïc vaø thaàn hoïc laø söï hoã töông cuûa hai quaù trình suy tö thuoäc hai moái baän taâm khaùc nhau: giaû nhö trieát hoïc quan taâm vaø giaûi thích vaán ñeà toäi loãi vaø ôn cöùu ñoä, thì caùc thaàn hoïc gia seõ nhaän trieát hoïc laøm ñoàng baïn cuûa mình. Nhö theá laø, thaàn hoïc hieåu Thieân Chuùa khoâng ôû trong caùc ngaãu töôïng cuûa theá giôùi naøy, hoaëc bò giôùi haïn trong caùc mieâu taû veà thöïc taïi, nhö kieåu vò Thieân Chuùa maø chuû nghóa baát khaû tri hay voâ thaàn chuû tröông; nhöng Thieân Chuùa aáy ñaõ maëc khaûi vaø ñaõ ñöôïc gaëp thaáy trong nhöõng gì saâu kín nhaát, nhöõng gì aån chöùa nhaát cuûa theá giôùi naøy, vaø Thieân Chuùa aáy cuõng laø moät töông lai troïn veïn.
Theá neân, khi caùc thaàn hoïc gia pheâ phaùn moät loaïi trieát hoïc, thì ñieàu caùc vò ñoù nhaán tôùi khoâng chæ laø heä thoáng trieát hoïc aáy vaø thaàn hoïc ñaõ soi saùng cho nhau theá naøo; nhöng ñieåm nhaán chính laø phaùt hieän xem trong meänh ñeà trieát hoïc kia coù aån taøng toäi loãi khoâng hay tìm xem boái caûnh cuûa ôn cöùu ñoä laø gì.
Chuùng ta hieåu theá naøo veà vieäc Rahner noùi raèng trong trieát hoïc coù "toäi loãi"? Rahner cho raèng, khi moät nhaø trieát hoïc chöa phaûn tænh trieät ñeå moät chuaån taéc tieân thieân xem coù vaán ñeà hay khoâng, maø ñaõ voäi maëc nhaän noù laøm tieàn ñeà nhö theå noù khoâng coù chuùt vaán ñeà gì, thì vò aáy ñaõ töï ñoùng suy tö trieát hoïc vaøo khung roài. Vò aáy ñöùng trong khuoân khoå maø mình ñaõ thieát laäp maø suy tö roài laïi khoan khoaùi khaúng quyeát, hay tuyeät ñoái hoùa nhöõng höôùng ñoä vaø möùc ñoä maø vò aáy ñaõ coù veà nhaân sinh. Nhö theá, vò aáy ñaõ khoâng theå hieåu heát ñöôïc chaân töôùng vaø yù nghóa cuûa nhaân sinh caùch toaøn veïn, maø goùc nhìn cuûa vò aáy chæ ñang döøng laïi ôû moät cöïc ñoan naøo ñoù thoâi.
Trong quaù trình naøy coù moät hieän töôïng thaät thuù vò: nhaø trieát hoïc khi ñang tin töôûng tuyeät ñoái vaø ra söùc baûo veä laäp tröôøng töï do vaø ñoäc laäp cuûa trieát hoïc, thì laøm sao hoï coù theå hieåu roõ töï do laø gì? chaúng leõ töï do laïi chæ ñöôïc hieåu trong khuoân khoå cuûa moät loaïi töï do ñaõ bò ñoùng khung? Nhö theá, chính loái nhìn naøy ñaõ boû maát töï do cuûa con ngöôøi, hoaëc tính toaøn theå vaø chaân töôùng cuûa lòch söû. Giaû nhö tri thöùc cuûa con ngöôøi laïi boùp meùo söï soáng, khoâng giuùp con ngöôøi tìm gaëp yù nghóa troïn ñaày cuûa ñôøi mình, thì thöù tri thöùc aáy ñang rôi vaøo ñòa haït cuûa toäi loãi, töùc hoaøn caûnh ñoái laäp vôùi aân suûng roài. AÂn suûng laø Thieân Chuùa, Ñaáng chuû ñoäng vaø töï do thoâng truyeàn chính Ngaøi, haønh ñoäng naøy cho thaáy tình yeâu ñích thaät cuûa Ngaøi. Haønh ñoäng tình yeâu chæ coù theå ñaùp laïi baèng caùch ñoùn nhaän hay töø choái maø thoâi.
Toùm laïi, söï ñoäc laäp vaø töï do cuûa trieát hoïc ñöôïc theå hieän caùch töï nhieân nhaát nhö laø moät söï chuaån bò, vaø trieát hoïc cuõng coù theå trôû thaønh moät giai ñoaïn suy tö trong thaàn hoïc. Theo thöù töï thôøi gian, trieát hoïc luoân ñi tröôùc thaàn hoïc vaø trôû thaønh ngöôøi ñoàng haønh noäi taïi cuûa suy tö thaàn hoïc, töùc thaàn hoïc cuûa tieán trình suy tö trieát hoïc. Noùi nhö ngoân ngöõ Kinh Thaùnh: "Coù tai thì nghe!" (Mt 13:9), ngöôøi nghe tröôùc tieân phaûi coù ñieàu kieän ñeå laéng nghe (khía caïnh thuoäc baûn tính cuûa con ngöôøi), môùi coù theå nghe thaáy ñieàu Phuùc AÂm muoán toû loä. Song, ñoâi khi nghe thaáy nhöng laïi khoâng hieåu noäi dung. Ñieàu ñoù thuoäc veà aùnh saùng khoâng ñöôïc hieån loä (unthematic illumination).
Rahner cho raèng moät khi con ngöôøi thaám nhaäp moät tö töôûng trieát hoïc, thì hoï khoâng theå traùnh khoûi thaàn hoïc cuûa söï khoâng ñöôïc hieån loä, thaäm chí hoï coøn khoâng bieát hoaëc ñang coá choái töø ñieàu ñoù nöõa. Nhöõng ai ñang hoïc baøn veà nhöõng chuû ñeà ña daïng cuûa trieát hoïc, thì söï huyeàn nhieäm cuûa nhöõng vaán ñeà ñoù laø thöù aân suûng thuùc hoï tieán veà huyeàn nhieäm Thieân Chuùa. Vôùi nhöõng ngöôøi khoâng coù choïn löïa, hoï ñaõ khoâng muoán söû duïng tö duy thì thaät khoù bieát ñöôïc söï toàn taïi cuûa linh hoàn, töùc baûn tính vaø aân suûng laøm sao aûnh höôûng treân hieän höõu cuûa hoï ñöôïc, nhöng vôùi nhaø trieát hoïc maø noùi, hoï chính laø "Kitoâ höõu voâ danh" (anonymous Christians).
5. Hy voïng vaøo töông lai
Toång keát laïi, sau khi baøn veà moái töông quan giöõa trieát hoïc vaø thaàn hoïc, Rahner ñeà xuaát ba ñieàu sau:
(1) Toång hôïp cuûa thaàn hoïc vaø trieát hoïc
Neáu Taây phöông chæ muoán ñaït ñöôïc moät thoâng ñieäp Kitoâ giaùo ñôn thuaàn (naked message), thì khoâng theå boû ñi söï toång hoøa hôïp cuûa thaàn vaø trieát, bôûi khi noùi veà maëc khaûi thì khoâng theå khoâng nhaéc ñeán thaàn hoïc, maø ñaõ noùi ñeán thaàn hoïc thì khoâng theå khoâng noùi ñeán suy tö trieát hoïc.
(2) Ña nguyeân hoùa trieát hoïc
Khaúng ñònh treân khoâng nhaèm toaøn caàu hoùa truyeàn thoáng trieát hoïc Taây phöông, maø thuùc ñaåy theo höôùng ngöôïc laïi: muoán coù söï ña nguyeân hoùa trong trieát hoïc, laøm sao ñeå trôï giuùp con ngöôøi trong nhöõng hoaøn caûnh vaên hoùa ña daïng khaùc nhau ñeàu coù theå phaùt trieån tö töôûng trieát hoïc.
(3) Nhaän roõ "Tính thôøi ñaïi" cuûa trieát hoïc hoâm nay
Khi Kitoâ giaùo ñaët chaân vaøo nhöõng hoaøn caûnh môùi, laøm sao ñeå khoâng theo moâ thöùc voán mang naëng lòch söû Taây phöông, laøm sao ñeå vieäc ñoái thoaïi tö töôûng vôùi caùc trieát gia laø nhöõng Kitoâ höõu voâ danh, ñöôïc dieãn ra trong baàu khí cuûa söï boå sung, laøm saùng toû, thaùch ñoá, thaäm chí giaûi phoùng Taây phöông haàu coù theå saûn sinh nhöõng aûnh höôûng môùi.
III. Phaûn Tænh Veà Loái Nhìn Cuûa Heidegger Vaø Cuûa Rahner Veà Töông Quan Trieát - Thaàn
Giôø ñaây, chuùng ta seõ ñöa ra nhöõng neùt gioáng vaø khaùc nhau trong caùch nhìn vaø tö töôûng cuûa Heidegger vaø Rahner, cuõng nhö seõ thieát laäp moái lieân heä giöõa hai vò naøy.
1. Ñieåm chung
Heidegger vaø Rahner ñeàu khaúng ñònh roõ raøng raèng: con ngöôøi laø xuaát phaùt ñieåm cuûa moïi moái baän taâm, laø quyeát ñònh tính phöông höôùng suy tö cuûa trieát hoïc vaø thaàn hoïc, vaø coù nhu caàu tìm gaëp huyeàn nhieäm tuyeät ñoái. Baát luaän laø "höõu taïi ñaây" (Dasein) hay laø "tinh thaàn trong theá giôùi" (Spirit in the world), con ngöôøi, trong vieäc hoûi - ñaùp, vaãn ñang theå nghieäm vaø tieáp caän Ñaáng Tuyeät Ñoái cuûa nhöõng ñieàu aån kín - khoâng caùch gì hieåu thaáu ñöôïc. Nhö theá, hai vò ñeàu chuû tröông khoâng baøn gì, khoâng hoûi gì caû, vaø coù moät thaùi ñoä pheâ phaùn ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng heä thoáng tö töôûng cöùng nhaéc.
a) Con ngöôøi laø moät keû haønh höông
Böôùc chuyeån bieán quan troïng trong cuoäc ñôøi vaø tö töôûng cuûa Heidegger heä ôû vieäc oâng nghó raèng "chuû nghóa Coâng giaùo" laø moät heä thoáng kheùp kín, neân oâng ñaõ ly khai khoûi Coâng giaùo, chuyeån sang Tin Laønh Luther. OÂng chuû yeáu mong ñôïi seõ taùch bieät ñöôïc trieát hoïc ra khoûi thaàn hoïc, neân ñaõ doàn taâm nghieân cöùu trieát hoïc vaø hieän töôïng toân giaùo, cuøng theå hieän moät loái soáng toân giaùo ñaày töï do vaø phi tín lyù.
OÂng chuù troïng ñeán vieäc kinh nghieäm cuoäc soáng thöïc (factual life), khoâng ngöøng coù thaùi ñoä quaù nhaïy caûm ñoái vôùi thaàn hoïc truyeàn thoáng, vaø thaäm chí cuõng giöõ moät khoaûng caùch töông ñoái vôùi heä thoáng trieát hoïc. Vaøo naêm 1921, khi hoïc troø cöng K. Lowith (1897-1973) cuûa oâng muoán lieät oâng vaøo danh saùch nhöõng trieát gia ñoàng haøng vôùi Soren Kierkegaard (1813 - 1855) vaø Max Scheler (1874-1928), oâng ñaõ kòch lieät phaûn ñoái nhö sau:
"...Toâi phaûi noùi roõ raèng toâi khoâng phaûi laø moät trieát gia. Toâi ñaõ khoâng heà coù yù laøm nhöõng ñieàu thuoäc loaïi ñoù; vaø töông lai cuõng vaäy... Coâng vieäc thöïc chaát vaø cuï theå cuûa toâi laø töø xuaát phaùt ñieåm "Toâi ôû ñaây", xuaát phaùt töø lyù trí cuûa toâi vaø troïn caû caên nguyeân thöïc taïi cuûa toâi..., thuoäc veà thöïc taïi con ngöôøi caù nhaân toâi, toâi noùi caùch ngaén goïn laø: Toâi laø moät thaàn hoïc gia Tin Laønh".
Tuy nhieân, töø naêm 1917, trong laù thö gôûi Linh muïc giaùo sö E. Krebs, Heidegger cho bieát oâng ñaõ toaøn taâm nghieân cöùu trieát hoïc maø boû thaàn hoïc Coâng giaùo; vaø trong laù thö cuõng gôûi cho vò Linh muïc treân cuûa 4 naêm sau, ñaõ cho bieát oâng chöa daùm khaúng quyeát söù meänh cuûa "trieát hoïc" laø gì. Söï thöøa nhaän ñaày mô hoà giöõa trieát hoïc vaø thaàn hoïc naøy cho thaáy Heidegger ñaõ khoâng theå chuaån nhaän moät heä thoáng ñoùng kín, hoaëc cuõng coù yù chæ ra raèng oâng ñaõ khoâng deã daøng taùch bieät phaân minh giôùi haïn cuûa trieát hoïc vaø thaàn hoïc. Quaû thaät, trong laàn "cuoái cuøng" phoûng vaán treân truyeàn hình, oâng ñaõ khoâng theå choái boû Thieân Chuùa khi khaúng ñònh: "Chæ coù moät mình Thieân Chuùa môùi coù theå cöùu chuùng ta."
Coøn Karl Rahner thì pheâ phaùn "trieát hoïc thöïc chöùng" vaø "chuû nghóa chuù giaûi Kinh Thaùnh cô yeáu", vì ngaøi cho raèng quan ñieåm thaàn hoïc kia ñaõ tuyeät ñoái hoùa ñöùc tin nhö moät thöù vónh haèng baát bieán; maø boû qua lòch söû, xaõ hoäi, taâm lyù, vaên hoùa... laø nhöõng yeáu toá giuùp con ngöôøi hieåu bieát hôn veà chính yù nghóa ñoäc nhaát cuûa ñôøi soáng hoâm nay. Pheâ phaùn naøy mang laïi moät yù nghóa saâu saéc vaø ñoäc ñaùo cho vieäc muïc vuï, vaø dieãn taû tinh thaàn quan taâm ñeán theá giôùi cuûa Coâng ñoàng Vatican II.
Trong baøi vieát "Rahner 80 tuoåi vaãn ñang ñaët caâu hoûi", R. Modras ñaõ cho bieát Rahner luoân tìm kieám chaân lyù, oâng thöôøng khoâng bao giôø boû cuoäc tröôùc nhöõng vaán ñeà nhöng seõ thaønh taâm ñoái chaát vôùi noù. Töông töï, Rahner cuõng pheâ bình tính "toäi loãi" trong trieát hoïc, töùc khi trieát hoïc chöa laøm coâng vieäc khaûo cöùu trieät ñeå, maø ñaõ maëc nhaän moät vaøi giaû ñònh naøo ñoù laøm tieàn ñeà cho heä thoáng trieát hoïc cuûa noù, thì noù seõ deã rôi vaøo chieác baãy cuûa chuû nghóa thöïc chöùng, chuû nghóa baát khaû tri, hay chuû nghóa voâ thaàn.
Do ñoù maø sinh ra tö töôûng khai phoùng, sieâu vöôït, Rahner hy voïng vôùi söï côûi môû vaø sieâu vöôït ñoù, trieát hoïc phi Taây phöông vôùi söï ña nguyeân hoùa seõ boå sung, chænh söûa, thaùch ñoá laïi trieát hoïc Taây phöông, laøm cho caùc tö töôûng thaàn hoïc ñöôïc giao löu vaø phaùt huy caùch maïch laïc hôn nöõa. Tieáp ñeán, Rahner cuõng khaúng ñònh tö töôûng thaàn hoïc vaãn khoâng ngöøng thaûo luaän vôùi trieát hoïc, hay vôùi baát kyø tri thöùc khoa hoïc naøo, vaø xem chuùng nhö nhöõng ngöôøi baïn ñoàng haønh trong suy tö thaàn hoïc. Taét moät lôøi, vì coi troïng toaøn theå nhaân tính, neân Rahner ñaõ khaúng ñònh raèng nhöõng goùc ñoä nghieân cöùu khaùc nhau veà nhaân tính ñeàu coù theå môû ra, hay coù theå trôï giuùp con ngöôøi trong vieäc phaùt hieän theâm, thaáu hieåu hôn veà sieâu vöôït.
b) Coi troïng tính pheâ phaùn
Vôùi phöông phaùp "ñoàng nhaát vaø khaùc bieät" hoaëc "khaúng ñònh vaø phuû ñònh", Heidegger vaø Rahner ñeàu coi troïng tính ñoäc laäp vaø tính hoã töông, khieán con ngöôøi tìm kieám, tieáp caän chaân lyù tuyeät ñoái. Cho neân, hoï ñeàu khaúng ñònh "khaùc bieät" laø phaùt hieän coát loõi cho vieäc "nhaân vaø thaàn" tieáp xuùc vôùi nhau. Trong caáu truùc "ñaët caâu hoûi" (fragen), caû hai vò ñeàu tìm thaáy phöông phaùp cô baûn cuûa baûn chaát luaän.
Heidegger, trong cuoäc thaûo luaän vôùi Hegel, ñaõ chæ ra nhöõng baát ñoàng trong caùch xöû lyù caên baûn nôi phöông phaùp "ñoàng nhaát vaø khaùc bieät". Hegel thì ñeà cao vieäc vaän duïng neùt "töông ñoàng" vaø "baát ñoàng" cuûa söû lieäu laøm tinh thaàn tuyeät ñoái, ñeå töø töø tieán ñeán moät töông lai toái haäu vieân maõn, nhö theá lòch söû con ngöôøi coù tính quyeát ñònh vaø phaùt trieån. Coøn Heidegger tuy cuõng heát loøng nghieân cöùu söû lieäu, cuøng khaúng ñònh nhöõng daáu tích maø höõu theå ñang hieån hieän ra, nhöng yù nghóa cuûa söû lieäu khoâng ñôn thuaàn ñöôïc thieát laäp treân söû tính, vì söû tính thöôøng laøm cho con ngöôøi rôi vaøo traïng thaùi "höõu theå bò laõng queân". Ñeå xöû lyù ñieàu naøy, Heidegger ñeà nghò laøm theâm böôùc "giaûi caáu", nghóa laø nhaán maïnh ñeán khaû theå "chöa hieån hieän" cuûa höõu theå trong töøng giai ñoaïn lòch söû. Vaäy neân, moãi thôøi ñaïi laø moät tìm kieám vaø mong ñôïi môùi. Töø ñoù, chuùng ta coù theå hieåu taïi sao Heidegger thöôøng boû qua, nhöng cuõng raát hay khaúng ñònh "ñöùc tin", vaø cuoái cuøng troán maø chaúng thoaùt ñöôïc con maét cuûa "Thaàn" (Gott).
"Thaàn" cuoái cuøng laø theá naøo ñoái vôùi Heidegger ñaây? Laø "ñoäng cô ñeä nhaát" (prima causa) hay "nguyeân nhaân cuûa nguyeân nhaân" (causa sui), hay "tinh thaàn tuyeät ñoái"... nhö ñieàu trieát hoïc vaãn khaúng ñònh chaêng? Vôùi nhöõng khaúng ñònh cuûa trieát hoïc veà "Thaàn", Heidegger ñaõ noùi roõ:
"Vôùi loaïi Thöôïng ñeá ñoù, con ngöôøi chuùng ta khoâng theå caàu nguyeän, cuõng chaúng theå hieán thaân. Tröôùc nguyeân nhaân ñeä nhaát, con ngöôøi chuùng ta khoâng theå cung kính baùi quyø, hay vui ca nhaûy muùa ñöôïc."
"Thaàn" vöøa ñöôïc hieåu trong trieát hoïc sieâu vieät, vöøa ñeán vôùi ñôøi soáng cuûa con ngöôøi; ñöông nhieân hieän höõu cuûa Ngaøi vaø con ngöôøi laø khoâng gioáng nhau. Ngaøi ñeán trong thaàm laëng, Ngaøi ruùt lui trong aùnh quang. Con ngöôøi chæ coù theå laéng nghe, roài ñôïi chôø luùc Ngaøi hieån loä thì chaïy ra ñoùn Ngaøi vaøo. Cho neân, thi nhaân, ngheä só hay nhöõng ngöôøi coù ñaàu oùc saùng taïo thöôøng coù nhöõng linh caûm raát nhaïy beùn veà söï hieån loä cuûa Ngaøi. "Höõu theå taïo ra tö duy, höõu theå duøng tö duy ñeå bieán thaønh khaû naêng."
Coøn Rahner thì laáy laïi tö töôûng cuûa thaùnh Toâma veà moät Thieân Chuùa baát khaû thaáu, ñeå noùi ñeán söï toàn taïi vaø sieâu vieät cuûa Thieân Chuùa trong doøng lòch söû, nghóa laø maëc khaûi cuûa Thieân Chuùa laø moät moái daây lieân heä giöõa "ñaõ" vaø "vaãn chöa". Do ñoù, maëc khaûi Kitoâ giaùo khoâng ñôn thuaàn coi troïng söû lieäu, nhöng laø tieán trình höôùng veà söï vieân maõn cuûa cuoäc hoäi ngoä giöõa con ngöôøi vaø Thieân Chuùa. Chính Thieân Chuùa chuû ñoäng ñieàu höôùng yù nghóa thaâm saâu cuûa doøng lòch söû, ñoù laø ñieàu maø caùc thaàn hoïc gia goïi laø "caùnh chung hoïc" (eschatology).
Lòch söû theá giôùi vaø lòch söû cöùu ñoä heä taïi ôû vieäc con ngöôøi ngoùng troâng Thieân Chuùa (nhö Heidegger thöôøng nhaán maïnh ñeán thaùi ñoä chôø ñôïi), vaø con ngöôøi hôïp taùc vôùi aân suûng ñeå xaây döïng Thieân quoác (nhö Hegel coi troïng pheùp bieän chöùng phaùt trieån), nhôø theá maø hình thaønh neân moät lòch söû ñaày kyø dieäu. AÂn suûng laø ñieàu ñöôïc ban taëng, nhöng con ngöôøi laïi ñöôïc töï do ñeå ñoùn nhaän hay töø choái, neân aân suûng cuõng coù theå rôi vaøo laõng queân. Chung quy, caùi toâi ñoùng kín cuûa con ngöôøi laø caên nguyeân cuûa toäi loãi. Trieát gia cuõng khoâng ngoaïi leä. Con ngöôøi ñoùng kín laø vì töï maõn, töùc tuyeät ñoái hoùa caùi toâi cuûa mình. ÔÛ ñaây chuùng ta coù theå nhìn ra neùt töông ñoàng vôùi ñieàu maø Heidegger ñaõ noùi veà "höõu theå bò laõng queân" (Seinsvergessenheit).
2. Ñieåm khaùc bieät: söï chia taùch vaø gaëp gôõ cuûa trieát thaàn
Heidegger vaø Rahner hieån nhieân coù quan ñieåm khaùc nhau veà moái töông quan giöõa trieát hoïc vaø thaàn hoïc: Heidegger chuû tröông phaân taùch chuùng, coøn Rahner thì nghó raèng chuùng coù moät söï töông thoâng noäi taïi.
Laäp tröôøng phaân taùch cuûa Heidegger khoâng phaûi laø ñieàu nhaát thôøi, nhöng ñaõ traûi qua naêm thaùng daøi tranh ñaáu môùi daàn taïo neân quan ñieåm treân. Thoaït tieân, Heidegger cho raèng thaàn hoïc laø moät thöù khoa hoïc thöïc chöùng, laø moät heä thoáng toång hôïp giöõa trieát hoïc Hy Laïp vaø doøng lòch söû laâu daøi. Vieäc phaân taùch giöõa trieát - thaàn, theo oâng, seõ coù ích lôïi hôn: trieát hoïc seõ coù laïi söï ñoäc laäp vaø töï do, coøn thaàn hoïc seõ trôû veà vôùi caên baûn cuûa mình laø kinh nghieäm ñöùc tin. Cuï theå hôn, chuùng ta khoâng khoù nhaän ra caùch hieåu cuûa oâng veà trieát hoïc vaø thaàn hoïc ñaõ ñöôïc xaùc ñònh: trieát hoïc laø tö töôûng coù heä thoáng (neân ñaõ coù luùc oâng khoâng töï nhaän mình laø "trieát gia"); vì lo baûo toaøn söï töï do vaø ñoäc laäp cuûa mình maø trieát hoïc khoâng baét tay cuøng thaàn hoïc, ñoàng thôøi, trieát hoïc cuõng muoán phaân taùch vôùi caùc moân khoa hoïc khaùc. Keát quaû laø, coù khi Heidegger ñaõ kòch lieät phaûn ñoái trieát hoïc Kitoâ giaùo, vaø cuõng phaûn ñoái nhöõng loaïi trieát hoïc nhö: trieát hoïc lòch söû cuûa moät soá nôi, trieát hoïc xaõ hoäi cuûa moät soá neàn vaên hoùa... Caùc tö töôûng gia noùi chung ñeàu cho raèng loái nhìn naøy cuûa oâng thaät haïn heïp.
Nhö ñaõ noùi, Heidegger cho raèng trieát hoïc neân coù tính trung laäp (ñieàu naøy bò aûnh höôûng bôûi Husserl). Noùi caùch khaùc, laäp tröôøng naøy cho raèng con ngöôøi coù theå hoaøn toaøn phaân taùch ñöôïc giöõa ñôøi soáng (toân giaùo) vaø tö töôûng (trieát hoïc). Ñieàu naøy laø do aûnh höôûng cuûa Luther vôùi quan nieäm tam duy (duy aân suûng, duy ñöùc tin, duy Kinh Thaùnh), do ñoù, tö töôûng vaø ñöùc tin khoâng theå naøo hoøa hôïp ñöôïc. Kant ñaõ khaúng ñònh quan ñieåm naøy heát söùc minh baïch nhö sau: "Do ñoù, toâi phaûi töø boû tri thöùc, ñeå ñöùc tin ñaït ñöôïc taàm möùc cuûa noù." Ñöông nhieân, söï töø boû naøy khoâng phaûi nhö quan ñieåm cuûa Heidegger, maø laø söï taùch bieät nhö kieåu giöõa tri thöùc thöïc tieãn vaø tri thöùc luaän lyù, vôùi muïc ñích ñeå xöû lyù vaán naïn sieâu hình veà vieäc chöùng minh söï toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá. Nhö vaäy, ñeå ñöùc tin coù ñöôïc ñòa vò trí laõnh ñaïo, hoaït ñoäng cuûa lyù tính ñaønh phaûi bò phaân taùch ôû vaøo moät laõnh vöïc khaùc.
Coøn vôùi Rahner, ngaøi chuû tröông raèng: tuy trieát hoïc vaø thaàn hoïc laø hai khoa hoïc ñoäc laäp vôùi nhau, nhöng trong hoaït ñoäng tö duy chuùng bieán thaønh söï hoã töông noäi taïi cuûa nhau. Ñaàu tieân, ngaøi cho raèng ngaøy nay chaúng theå coù ñöôïc thöù trieát hoïc naøo ñöôïc goïi laø trieát hoïc cuûa thaàn hoïc; ngaøi cuõng hoaøi nghi veà vieäc coù moät heä thoáng trieát hoïc naøo ñoù ñuû khaû naêng giuùp hieåu ñöôïc thaàn hoïc, vaø ñuû xöû lyù nhöõng vaán ñeà thaàn hoïc ña nguyeân vaø phöùc taïp cuûa thôøi hieän ñaïi naøy. Laïi nöõa, trieát hoïc töï noù cuõng laø ña nguyeân roài. Vaäy neân, Rahner khoâng nhaán maïnh ñeán trieát hoïc maø nhaán maïnh tö duy trieát hoïc (Philosophieren) môùi coù theå trôû thaønh baïn toát hoaëc khoâng theå thieáu cuûa thaàn hoïc. Ñöông nhieân, tö duy trieát hoïc thì coù theå lieân quan ñeán baát kyø phöông phaùp hay tö töôûng trieát hoïc naøo mieãn laø coù theå hoøa nhaäp vaøo ñöôïc quan ñieåm nhaân hoïc sieâu vieät.
Keát Luaän
Tôùi ñaây, chuùng ta thaáy chuû tröông cuûa Rahner vaø Heidegger veà moái töông quan giöõa trieát hoïc vaø thaàn hoïc döôøng nhö maâu thuaãn vôùi nhau, quaû thöïc laø coù moät tröông löïc (streit) cuûa söï ñoái laäp, nhö theá môùi laøm cho vaán ñeà ñöôïc coi troïng vaø phaùt trieån. Tuy loái nhìn cuûa hai vò coù söï khaùc bieät, nhöng ñeàu coi troïng hoaït ñoäng cuûa tö duy. Döïa vaøo caùch Mareùchal xöû lyù tö töôûng cuûa Kant, Rahner vaø Heidegger ñaõ ñoái thoaïi vaø cuøng ñoàng thuaän vôùi nhau treân raát nhieàu phöông dieän, ñaëc bieät laø neàn taûng cuûa xuaát phaùt ñieåm (laø con ngöôøi) vaø noãi khaéc khoaûi chung cuïc (laø Thöôïng ñeá). Phöông phaùp chuû yeáu cuûa hoï ñeàu laø aùp duïng hieän töôïng hoïc vaø phöông phaùp sieâu nghieäm ñeå xöû lyù vaán ñeà.