T
Taï Ôn
(= Eucharistic)
Töø Hy Laïp eucharistie coù nghóa laø loøng tri aân. Töø naøy bao goàm tieáp ñaàu ngöõ eu, dieãn taû ñieàu thieän, vaø danh töø charis nghóa laø ôn suûng. Tröôùc heát, taï ôn laø lôøi caùm ôn Thieân Chuùa vì bieát bao aân hueä cuûa Ngöôøi, nhaát laø trong caùc böõa aên. Ngöôøi Do Thaùi coi nhöõng lôøi chuùc tuïng naøy coù moät taàm quan troïng ñaëc bieät vì ñoù laø nhöõng "lôøi hay yù ñeïp" ñeå ñaùp laïi nhöõng "vieäc toát laønh" cuûa Thieân Chuùa. Nhö theá, ñaây laø nôi gaëp gôõ giöõa hai chieàu kích boå tuùc nhau trong phuïng vuï: coâng trình cuûa Thieân Chuùa ñöôïc ñaùp öùng baèng coâng trình cuûa coäng ñoaøn nhaân loaïi; saùng kieán cuûa Thieân Chuùa ñöôïc ñaùp laïi baèng lôøi taï ôn cuûa con ngöôøi.
Töø ngöõ taï ôn cuûa Kitoâ giaùo phaùt xuaát töø lôøi chuùc tuïng cuûa Chuùa Gieâsu trong Böõa Tieäc Ly: "Roài Ngöôøi caàm taám baùnh, daâng lôøi taï ôn (eucharisteøsas)" (Lc 22,19; 1Cr 11,24; xc. Mt 26,27; Mc 14,23). Trong khung caûnh böõa aên Vöôït Qua laø böõa aên hieán teá gaén lieàn vôùi vieäc saùt teá chieân vaø töôûng nhôù cuoäc giaûi phoùng khoûi Ai Caäp, Chuùa Kitoâ thöïc hieän tröôùc vieäc daâng hieán troïn veïn thaân mình Ngöôøi laøm hy teá cöùu ñoä, vaø thieát laäp leã töôûng nieäm cuûa Giaùo Öôùc môùi.
Trong caát caû caùc toân giaùo, böõa aên ñöôïc linh thieâng hoùa: ñoù laø moät taùc ñoäng trung taâm, trong ñoù coäng ñoaøn nhaân loaïi chính thöùc nhìn nhaän söï toàn taïi cuûa mình laø nhôø thaàn linh; vaø ngöôïc laïi, trong böõa aên ñoù, coäng ñoaøn cuõng goùp phaàn vaøo "löông thöïc" thaàn linh baèng caùch daâng laïi cho thaàn thaùnh moät phaàn caùc aân hueä nhaän ñöôïc töø caùc ngaøi. Trong leã hy teá, Thieân Chuùa vaø con ngöôøi laø nhöõng "thöïc khaùch", nghóa laø hai beân thoâng hieäp vaøo cuøng moät söï soáng. Hy leã toaøn thieâu maø khi cöû haønh ngöôøi ta thieâu ñoát toaøn boä leã vaät laøm thaønh laøn höông thôm daâng leân Thieân Chuùa (St 8,21), dieãn taû moät söï chuyeån dôøi - moät cuoäc vöôït qua - cuûa teá vaät vaø qua ñoù, caû ngöôøi teá leã nöõa, töø theá giôùi phaøm tuïc böôùc vaøo theá giôùi thaàn linh.
Ñoù laø yù nghóa caùc nghi thöùc hieán teá baùnh khoâng men (cuûa nhöõng ngöôøi ñònh canh, nhö oâng Cain) vaø hieán teá chieân cuûa nhöõng boä laïc du muïc, nhö oâng Abel), khi nhöõng nghi thöùc ñoù trôû thaønh "Cuoäc töôûng nieäm bieán coá giaûi phoùng khoûi Ai Caäp, töôûng nieäm leã Vöôït Qua. Israel ra khoûi nhaø toâi moïi beân Ai Caäp chæ laø ñeå cöû haønh "söï phuïc vuï" cao caû cuûa Giaveâ: daân Israel trôû thaønh daân Hieàn Theâ cuûa Thieân Chuùa trong nghi leã phuïng vuï trang troïng cuûa Giao öôùc, vaøo ngaøy "ñöôïc trieäu taäp". Hieán teá cuûa Giao öôùc Xinai (Xh 24), xeùt veà nhieàu ñieåm, laø "hình aûnh tieân tröng" cuûa hy teá Giao Öôùc môùi treân ñoài Canveâ. Khi Moâseâ raåy maùu hieán teá treân daân, sau khi ñaõ ñoå moät phaàn treân baøn thôø, töôïng tröng cho Thieân Chuùa, OÂng ñaõ chaúng noùi "Ñaây laø maùu Giaùo Öôùc Ñöùc Chuùa ñaõ laäp vôùi anh em" (Xh 24,8) ñoù sao? Ta haõy so saùnh vôùi Mt 26,28: "Ngöôøi trao cho caùc moân ñeä vaø noùi: "Ñaây laø maùu Thaày, maùu Giao Öôùc, ñoå ra cho muoân ngöôøi ñöôïc tha toäi". Ñöùc Kitoâ laø ngöôøi Toâi Tôù Ñau Khoå, Ñaáng coâng chính hoùa nhieàu ngöôøi nhôø vieäc raûy maùu cuûa Ngöôøi" (Is 52,15 trong baûn vaên Hípri 52,11.12; xc. Phuïc vuï).
Sau khi kyù keát Giao Öôùc, oâng Moâseâ vaø caùc kyø muïc trong daân Israel leân nuùi Xinai vaø moät caùch naøo ñoù, hoï ñöôïc ñeán chieâm ngaém Thieân Chuùa cuûa daân Israel: "Döôùi chaân Ngöôøi nhö coù neàn laùt baèng lam ngoïc, trong vaét nhö chính baàu trôøi. Ngöôøi khoâng ra tay haïi nhöõng baäc vò voïng cuûa Israel. Hoï ñöôïc chieâm ngöôõng Thieân Chuùa, vaø sau ñoù hoï aên uoáng" (Xh 24,10-11). Nhôø hy leã cuûa Giao Öôùc môùi, Giaùo Öôùc khoâng chæ cho pheùp chuùng ta aên uoáng tröôùc maët Thieân Chuùa nhöng coøn aên vaø uoáng thòt, maùu cuûa Con Ngöôøi (Ga 6,52), chuùng ta ñöôïc tham döï vaøo ñôøi soáng vónh cöûu, ñôøi soáng cuûa Chuùa Con trong töông quan maät thieát vôùi Chuùa Cha (6,54-57). Khi thieát laäp leã Taï Ôn trong böõa Tieäc Ly, Ñöùc Gieâsu ñaõ thöïc hieän tröôùc hy teá Canveâ vaø chöùng toû raèng "moïi hy teá trong Giao Öôùc cuõ ñaõ ñöôïc thaønh toaøn" (kinh Tieàn Tuïng V muøa Phuïc Sinh). Luùc baét ñaàu böõa aên Vöôït Qua, lôøi chuùc tuïng khi naâng cheùn thöù nhaát (chöa phaûi cheùn taï ôn) qui höôùng taát caû vieäc cöû haønh nghi leã veà böõa tieäc caùnh chung trong nöôùc Thieân Chuùa (Lc 22,16). Ñang khi duøng böõa vaø khi ngöôøi ta roùt cheùn thöù hai, vò chuû toïa noùi maáy lôøi giaùo huaán hoaëc ñoïc baøi Haggadah (baøi giaùo huaán trong nghi thöùc Vöôït Qua cuûa ngöôøi Do Thaùi) ñeå nhaán maïnh raèng böõa aên Vöôït Qua hieän thöïc hoùa cuoäc giaûi phoùng khoûi nöôùc Ai Caäp maø luùc naøy ñaây hoï ñang laøm leã töôûng nieäm. Chính vaøo luùc naøy Ñöùc Gieâsu phaûi giaûi thích cho caùc toâng ñoà bieát raèng Ngöôøi laø Con Chieân Vöôït Qua ñích thöïc, laø baùnh khoâng men ñích thöïc, laø Ngöôøi Toâi Tôù töï hieán mình laøm leã teá ñeå thieát laäp giao öôùc môùi; trong Tin Möøng Gioan, caùc dieãn töø tieäc ly noùi leân ñieåm chính yeáu trong caùc chuû ñeà cuûa oâng. Vaøo luùc ngöôøi ta saép söûa baét ñaàu phaàn chính trong böõa aên, vò chuû toïa ñoïc lôøi chuùc tuïng - moät lôøi taï ôn - treân baùnh khoâng men. Chính vaøo luùc naøy. Ñöùc Gieâsu theâm: Ñaây laø mình Thaày, hy sinh vì anh em" (Lc 22,19). Cuoái böõa aên, ngöôøi ta chuùc tuïng khi naâng cheùn thöù ba, Ñöùc Gieâsu theâm: "Cheùn naøy laø Giao Öôùc môùi, laäp baèng maùu Thaày, maùu ñoå ra vì anh em" (Lc 22,20). Lôøi chuùc tuïng khi naâng cheùn thöù tö môû ñaàu cho phaàn haùt caùc thaùnh vònh Hallel (Nhoùm thaùnh vònh ca tuïng. Tv 112-117), ñöôïc haùt sau khi keát thuùc baøi Haggadah (xc. Mc 14,26).
Vì ñöôïc ñaët trong khung caûnh nhöõng lôøi chuùc tuïng baèng thaùnh vònh vaø trong khung caûnh moät böõa aên hieán teá, neân leã taï ôn bao haøm yù nghóa cuûa hy teá Canveâ, haønh vi cuûa tình yeâu toät cuøng cuûa Ñöùc Kitoâ ñoái vôùi Chuùa Cha vaø ñoái vôùi caùc keû thuoäc veà Ngöôøi (Ga 14,31 vaø 13,1). Sau khi leã teá ñoäc nhaát treân thaäp giaù ñaõ ñöôïc thöïc hieän (Dt 9,26.28; 10,10), leã Taï Ôn vaãn luoân laø bí tích cuûa hieán teá Canveâ, laø leã töôûng nieäm hy teá ñoù. Khi Ñöùc Gieâsu noùi: "Haõy laøm nhö Thaày vöøa laøm maø töôûng nhôù ñeán Thaày" (Lc 22,19; 1Cr 11,24-25). Ngaøi qui chieáu vaøo cô caáu leã töôûng nieäm cuûa Israel; "töôûng nieäm", ñoù laø thieát laäp ñöôïc moät moái daây xuyeân suoát quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai, baèng caùch hieän thöïc hoùa quaù khöù trong hieän taïi ñeå höôùng ñeán töông lai (xc. Chu kyø Phuïng vuï; Lòch söû Cöùu ñoä). Chöùng kieán Mình vaø Maùu Ñöùc Gieâsu taùch rôøi nhau treân baøn thôø, chuùng ta trôû neân nhöõng ngöôøi ñoàng thôøi vôùi hieán teá cuûa Ngöôøi, ñöôïc môøi goïi daâng hieán thaân mình nhö Ngöôøi: ñoàng thôøi chuùng ta cuõng tham döï vaøo baøn tieäc Nöôùc Trôøi, bôûi vì chính Ñöùc Kitoâ quang vinh ñang töï hieán mình laøm löông thöïc cho chuùng ta. Leã Taï Ôn hieän thöïc hoùa hy teá Canveâ, vaø cuõng laø moät lôøi môøi goïi nhôù ñeán Chuùa Cha ñeå Ngöôøi hoaøn taát Coâng Trình cuûa Ngöôøi, baèng caùch thöïc hieän cuoäc ñaêng quang cuoái cuøng cuûa Chuùa Con, cuoäc ñaêng quang ñoù seõ daãn ñöa chuùng ta vaøo coõi phuùc vinh quang. "Haõy laøm vieäc naøy ñeå Thieân Chuùa nhôù ñeán toâi", ñoù quaû thöïc laø moät aùm chæ veà moät lôøi nguyeän trong nghi thöùc Haggadah, lôøi nguyeän naøy, trong moãi laàn cöû haønh leã Vöôït Qua, laø lôøi caàu xin Thieân Chuùa ñeå "Ngaøi nhôø ñeán Ñaáng Cöùu Theá", nghóa laø xin cho ngaøy quang laâm cuûa Ñaáng Cöùu Theá mau ñeán, thaùnh vònh cuoái cuøng cuûa nhoùm thaùnh vònh Hallel (Tv 117,25-29) ñaõ chaúng gôïi leân moät cuoäc röôùc ñoùn chaøo Ñaáng Cöùu Theá nhö moät lôøi döï baùo ñoù sao? Quaû thöïc, Ñöùc Gieâsu, Ñaáng Cöùu Theá vaø cuõng chính laø hieän thaân cuûa Giao Öôùc, ñaõ ñeán trong tö theá cuûa moät vò Thieân Chuùa laøm ngöôøi. Ngöôøi ñaõ ñoùng aán trong maùu cuûa Ngöôøi moät Giao Öôùc môùi vaø vónh cöûu. Tuy nhieân, coâng trình cöùu ñoä cuûa Ngöôøi seõ chæ hoaøn taát trong cuoäc ñaêng quang cuoái cuøng.
Veà phía Thieân Chuùa, taát caû ñaõ hoaøn taát. Nhöng vôùi chuùng ta thì khoâng nhö theá. Khi hieán mình laøm aân ban trong leã Taï Ôn, Ñöùc Kitoâ mang laïi cho Hoäi Thaùnh khaû naêng tieán böôùc ngaøy moät saâu hôn vaøo kyø coâng cuûa tình yeâu: ñoùn nhaän Chuùa Con nôi Cha, ñoùn nhaân töø Chuùa Cha vaø Chuùa Con moät Thaùnh Thaàn duy nhaát, cuõng chính laø Thaùnh Thaàn ñöôïc phoù daâng treân Thaùnh Giaù; vaø nhö theá Hoäi Thaùnh trôû thaønh Hieàn Theâ cuûa Chuùa Con, Hoäi Thaùnh höôùng veà Chuùa Cha trong vaän haønh cuûa Thaùnh Thaàn, Ñaáng laøm cho Hoäi Thaùnh ñi cho ñeán cuøng con ñöôøng cuûa tình yeâu. Nhö theá, Thaùnh Thaàn hieän dieän ôû trung taâm cuoäc trao ñoåi Thaùnh Theå - Admirabile commercium, cuoäc trao ñoåi kyø dieäu - vaø ñoù khoâng phaûi laø ñieàu ñaùng ngaïc nhieân, vì Thaùnh Thaàn ñaõ ñöôïc ban taëng cho chuùng ta nhö Hoøm Bia cuûa cuoäc soáng vónh cöûu, cuûa coõi phuùc vinh quang, nôi ñoù Ngöôøi laø moái töông quan ngoâi vò giöõa Chuùa Cha vaø Chuùa Con.
Leã Taï Ôn laø bí tích cuûa moät hy teá, laø choùp ñænh cuûa toaøn theå phuïng vuï, neân leã Taï Ôn bao goàm taát caû Maàu Nhieäm maø Hoäi Thaùnh cöû haønh trong söï hieäp nhaát vôùi thieân quoác. Taát caû moïi bí tích, taát caû caùc phuï tích, taát caû moïi Giôø Kinh Phuïng Vuï ñeàu qui höôùng veà leã Taï Ôn, ñaây laø nguoàn maïch vaø laø tuyeät ñænh cuûa taát caû ñôøi soáng Hoäi Thaùnh, cuûa taát caû Coâng Trình Thieân Chuùa. Trong vieäc cöû haønh trung taâm naøy, Hoäi Thaùnh thöïc söï gaëp gôõ Thieân Chuùa cuûa mình, vaø moãi ngöôøi con cuûa Hoäi Thaùnh theå hieän troïn veïn baûn chaát cuûa mình. Trong tö caùch chöùng nhaân cuûa Coâng Trình Thieân Chuùa, caùc tín höõu ñaõ ñöôïc thanh taåy - theâm söùc theå hieän naêng löïc cuûa mình trong vieäc laëp laïi lôøi Amen (xin vaâng) ñoái vôùi Giao Öôùc vaø vôùi Vinh Quang Thieân Chuùa; trong khi ñoù, caùc thöøa taùc vieân coù chöùc thaùnh laïi baøy toû chính Chuùa Kitoâ theo nhöõng caùch thöùc khaùc nhau, nhö laø vò Thöôïng Teá (caùc vò giaùm muïc vaø caû caùc linh muïc laø nhöõng ngöôøi tham döï vaøo chöùc tö teá cuûa giaùm muïc) vaø nhö ngöôøi phuïc vuï (caùc phoù teá) vaø nhö vaäy baûo ñaûm ñöôïc tính caùch khaùch quan trong vieäc thöïc hieän kieät taùc cuûa tình yeâu laø bí tích Thaùnh Theå. Hieäp nhaát vôùi vò tö teá, coäng ñoaøn phuïng vuï laø Hieàn Theâ gaén boù vôùi Lang Quaân, töùc laø Ngöôøi Con luoân qui höôùng veà Cha: Thaùnh Thaàn laø nguoàn sinh löïc cuûa toaøn boä söï duy nhaát höõu cô naøy.
Tam Nhaät
(= Triduum)
Tieáng La tinh triduum coù nghóa laø khoaûng thôøi gian ba ngaøy (tres: 3, dies: ngaøy). Tam Nhaät Vöôït Qua laø troïng taâm cuûa naêm phuïng vuï, baét ñaàu töø thaùnh leã chieàu thöù Naêm Tuaàn Thaùnh cho ñeán heát ngaøy Chuùa Nhaät Phuïc Sinh. Ba ngaøy naøy dieãn ra töø böõa Tieäc Ly cho ñeán ngaøy Phuïc Sinh, ñoù laø ba ngaøy maø Chuùa vaãn thöôøng nhaéc tôùi trong Tin Möøng (xc. Mt 12,40; 26,61; Ga 2,19), vaø laøm thaønh Maàu Nhieäm Vöôït Qua (xc. Thöù Naêm Tuaàn Thaùnh; Thöù Saùu Tuaàn Thaùnh; Thöù Baûy Tuaàn Thaùnh; Leã Phuïc Sinh).
Tam Nhaät cuõng duøng ñeå chæ ba ngaøy caàu nguyeän khaån thieát hôn ñeå taï ôn Thieân Chuùa, nhaèm moät yù höôùng rieâng bieät naøo ñoù... Nhöng nhöõng thöïc haønh naøy do loøng soát saéng caù nhaân hoaëc cuûa quaàn chuùng hôn laø do phuïng vuï.
Tang Leã
Trong tieáng La tinh, obsequiae baét nguoàn töø ñoäng töø obsequere, nghóa laø bieåu loä loøng toân kính hoaëc caûm tình ñoái vôùi moät ngöôøi naøo ñoù. Tang leã laø toaøn boä caùc nghi thöùc duøng ñeå toân kính nhöõng ngöôøi ñaõ qua ñôøi, ñaëc bieät laø phaàn röôùc thi haøi (xc. Cheát; An taùng; Nghi thöùc an taùng).
Taám Ñaäy Cheùn Thaùnh
(= Pale)
Trong tieáng La tinh, palla nghóa laø aùo choaøng, khaên quaøng. Ñaây laø moät taám bìa cöùng boïc vaûi traéng, hình vuoâng, duøng ñaäy cheùn thaùnh treân baøn thôø ñeå ngaên buïi hoaëc coân truøng ñaäu vaøo.
Taân Toøng
(= Neùophyte)
Tieáng Hy Laïp, neophytos nghóa laø vöøa môùi troàng (neo: môùi; phutos: caây). taân toøng laø nhöõng ngöôøi vöøa môùi ñöôïc Thaùnh Taåy, ñöôïc sinh ra trong ñôøi soáng cuûa Thieân Chuùa, vaø ñöôïc khai taâm vaøo caùc maàu nhieäm (xc. Khai taâm; Maàu nhieäm).
Taåy Röûa (Nghi Thöùc)
(= Lustration / Ablution)
Trong tieáng La tinh, lustratio nghóa laø söï thanh taåy nhôø hy leã xaù toäi, hy leã naøy ñöôïc goïi laø lustrum. Ñoäng töø luere, töø ñoù phaùt xuaát töø ngöõ lustrum, nghóa laø thaùo côûi, tha boång, ñeàn toäi. nghi thöùc taåy röûa laø moät söï thanh taåy theo nghi thöùc, thoâng thöôøng baèng nöôùc (xc. Taåy röûa).
Teá Phaåm
(= Oblats)
Trong tieáng La tinh, Oblatus laø quaù khöù phaân töø cuûa ñoäng töø offere (daâng hieán, tieán daâng). Trong phuïng vuï, teá phaåm chæ baùnh vaø röôïu, duøng ñeå daâng trong Hy Leã Taï Ôn. Khi coù theå, ta daâng caùc teá phaåm aáy caùch troïng theå cho vò chuû teá, baèng moät nghi thöùc ñi röôùc trong phaàn tieán leã. Sau khi ñoïc caùc coâng thöùc chuùc tuïng treân baùnh vaø röôïu, vaø trong moät soá tröôøng hôïp, sau khi ñaõ xoâng höông teá phaåm, linh muïc haùt (hay ñoïc) lôøi nguyeän treân leã vaät (xc. Leã vaät).
Tieàn Tuïng (Kinh)
(= Preùface)
Tieáng La tinh praefacio coù nghóa laø böôùc môû ñaàu, lôøi noùi ñaàu, khai maøo (prae: tröôùc; fair: noùi). Kinh Tieàn Tuïng laø môû ñaàu Kinh Taï Ôn, laø phaàn môû ñaàu long troïng cuûa vieäc taï ôn Chuùa Cha. Daãn vaøo Kinh Tieàn Tuïng laø lôøi ñoái thoaïi coå kính Susum corda (Haõy naâng taâm hoàn leân) vaø tieáp theo Kinh Tieàn Tuïng laø baøi haùt "Thaùnh Thaùnh Thaùnh". Taát aû caùc Kinh Tieàn Tuïng ñeàu theo cuøng moät maãu:
1. Moät lôøi chuùc tuïng, taï ôn ñaõ thaønh coâng thöùc, daâng leân Chuùa Cha nhôø Ñöùc Kitoâ, Chuùa chuùng ta;
2. Lyù do taï ôn ñöôïc vieäc cöû haønh naøy nhaán maïnh;
3. Daãn vaøo kinh "Thaùnh Thaùnh Thaùnh". Ñaây cuõng laø moät kinh ñaõ thaønh khuoân maãu coá ñònh. Phaàn coù thay ñoåi trong Kinh Tieàn Tuïng - phaàn trung taâm - laø moät baûn toùm taét ñaëc bieät veà maàu nhieäm ñöôïc cöû haønh. Khi thu thaäp caùc coâng thöùc rieâng cuûa khoaûng 80 Kinh Tieàn Tuïng coù trong saùch leã Roâma, ngöôøi ta coù ñöôïc moät baûn toùm taét phong phuù veà maàu nhieäm cuûa Giao Öôùc maø Hoäi Thaùnh vaãn luoân cöû haønh.
Tieán Chöùc
(= Ordinand)
Tieáng La tinh ordiandus coù nghóa ngöôøi saép ñöôïc truyeàn chöùc. Trong nghi leã truyeàn chöùc, vò tieán chöùc laø ngöôøi saép ñöôïc truyeàn chöùc giaùm muïc, linh muïc, phoù teá.
Tieán Leã
(= Offertoire)
Tieáng La tinh offertorium nghóa laø luùc daâng baùnh vaø röôïu ñeå trôû thaønh Mình vaø Maùu Thaùnh Ñöùc Kitoâ. Ñuùng hôn phaûi goïi laø phaàn chuaån bò leã vaät, coù yù nhaán maïnh raèng vieäc daâng hy teá Thaùnh Theå coát yeáu laø luùc ñoïc Leã Qui hay Kinh Taï Ôn. Trong saùch Ca Tieán Caáp, baøi ca tieán leã laø moät baøi ca haùt theo nhaïc Gheâ-goâ-ri-oâ ñeå haùt trong cuoäc röôùc, luùc caùc tín höõu daâng cho vò chuû teá vaø caùc thöøa taùc vieân nhöõng leã vaät ñeå thaùnh hieán hoaëc nhöõng leã vaät khaùc. Baøi haùt naøy, thöôøng laø moät trong nhöõng baøi haùt hay nhaát cuûa muïc luïc saùch haùt, coù theå ñöôïc laëp ñi laëp laïi khi röôùc leã vaät, xen keõ vôùi nhöõng caâu xöôùng caàn thieát trích töø thaùnh vònh, gioáng nhö trong tröôøng hôïp ñi röôùc luùc nhaäp leã hay hieäp leã.
Tieán Só (Thaùnh)
(= Docteur)
Trong tieáng La tinh, doctor nghóa laø ngöôøi daïy hoïc (docere). Hoäi thaùnh taëng töôùc hieäu "tieán só" cho moät soá vò thaùnh ñaõ ñaëc bieät baûo veä, laøm raïng rôõ, vaø ñaøo saâu giaùo thuyeát Kitoâ giaùo. Môùi ñaây coù hai vò thaùnh nöõ ñöôïc phong töôùc hieäu naøy, ñoù laø thaùnh Catarina Xieâna vaø thaùnh Teâreâsa Avila. trong thaùnh leã cuõng nhö trong caùc Giôø Kinh Phuïng Vuï, coù phaàn chung kính caùc thaùnh tieán só.
Tieáng Haùt
(= Chant)
Trong caùc kieåu dieãn taû cuûa nhaân loaïi, tieáng noùi laø moät loaïi caáp ñoä cao, giaù trò cao. Phaùt xuaát töø lôøi noùi, nhöng tieáng haùt mang laïi cho lôøi noùi söï dieãn caûm phong phuù: hôïp vôùi lôøi noùi, tieáng haùt coù theå tieáp söùc vaø mang laïi chieàu kích ñích thöïc cho taát caû tình caûm nhaân loaïi. Vieäc caàu nguyeän, nhaát laø caàu nguyeän chung, luoân caàn ñeán tieáng haùt. Thaùnh AÂu Tinh noùi: "Haùt hay töùc laø caàu nguyeän hai laàn". Haùt chung, ñoàng gioïng hay dò gioïng, bieåu loä vaø coå voõ söï duy nhaát taâm hoàn. Neáu phuïng vuï laø taùc ñoäng toaøn dieän, chính thöùc noái keát hoaït ñoäng coäng ñoàng cuûa con ngöôøi vôùi söï soáng cuûa Thieân Chuùa, thì moät cuoäc cöû haønh troïn veïn phaûi coù tieáng haùt, laø loái dieãn taû ñaëc bieät cuûa taâm hoàn con ngöôøi. Kinh thaàn Vuï long troïng laø moät cöû haønh kieåu maãu, trong ñoù caùc cöû ñieäu vaø tieáng haùt coù theå ñaït ñeán cao ñieåm: phaàn tinh tuùy nhaát cuûa con ngöôøi ñöôïc daâng hieán ñeå laøm vinh danh Chuùa.
Thaùnh AÂu Tinh coøn noùi: "Ai yeâu thì haùt". Trong phuïng vuï, Daân Thieân Chuùa ñöôïc thaùp nhaäp vaøo söï soáng thaàn linh, rung ñoäng vaø nhaûy möøng baèng taát caû con ngöôøi. Hieàn theâ cuûa Ñöùc Kitoâ noùi leân nieàm hoan laïc, noãi khaùt khao hay söï ñau khoå trong tình yeâu cuûa mình baèng caùch söû duïng thaùnh vònh, laø caùc baøi ca ñöôïc linh öùng. Baét nguoàn töø lôøi caàu nguyeän cuûa thaùnh vònh, aâm nhaïc Gheâ-goâ-ri-oâ laø loái haùt rieâng cuûa phuïng vuï Roâma (PV 116), laø loaïi ca nhaïc coù cuøng baûn chaát vôùi neàn vaên minh Taây Phöông. Baøi haùt ña aâm cuûa Ñoâng Phöôg ñöôïc ñaëc bieät öa chuoäng, vì deã haùt. Taát caû caùc baøi ca phuïng vuï ñeàu coù theå söû duïng ñöôïc, mieãn laø chuùng giuùp caàu nguyeän nhôø neùt ñeïp cuûa chuùng, nhö thaùnh giaùo hoaøng Pioâ X ñaõ noùi, vaø mieãn laø moïi tín höõu coù theå tham döï vaøo caùch naøy hay caùch khaùc.
Tím (Maøu)
(= Violet)
Trong phuïng vuï, maøu tím laø maøu cuûa thôøi gian saùm hoái (muøa Voïng, muøa Chay). Ngöôøi ta cuõng söû duïng maøu tím trong leã caàu Muøa, nghi thöùc saùm hoái, cuõng nhö trong nghi thöùc an taùng.
Tin (Nhaân Ñöùc)
(= Foi)
Trong tieáng La tinh, fides nghóa laø söï tin töôûng. Laø vieäc gaén boù troïn veïn con ngöôøi nôi Thieân Chuùa, Ñaáng ban taëng chính mình. Ñöùc tin bao goàm nhöng laïi vöôït qua söï taùn thaønh caùc bieåu thöùc ñöùc tin. trong tình baèng höõu, hai ngöôøi baïn cuøng töï kyù thaùc cho nhau. Ñieàu hai ngöôøi coù theå noùi vôùi nhau moät caùch khaùch quan phaùt xuaát töø tình baèng höõu vaø cuûng coá tình baïn ñoù. Phuïng vuï laø caùch thöïc haønh ñöùc tin troïn veïn nhaát, hoaøn haûo nhaát, vì phuïng vuï laø haønh vi cuûa coäng ñoaøn gaén boù vôùi Thieân Chuùa cuûa Giao Öôùc (xc. Tin kính; Tín ñieàu; Phuïng vuï; Giao öôùc; Coâng ñoaøn Phuïng vuï).
Tin Kính (Kinh)
(= Credo)
Trong tieáng La tinh, credo coù nghóa laø toâi tin, ñaây laø töø ñaàu tieân cuûa Kinh Tin Kính (xc. Bieåu töôïng; Kinh Tin Kính). Kinh Tin Kính laø toång hôïp caùc bieåu thöùc cuûa ñöùc tin, moät hình thöùc coâ ñoïng nieàm tin Kitoâ giaùo. Kinh Tin Kính ñaàu tieân chính laø lôøi cuûa ngöôøi muø töø luùc môùi sinh traû lôøi caâu hoûi cuûa Chuùa "Anh coù tin Con Ngöôøi khoâng?"; Sau khi ñöôïc chöõa laønh, anh ta noùi: "Thöa Ngaøi, toâi tin" (Ga 9,26-38). Cuõng vaäy, khi cöû haønh nghi thöùc soi saùng trong bí tích Thaùnh Taåy, goàm coù ba laàn dìm vaøo beå nöôùc (theo nghi thöùc coå xöa), ngöôøi cöû haønh bí tích hoûi tröôùc moãi laàn dìm raèng: "Anh coù tin Thieân Chuùa laø Cha toaøn naêng khoâng? Anh coù tin Ñöùc Gieâsu Kitoâ khoâng? Anh coù tin Ñöùc Chuùa Thaùnh Thaàn khoâng?" Moãi laàn nhö vaäy, ngöôøi döï toøng traû lôøi: "Toâi tin". Trong nghi thöùc Voïng Phuïc Sinh, khi nhaéc laïi lôøi tuyeân tín thaùnh taåy, vò chuû teá cuõng ñaët nhöõng caâu hoûi nhö vaäy.
Nhö theá, Kinh Tin Kính coù nguoàn goác töø phuïng vuï vaø nghi thöùc Thaùnh Taåy; Kinh Tin Kính chæ laø söï trieån khai nhöõng caâu hoûi trong nghi thöùc Thaùnh Taåy. Ban ñaàu, Kinh Tin Kính laø daáu hieäu ñeå caùc Kitoâ höõu nhaän ra nhau, laø ñaù thöû vaøng ñeå baûo veä söï duy nhaát cuûa ñöùc tin, roài Kinh Tin Kính trôû thaønh cao ñieåm cuûa nhöõng xaùc quyeát tín lyù, nhaát laø taïi coâng ñoàng Nicea (325) vaø coâng ñoàng Coân-taêng-ti-noáp (381).
Neáu nhö Kinh Tin Kính mang laïi ñôøi soáng thaàn linh cho ngöôøi chòu Thaùnh Taåy, xeùt nhö laø lôøi vaâng ñaùp laïi coâng trình cuûa Chuùa Thaùnh Thaàn, thì ngöôøi ta hieåu raèng, trong thaùnh leã, söï laëp laïi lôøi kinh ñoù cuûa coäng ñoaøn cuõng mang laïi moät ñôøi soáng thieâng lieâng môùi. Vì vaäy, trong caùc leã Chuùa Nhaät vaø leã troïng, phaûi ñoïc Kinh Tin Kính. Ngöôøi ta coù theå duøng baûn kinh cuûa caùc Toâng Ñoà (baûn vaén) hoaëc Kinh Tin Kính cuûa coâng ñoàng Nicea vaø Coân-taêng-ti-noáp (baûn daøi, duøng trong thaùnh leã).
Tin Möøng
(= Evangile)
Tieáng hy Laïp eu-aggeùlion coù nghóa laø Tin Möøng. Töø ngöõ naøy ñöôïc vieát ngay caâu ñaàu tieân cuûa Tin Möøng theo thaùnh Marcoâ, toùm taét Tin Möøng cöùu ñoä ñöôïc Ñöùc Gieâsu loan baùo vaø thöïc hieän. Tieáp ñeán, töø ngöõ Tin Möøng coøn ñeå chæ 4 cuoán saùch töôøng thuaät veà ñôøi soáng, söï cheát vaø söï phuïc sinh cuûa Ñöùc Gieâsu, laøm neân choùp ñænh cuûa toaøn boä Thaùnh Kinh. Hoäi Thaùnh luoân toû loøng toân troïng ñaëc bieät ñoái vôùi caùc saùch Tin Möøng.
Trong thaùnh leã, cao ñieåm cuûa phaàn phuïng vuï Lôøi Chuùa laø baøi Tin Möøng ñöôïc long troïng coâng boá. Luùc ñoù, moïi ngöôøi phaûi laéng nghe nhö nghe chính Ñöùc Gieâsu loan baùo Tin Möøng cöùu ñoä. Ngöôøi coâng boá Tin Möøng laø phoù teá, hoaëc neáu khoâng coù phoù teá, thì laø chính linh muïc. Chính vì tính caùch cao troïng, neân trong phuïng vuï, Tin Möøng chæ ñöôïc coâng boá bôûi moät thöøa taùc vieân coù chöùc thaùnh. Theâm vaøo ñoù, ñeå noùi leân loøng toân kính töông xöùng ñoái vôùi Lôøi cuûa Ñöùc Kitoâ, saùch Tin Möøng ñöôïc ñaët ngay treân baøn thôø. Chính taïi ñoù, phoù teá ñeán nhaän saùch Tin Möøng ñeå long troïng cung nghinh tôùi giaûng ñaøi vôùi ngöôøi caàm neán cao vaø bình höông ñi tröôùc. Tröôùc khi ñoïc baøi Tin Möøng theo ngaøy leã, phoù teá chaøo coäng ñoaøn, vaø coâng boá baøi ñoïc. Phoù teá veõ daáu thaùnh giaù treân saùch Tin Möøng, treân traùn, treân mieäng, vaø treân ngöïc. Luùc ñoù, giaùo daân ñöùng leân vaø cuõng laøm daáu thaùnh giaù. Phoù teá xoâng höông saùch Tin Möøng vaø baét ñaàu haùt hay ñoïc baøi Tin Möøng, vôùi aùnh saùng ñeøn neán keøm theo, töôïng tröng Ñöùc Kitoâ laø aùnh saùng traàn gian. Keát thuùc baøi Tin Möøng laø lôøi tung hoâ cuûa coäng ñoaøn ñaùp laïi lôøi môøi goïi cuûa phoù teá. Vaø, ñeå traân troïng moät laàn nöõa, phoù teá hoân kính saùch Tin Möøng.
Trong nghi leã Truyeàn Chöùc, sau nghi thöùc ñaët tay vaø lôøi nguyeän thaùnh hieán, phoù teá cung kính ñeán nhaän saùch Tin Möøng. Luùc ñoù, ñöùc Giaùm Muïc noùi: "Thaày haõy nhaän laáy Tin Möøng Ñöùc Kitoâ maø thaày coù nhieäm vuï coâng boá".
Trong nghi leã taán phong giaùm muïc, tröôùc nghi thöùc ñaët tay vaø lôøi nguyeän thaùnh hieán, vò giaùm muïc chuû phong ñaët saùch Tin Möøng môû saün treân ñaàu vò thuï phong ñang quì goái, ñeå aùm chæ raèng Chuùa Thaùnh Thaàn ngöï treân vò thuï phong, vì Ngöôøi ñaõ xöùc daàu taán phong, sai ñi loan baùo Tin Möøng cho ngöôøi ngheøo khoù (Mc 4,18; Is 61,1).Giaùm muïc laø ngöôøi coù ñuû thaåm quyeàn loan baùo Tin Möøng, noi theo cung caùch Ñöùc Kitoâ. Chính giaùm muïc ban cho phoù teá ñöôïc tham döï vaøo söù vuï naøy.
Tín Ñieàu
(= Dogme)
Tieáng Hy Laïp dogma nghóa laø yù kieán, quyeát ñònh, do ñoäng töø dokein coù nghóa laø ñaùnh giaù, xeùt ñoaùn. Trong Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo, tín ñieàu laø moät ñeà muïc, hay laø moät yeáu toá coát thieát cuûa Ñöùc Tin Kitoâ Giaùo. Moãi ñònh tín môùi ñeàu chæ laø dieãn taû caùch chính thöùc moät chaân lyù ñaõ haøm chöùa trong ñöùc tin. Coù nhieàu tín ñieàu, nhö tín ñieàu Ñöùc Meï Hoàn Xaùc Leân Trôøi, ñaõ ñöôïc cöû haønh trong phuïng vuï tröôùc khi ñöôïc caùc coâng ñoàng ñònh tín, theo nhö moät ngaïn ngöõ thaàn hoïc: Lex orandi, les credendi, nghóa laø luaät caàu nguyeän cuûa phuïng vuï laø qui luaät cho ñuöù tin (xc. Ñöùc tin; Kinh Tin Kính).
Tín Höõu
(= Fideøle)
Tín höõu laø nhöõng ngöôøi coù nieàm tin (fides), nhöõng ngöôøi tín thaùc vaøo Thieân Chuùa cuûa Giao Öôùc. Khi gaén boù vôùi Chuùa Kitoâ nhö hieàn theâ gaén boù vôùi hoân phu, caùc tín höõu taïo thaønh Daân cuûa Giao Öôùc môùi. Nhôø daáu aán cuûa Chuùa Kitoâ hoï laõnh nhaän khi chòu Thaùnh Taåy vaø Theâm Söùc, caùc tín höõu coù ñuû tö caùch ñeå cöû haønh phuïng vuï. Hoï ñaëc bieät dieãn taû vaø nuoâi döôõng ñöùc tin khi qui tuï thaønh coäng ñoaøn ñeå "chuùc tuïng Ñaáng ñaõ keâu goïi hoï töø boùng toái böôùc vaøo aùnh saùng tuyeät dieäu cuûa Ngöôøi" (1Pr 2,9). Nhö vaäy, hoï coù theå caûm nghieäm Thieân Chuùa thaønh tín nhö theá naøo (1Cr 1,9; 10,13; 2Cr 1,18; 1Tx 3,3) (xc. Ñöùc tin; Coäng ñoaøn; Linh muïc; Tö teá).
Toøa
(= Chaire)
Ban ñaàu, ñoù laø ngai cuûa giaùm muïc trong nhöõng dòp cöû haønh phuïng vuï long troïng: ñaây laø toøa chuû toïa, toøa giaûng daïy, bieåu töôïng cuûa quyeàn giaùm muïc. Ngaøy 22 thaùng 2 haèng naêm, coù leã kính Toøa Thaùnh Pheâroâ taïi Roâma. Giaùo chuû Roâma laø Ñöùc Giaùo Hoaøng, vì ngöôøi keá vò thaùnh Pheâroâ, thuû laõnh Toâng Ñoà ñoaøn, treân ngai toøa Roâma töùc laø Toøa Thaùnh (xc. Ñöùc thaùnh cha; Roâma; Ngai).
Sau naøy, ngöôøi ta cuõng goïi laø toøa moät gheá ngoài ñöôïc naâng cao vaø trang hoaøng ñaët ôû giöõa loøng nhaø thôø, phía beân traùi giaûng ñaøi. Ñoù laø nôi ñeå giaûng giaûi.
Ngaøy nay ngöôøi ta laáy laïi thoùi quen coå xöa laø giaûng ôû giaûng ñaøi hay gheá chuû toïa.
Toøa Ñaët Tranh Thaùnh
(= Icoânostase)
Trong caùc nhaø thôø Ñoâng Phöông, toøa ñaët tranh thaùnh laø moät caùi vaùch ngaên cao, ngaên caùch loøng nhaø thôø vôùi cung thaùnh vaø laø nôi ñeå treo nhöõng aûnh thaùnh höôùng veà phía loøng nhaø thôø. Tranh thaùnh quí troïng nhaát thöôøng laø Ñaáng Cöùu Theá (ñoâi khi laø tranh Chuùa Ba Ngoâi) ñöôïc ñaët ôû phía phaûi cuûa Cöûa Thaùnh. Cöûa thaùnh ñöôïc môû ra giöõa toøa ñaët tranh thaùnh. ÔÛ phía traùi thöôøng ñaët tranh cuûa Ñöùc Meï Thieân Chuùa (xc. Tranh thaùnh).
Toøa Thaùnh
(= Saint - Sieøge)
(xc. Toøa; Ñöùc thaùnh cha; Roâma)
Toaøn Xaù
(= Jubileù)
Tieáng Do Thaùi yoâbeùl nghóa laø söøng cöøu ñöïc, vaø töø ñoù chuyeån sang tieáng La tinh laø Iubilaeus. Taïi Israel, naêm toaøn xaù ñöôïc cöû haønh moãi 50 naêm, khôûi ñaàu baèng moät tieáng tuø vaø - laøm baèng söøng cöøu. Do ñoù, töø iubilaeus coù nghóa laø dòp vui, muøa môû hoäi. trong naêm toaøn xaù, moïi nôï naàn ñeàu ñöôïc aân xaù, moãi ngöôøi ñöôïc trôû veà phaàn ñaát höông hoûa cuûa mình, trong khi ñaát ñöôïc nghæ ngôi ñeå phuïc hoài, ñeán noãi ngöôøi ta khoâng gieo troàng gì trong naêm ñoù.
Saùch Leâvi vieát: "Caùc ngöôi phaûi tính baûy tuaàn naêm, nghóa laø baûy laàn baûy naêm, thôøi gian cuûa baûy tuaàn naêm ñoù laø 49 naêm. Thaùng thöù baûy, ngaøy moàng möôøi trong thaùng, caùc ngöôi seõ thoåi tuø vaø trong toaøn xöù cuûa caùc ngöôi. Caùc ngöôi seõ coâng boá naêm thöù naêm möôi laø naêm thaùnh, vaø seõ tuyeân caùo trong xöù leänh aân xaù cho moïi ngöôøi soáng taïi ñoù. Ñoái vôùi caùc ngöôi, ñoù laø thôøi kyø toaøn xaù: moãi ngöôøi seõ trôû veà doøng hoï cuûa mình" (Lv 255,8-10).
Vôùi söï xuaát hieän cuûa Ñaáng Thieân Sai, naêm hoàng aân ñích thöïc cuûa Thieân Chuùa ñöôïc coâng boá (xc. Is 61,2; Lc 4,19) theo nghóa chính Ngöôøi laø söï phoùng thích toaøn dieän, laø ôn cöùu chuoäc (xc. 1Cr 1,30) nhôø Thaùnh Thaàn ngöôøi ban cho Hoäi Thaùnh (xc. Nguõ tuaàn). Do yù ñònh cuûa Ñöùc Kitoâ, Hoäi Thaùnh trôû thaønh ngöôøi quaûn lyù kho taøng ôn cöùu ñoä (xc. AÂn xaù). Ñeå ñaùp öùng kòp thôøi hôn vôùi tình traïng ñaëc tröng cuûa con ngöôøi laø caøng ngaøy caøng giaûm ñi loøng haêng say (xc. Chu kyø phuïng vuï), caùc ñöùc giaùo hoaøng ñaõ thieát laäp vieäc cöû haønh naêm toaøn xaù trong Hoäi Thaùnh. Naêm thaùnh ñaàu tieân ñöôïc cöû haønh vaøo naêm 1300, vôùi ñaëc ñieåm laø vieäc ban phaùt roäng raõi ôn tha thöù toäi loãi vaø caùc heä luïy theo sau. Khoaûng caùch ban ñaàu giöõa caùc naêm thaùnh laø 100 naêm, nhöng daàn daàn giaûm bôùt chæ coøn 25 naêm. Naêm toaøn xaù ñöôïc cöû haønh vôùi nhieàu nghi leã ñaëc bieät taïi Roâma vaø trong toaøn Hoäi Thaùnh. Nhöng yù nghóa cuûa naêm thaùnh chæ ñöôïc theå hieän ñaàu ñuû trong caùc bí tích Saùm Hoái vaø Thaùnh Theå.
Ngaøy kyû nieäm 50 naêm tuyeân khaán laàn ñaàu - hay kim khaùnh - ñöôïc ñaùnh daáu baèng vieäc long troïng laëp laïi lôøi khaán naøy trong nghi leã phuïng vuï, vaø neáu coù theå, neân cöû haønh trong thaùnh leã (xc. Tuyeân khaán).
Toân Giaùo
(= Religion)
Trong tieáng La tinh religio coù nghóa laø chuù yù tæ mæ, toân thaùnh. Nguyeân thuûy, toân giaùo heä taïi vieäc ñoùn nhaän nhöõng phong tuïc taäp quaùn cuûa moät coäng ñoaøn nhaân loaïi trong ñoù mình laø phaàn töû. Nhöõng nghi thöùc cho thaáy ñoái töôïng chính yeáu cuûa loøng toân kính ñoái vôùi nhöõng phong tuïc cuûa coäng ñoaøn, bôûi vì caùc nghi thöùc ñoù coù lieân quan tôùi ñieàu thaùnh thieâng. Töø toân giaùo thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå chæ toaøn boä caùc haønh vi vaø phong caùch giöõ cho con ngöôøi coù ñöôïc moái töông quan vôùi ñieàu thieâng thaùnh. Traùi laïi, theo nghóa thöù nhaát, töø naøy ñi lieàn vôùi nhöõng nghi thöùc. Hieän nay ngöôøi ta coù khuynh höôùng caù bieät hoùa hoaëc tri thöùc hoùa toân giaùo.
Thöïc ra, hoaït ñoäng coù tính caùch nghi thöùc laø caùch dieãn taû coát yeáu öu tieân cuûa sinh hoaït toân giaùo. Quaû vaäy, neáu toân giaùo bao goàm tín ngöôõng vaø luaân lyù, thì chæ trong moâi tröôøng phuïng vuï, toân giaùo môùi ñöôïc theå hieän troïn veïn, khoâng phaûi chæ coù tính caùch caù nhaân vaø noäi taâm, nhöng coøn coù tính caùch coäng ñoaøn vaø ngoaïi taïi. Giaùo lyù vaø qui luaät soáng hoaøn toaøn coù lieân heä vôùi caùc nghi thöùc thaùnh thieâng (xc. Vaticanoâ II: veà nhöõng töông quan cuûa Hoäi Thaùnh vôùi caùc toân giaùo ngoaøi Kitoâ giaùo, soá 2). Phuïng vuï laø lôøi tuyeân xöng ñöùc tin troïn veïn nhaát. Tuy nhieân, nhöõng ñoøi hoûi luaân lyù Kitoâ giaùo phaûi ñöôïc hieåu vöøa nhö laø chuaån bò, vöøa nhö laø keùo daøi ñôøi soáng phuïng vuï.
Toân Kính
(= Dulie)
Trong tieáng Hy laïp douleia coù nghóa laø söï laøm toâi, noâ leä. Muoán hieåu töø ngöõ naøy, caàn trôû veà vôùi quan nieäm phuïc vuï theo nghóa keùp trong tieáng Hípri: Thieân Chuùa ñaõ giaûi phoùng Daân Ngöôøi khoûi aùch noâ leä Ai Caäp ñeå ñöa veà ñòa vò phuïc vuï Ñöùc Chuùa. trong ngoân ngöõ thaàn hoïc, toân kính laø vieäc phuïng töï daønh cho caùc thaùnh: ñoù laø thaùi ñoä kính troïng, phoù thaùc, gaén boù, ñöôïc dieãn taû baèng nhieàu caùch phuïc vuï, kinh nguyeän vaø cöû chæ ñaïo ñöùc. Caùc ngaøy leã vaø caùc haønh vi phuïng vuï khaùc nhaèm bieåu döông caùc thaùnh cho thaáy toaøn boä vieäc toân kính naøy. Rieâng ñoái vôùi ñöùc Maria, coù vieäc bieät kính ñeå toân vinh Ngöôøi. Vieäc toân kính ôû ñaây khaùc haún vôùi vieäc toân thôø, thôø laïy, chæ daønh cho moät mình Thieân Chuùa. Thöïc teá, trong phuïng vuï, giöõ ñöôïc söï phaân bieät naøy quaû laø moät vaán ñeà teá nhò veà muïc vuï, bôûi vì ñoâi khi vieäc toân kính vaãn coù nhöõng kieåu caùch thaùi quaù.
Toân Thôø
(= Latrie)
Trong tieáng Hy Laïp latreia coù nghóa laø phuïc vuï. Töø naøy chæ coâng vieäc phuïc vuï coù tính caùch phuïng vuï daønh cho moät mình Thieân Chuùa, töùc laø vieäc thôø laïy. Coøn toân kính laø vieäc phuïc vuï coù tính caùch phuïng vuï daønh cho caùc thaùnh. Bieät kính laø thaùi ñoä toân kính ñoái vôùi Ñöùc trinh Nöõ Maria.
Toâng Ñoà
(= Apoâtre)
Trong tieáng Hy Laïp apostolos coù nghóa laø ñöôïc sai ñi. Ñeå tieáp noái söù maïng cuûa mình. Ñöùc Kitoâ ñaõ choïn möôøi hai Toâng Ñoà (xc. Mt 10; Ga 17,18.20.21). Sau khi Chuùa thaêng thieân, oâng Matthia ñöôïc choïn ñeå thay theá oâng Giuña, keû phaûn boäi (Cv 1,15-26). Leã kính caùc Toâng Ñoà traûi daøi suoát naêm phuïng vuï. Ngoaøi caùc phaàn rieâng cuûa moãi vò, ngöôøi ta coøn duøng phaàn chung caùc Toâng Ñoà. Muøa Phuïc Sinh, coù phaàn chung ñaëc bieät. Thaùnh Phaoloâ (xc. 1Cr 15,1) laø ngöôøi ñöôïc Truyeàn Thoáng cuûa Hoäi Thaùnh goïi laø Toâng Ñoà, vaø ñöôïc möøng kính chung vôùi thaùnh Pheâroâ vaøo ngaøy 29 thaùng 6, thaùnh Maùccoâ vaø thaùnh Luca, taùc giaû saùch Tin Möøng, cuõng nhö thaùnh Baùcnaba, ñeàu ñöôïc phuïng vuï möøng nhö nhöõng thaùnh Toâng Ñoà.
Toång Nguyeän (Kinh)
(= Collecta)
Toång Nguyeän laø lôøi nguyeän ñaàu tieân trong ba lôøi nguyeän cuûa thaùnh leã. Ñaây cuõng laø lôøi nguyeän ñoäc nhaát ñöôïc Giôø Kinh Phuïng Vuï söû duïng laïi. Sôû dó goïi laø toång nguyeän bôûi vì lôøi nguyeän naøy thu goùp vaø hôïp nhaát nhöõng lôøi caàu xin khaùc nhau cuûa caùc tin höõu thaønh moät lôøi nguyeän duy nhaát. Linh muïc nhaân danh coäng ñoaøn ñang qui tuï daâng leân Thieân Chuùa lôøi caàu nguyeän cuûa moïi ngöôøi ñaõ ñöôïc coâ ñoïng laïi.
Ñeå coäng ñoaøn chuù yù ñeán phaàn vuï cuûa lôøi toång nguyeän, neân ñoïc lôøi nguyeän naøy sau khi ñaõ thinh laëng trong choác laùt. Trong thôøi gian thinh laëng naøy, moãi ngöôøi coù theå aâm thaàm thaønh hình nhöõng lôøi xin rieâng, tröôùc khi vò chuû teá gom laïi thaønh moät boù duy nhaát. keát thuùc lôøi toång nguyeän, moïi ngöôøi thöa Amen toû yù chaáp thuaän nhöõng lôøi linh muïc vöøa ñoïc.
Tu Vieän
(= Convent)
Tieáng La tinh conventus nghóa laø coäng ñoaøn. Ban ñaàu, trong caùc ñan vieän, conventus laø vieäc caùc tu só tuï hoïp ñeå cöû haønh phuïng vuï. Daàn daàn töø ngöõ naøy khoâng coøn coù nghóa laø vieäc caùc tu só hoïp ñeå cöû haønh coâng trình cuûa Thieân Chuùa, nhöng coù nghóa laø nôi caùc tu só cö nguï (xc. Coäng ñoaøn phuïng vuï; Coäng ñoaøn).
Tuû Ñöïng AÙo Leã
(= Chapier)
Tuû hình baùn nguyeät, coù nhieàu ngaên keùo ñeå xeáp caùc aùo choaøng. Töø naøy coøn duøng ñeå chæ nhöõng ngöôøi maëc aùo choaøng, hoï coù nhieäm vuï giuùp chuû teá, vaø khoâng buoäc phaûi coù chöùc thaùnh. Ngaøy nay khoâng coøn nhöõng ngöôøi nhö theá naøy nöõa.
Tuaàn Baùt Nhaät
(= Octave)
Tieáng La tinh octavus coù nghóa laø thöù taùm. Caùc ñaïi leã cuûa daân Israel thöôøng ñöôïc cöû haønh suoát moät tuaàn vaø ngaøy thöù taùm keát thuùc nhöõng ngaøy leã aáy moät caùch troïng theå. Trong saùch Leâvi coù ghi nhöõng chæ daãn nhö sau: "Ngaøy 15 thaùng thöù Baûy laø leã Leàu, kính Ñöùc Chuùa trong voøng baûy ngaøy. Ngaøy ñaàu tieân, phaûi hoïp nhau ñeå thôø phöôïng Ta, caùc ngöôøi khoâng ñöôïc laøm moät coâng vieäc naëng nhoïc naøo. Trong voøng 7 ngaøy, caùc ngöôi phaûi tieán daâng leã hoûa teá leân Ñöùc Chuùa. Ngaøy thöù 8 caùc ngöôi phaûi hoïp nhau ñeå thôø phöôïng Ta, caùc ngöôi khoâng ñöôïc laøm moät coâng vieäc naëng nhoïc naøo" (Lv 23,34-36; xc. 2Sbn 7,9).
Trong phuïng vuï cuûa Hoäi Thaùnh, ngaøy thöù 8 vaãn laø ngaøy thaùnh keát thuùc moät ñaïi leã, nhöng tieáng octavus cuõng chæ caû taùm ngaøy möøng leã. Ngaøy nay chæ coù Tuaàn Baùt Nhaät leã Giaùng Sinh vaø leã Phuïc Sinh. Ngaøy thöù taùm cuûa leã Giaùng Sinh laø ngaøy 1 thaùng 1, leã troïng Kính Ñöùc Maria Meï Thieân Chuùa; ngaøy thöù taùm cuûa leã Phuïc Sinh laø ngaøy Chuùa Nhaät AÙo Traéng (xc. AÙo traéng daøi; hay Chuùa nhaät Quasimodo hoaëc Chuùa nhaät II Phuïc sinh).
Tuaàn Thaùnh
(= Semaine sainte)
Tuaàn leã chuû yeáu cuûa naêm phuïng vuï, baét ñaàu töø Chuùa nhaät leã Laù ñeán Chuùa nhaät Phuïc sinh, ñeå cöû haønh ñaëc bieät hôn caùc bieán coá trong nhöõng ngaøy cuoái cuøng cuûa Chuùa Gieâsu, töùc laø cuoäc khoå naïn, caùi cheát vaø söï phuïc sinh cuûa Ngöôøi. Trong tuaàn leã troïng ñaïi naøy, tam Nhaät Vöôït Qua laø nhöõng ngaøy quan troïng nhaát.
Tung Hoâ
(= Acclamation)
Taùc ñoäng ngaén vaø ñoàng thanh cuûa coäng ñoaøn ñeå baøy toû baèng mieäng loøng nhieät thaønh öng thuaän ñoái vôùi caùc coâng vieäc ñang ñöôïc thöïc hieän. Ngoaøi caùc caâu ñaùp laïi lôøi chaøo cuûa chuû teá, tieáng Amen ôû cuoái caùc lôøi nguyeän, caùc caâu tung hoâ chính ñöôïc xeáp sau caùc baøi ñoïc, tröôùc vaø sau baøi Tin Möøng, sau moãi yù nguyeän trong lôøi nguyeän coäng ñoàng, tröôùc lôøi Tieàn Tuïng, sau Truyeàn Pheùp, cuoái vinh tuïng ca cuûa Leã qui, sau kinh Khaán xin tieáp theo sau Kinh Laïy Cha, sau pheùp laønh cuûa linh muïc vaø lôøi giaûi taùn coäng ñoaøn. Ñoù laø vôùi thaùnh leã. Coøn trong caùc Giôø Kinh Phuïng Vuï, cuõng coù nhöõng taùc ñoäng töông töï (xc. Ñaùp ca; caâu xöôùng ñaùp).
Khoâng neân quaù ñeà cao - caàn deø daët vaø löu yù xöùng hôïp - taàm quan troïng cuûa caùch tham döï baèng ngoân töø ñöôïc laëp ñi laëp laïi naøy, voán laø phaàn daønh rieâng cho giaùo daân. Moãi laàn nhö vaäy, hoï baøy toû söï öng thuaän ñoái vôùi Coâng trình Thieân Chuùa ñang ñöôïc hoaøn taát trong phuïng vuï, vaø veà phaàn mình, hoï ñaùp laïi saùng kieán cuûa Thieân Chuùa ñöôïc caùc thöøa taùc vieân giôùi thieäu cho hoï.
Tuyeân Khaán
(= Profession)
Tieáng La tinh professio coù nghóa laø haønh vi tuyeân boá moät caùch coâng khai (profiteri keùp bôûi: pro: tröôùc, vaø fateri: xöng, thuù). Toaøn boä phuïng vuï laø moät lôøi tuyeân xöng, moät lôøi tuyeân boá coâng khai nieàm tin Kitoâ giaùo cuûa mình. Ñoái vôùi moãi ngöôøi Kitoâ höõu, vieäc tuyeân xöng ñöùc tin tuyeät haûo nhaát laø lôøi tuyeân xöng khi chòu Thaùnh Taåy, hay lôøi coâng nhaän caù nhaân vaø long troïng caùc lôøi höùa cuûa bí tích Thaùnh Taåy, vaøo tuoåi thích hôïp. Moãi naêm, vaøo ñeâm Voïng Phuïc Sinh, moïi tín höõu ñeàu ñöôïc môøi goïi laëp laïi lôøi tuyeân xöng ñöùc tin khi chòu Thaùnh Taåy. Vaøo caùc ngaøy Chuùa Nhaät vaø leã troïng, vieäc haùt hoaëc ñoïc Kinh Tin Kính thöïc söï laø moät lôøi "tuyeân xöng ñöùc tin".
Nhöng töø professio aùp duïng vaøo ñôøi tu coøn laø coâng boá nhöõng lôøi khaán höùa chính yeáu cuûa ñôøi tu, ñoù laø thanh baàn, thanh khieát vaø tuaân phuïc. Hình thöùc tuyeân khaán khaùc nhau tuøy theo moãi hoäi doøng qui ñònh. Vieäc tuyeân khaán khoâng phaûi laø moät bí tích, bôûi vì vieäc tuyeân khaán nhaèm khai trieån troïn veïn yù nghóa cuûa bí tích Thaùnh Taåy vaø Theâm Söùc (do ñoù, coù truyeàn thoáng goïi vieäc tuyeân khaán laø laàn Thaùnh Taåy thöù hai), nhöng ñoù laø moät trong nhöõng nghi leã phuïng vuï quan troïng cuûa Hoäi Thaùnh. Thoâng thöôøng, caùc tu só tuyeân khaán trong thaùnh leã sau baøi dieãn giaûng Tin Möøng. Sau nhöõng caâu hoûi vaãn quen duøng ñeå khaán sinh baøy toû quyeát ñònh töï do, khaán sinh seõ phuû phuïc, trong khi ñoù coäng ñoaøn haùt kinh Caàu caùc Thaùnh ñeå caàu nguyeän cho ngöôøi aáy. Vieäc tuyeân khaán ñuùng nghóa laø luùc khaán sinh ñoïc lôøi tuyeân khaán ñaõ ñöôïc coâng nhaän ñuùng theo luaät. Sau ñoù beà treân nhaän lôøi khaán ñoïc moät coâng thöùc chuùc laønh (hoaëc thaùnh hieán) troïng theå, vaø ngöôøi vöøa tuyeân khaán laõnh nhaän tu phuïc hoaëc moät daáu hieäu cuûa ñôøi tu, neáu tröôùc ñoù chöa coù nghi thöùc naøy. Treân ñaây laø nghi leã tuyeân khaán vónh vieãn. trong tröôøng hôïp khaán taïm, cuõng vaãn coù baáy nhieâu nghi thöùc chính yeáu, nhöng ñöôïc ñôn giaûn hoùa vaø boû kinh caàu Caùc Thaùnh. Ngöôøi ta cuõng döï lieäu moät nghi leã thaät ñôn giaûn cho vieäc khaán laïi haèng naêm.Nghi thöùc Ngaân Khaùnh, Kim Khaùnh khaán doøng (xc. Toaøn xaù) laáy laïi ñieåm chính yeáu cuûa vieäc khaán doøng.
Tuyeân UÙy
(= Chapelaine)
Tuyeân uùy laø vò linh muïc phuï traùch moät nguyeän ñöôøng - coøn goïi laø cha tuyeân uùy. trong caùc nghi leã ñaïi traøo, töø naøy duøng ñeå chæ nhöõng ngöôøi giuùp nguyeän ñöôøng cuûa giaùm muïc, giaùo hoaøng: ngöôøi caàm gaäy, caàm muõ vaø ngöôøi mang saùch.
Tö Teá (Chöùc)
(= Sacerdoce)
Tieáng La tinh sacerdotium noùi leân tình traïng cuûa vò tö teá, baét nguoàn töø tieáng la tinh sacerdos nghóa laø tö teá. Tö teá laø ngöôøi ñöôïc ban taëng ñieàu haønh linh thaùnh, neân cuõng laø ngöôøi coù theå ban phaùt cuûa thaùnh. Cuõng nhö söï linh thaùnh laø ñaëc tính cuûa nhöõng gì lieân quan ñeán Thieân Chuùa, thì chöùc tö teá noùi leân söï gaàn guõi thaàn linh.
Trong caùc toân giaùo, chöùc tö teá hay chöùc naêng tö teá heä taïi troïng traùch vaø ñaëc tính tieáp xuùc vôùi nhöõng gì thaàn thieâng. Tö teá laø ngöôøi phuï traùch vieäc thaùnh. Trong giao öôùc cuõ, caùc tö teá cuõng laø nhöõng ngöôøi ñöôïc tôùi gaàn Thieân Chuùa (Xh 3,5; Lv 9,7tt; 21,17.21; Xh 44,15...) ñeå ñoùn nhaän lôøi Ngöôøi vaø chuyeån laïi cho daân chuùng, ñoàng thôøi ñeå daâng leân Thieân Chuùa leã teá cuûa daân Israel (Ml 2,7; Xh 29,24.26). Tuy nhieân, töø giao öôùc Xinai, Thieân Chuùa muoán laøm cho daân Ngöôøi thaønh moät vöông quoác tö teá (Xh 19,6; xc. 1Pr 2,9), nhôø theá maø toaøn Daân Hoân Theâ ñoù ñöôïc noái keát vôùi ñôøi soáng cuûa Thieân Chuùa vaø nhö vaäy ñoùn nhaän ñöôïc ñieàu thaùnh thieâng laøm saûn nghieäp. Tuy nhieân, vì moät maët daân rieâng laø daân toäi loãi, maët khaùc vì caàn nhöõng daáu chæ soáng ñoäng veà söï hieän dieän sinh ñoäng cuûa Thieân Chuùa, neân ñoái vôùi hoï, neân söï coù maët cuûa caùc tö teá raát caàn thieát.
Coäng ñoàng söï soáng giöõa Thieân Chuùa vaø Daân Ngöôøi ñaõ ñöôïc noùi leân ôû Xinai qua vieäc duøng cuøng moät thöù maùu cuûa caùc con vaät ñöôïc hieán teá ñeå ñoå treân baøn thôø vaø raåy treân daân chuùng (Xh 24,5-8). Giao öôùc môùi ñöôïc nieâm aán trong chính maùu cuûa Ñöùc Gieâsu, Ñaáng laø Thieân Chuùa thaät vaø laø ngöôøi thaät, vì vaäy, Giao öôùc ñoù baûo ñaûm cho chuùng ta moät söï tieáp caän hoaøn haûo vôùi ñieàu thaùnh thieâng laø chính söï soáng cuûa Thieân Chuùa.
Chöùc tö teá cuûa Ñöùc Gieâsu, vò Thöôïng teá theo phaåm haøm Menkiseâñeâ, baét nguoàn töø söï haï sinh vónh cöûu cuûa Ngöôøi, vôùi tö caùch laø Con töø trong cung loøng Chuùa Cha, ñuùng nhö lôøi thö göûi tín höõu Do Thaùi (6,5-6), moät nôi duy nhaát trong Taân Öôùc noùi tôùi Ñöùc Kitoâ nhö vò tö teá.
Nhôø Ngöôøi, Ñaáng chính laø Lôøi Thieân Chuùa (1,3) vaø laø Ñaáng, qua hieán teá cuûa mình, laøm cho vieäc cöùu ñoä neân hoaøn haûo, nhöõng ngöôøi ñaõ chòu Thaùnh taåy coù theå tieán veà vôùi Thieân Chuùa (7,25) vaø vaøo trong cung thaùnh (10,19). Vieäc tôùi gaàn Thieân Chuùa laø ñaëc aân rieâng cuûa caùc tö teá, nay cuõng laø ñaëc aân cuûa hoï (xc. 12,22).
Chöùc tö teá cuûa coäng ñoàng Daân Chuùa laø khaû naêng tôùi gaàn Thieân Chuùa vaø thoâng hieäp vaøo ñôøi soáng cuûa Ngöôøi nhôø söï keát hieäp cuûa hoï vôùi Ñöùc Kitoâ vôùi tö caùch laø Hieàn Theâ vaø laø Thaân Mình. Ñöôïc ñoàng hình ñoàng daïng vôùi Ñöùc Kitoâ qua caùc daáu aán Thaùnh Taåy vaø Theâm Söùc, hoï soáng ñôøi ñôøi soáng thaàn linh, chuû yeáu nôi phuïng vuï, trong khi chôø ñôïi söï hoaøn taát Giaùo Öôùc nôi Gieârusalem thieân quoác.
Taïi traàn theá, ñeå Hoäi Thaùnh ñöôïc baûo ñaûm tieán gaàn tôùi Thieân Chuùa vaø keát hieäp vôùi Ñaàu, Ñöùc Kitoâ ñaõ troái laïi cho Hoäi Thaùnh nhöõng daáu chæ soáng ñoäng veà tình yeâu cuûa Ngöôøi. Ñöùc Giaùm Muïc - maø ngay töø nhöõng theá kyû ñaàu ñaõ ñöôïc goïi laø linh muïc (sacerdos) - trong Hoäi Thaùnh, laø söï hieän dieän höõu hình cuûa Ñöùc Kitoâ, Ñaáng ñaõ ban quyeàn cho Ngöôøi. Tham döï vaøo chöùc tö teá cuûa Giaùm Muïc, caùc linh muïc cuõng coù theå haønh söï nhaân danh Ñöùc Kitoâ, ñeå thay theá vò giaùm muïc ñaõ sai phaùi mình. Tröôùc coäng ñoàng Daân Chuùa, linh muïc laø Ñöùc Kitoâ, nhaát laø khi cöû haønh bí tích Thaùnh Theå, haønh ñoäng trung taâm trong ñoù Ngöôøi cöû haønh ñieàu linh thaùnh.
Nhö theá ta hieåu ñöôïc chöùc tö teá thöøa taùc cuûa giaùm muïc vaø caùc coäng söï vieân laø ñeå phuïc vuï cho chöùc tö teá coäng ñoàng: caùc vò laø nhöõng daáu chæ soáng ñoäng cuûa Hoân Phu, ñoàng thôøi laøm cho Hoân Theâ ñöôïc keát hieäp vôùi Ñöùc Kitoâ, vaø nhö vaäy, tieán böôùc vaøo ñôøi soáng thaàn linh.
Phuïng vuï, nhö ñònh nghóa cuûa Coâng Ñoàng Vaticanoâ II, laø thöïc thi chöùc vuï tö teá cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ, moät chöùc vuï qua ñoù Ñöùc Kitoâ luoân lieân keát vôùi Hoäi Thaùnh laø Hieàn Theâ raát quí yeâu cuûa Ngöôøi (PV soá 7). Vaäy phuïng vuï laø ñænh cao vaø laø nguoàn maïch (xc. soá 10) cuûa ñôøi soáng Hoäi Thaùnh, töø ñoù xuaát phaùt taát caû naêng löïc cuûa söï soáng thaàn linh trong Chuùa Kitoâ vaø Chuùa Thaùnh Thaàn, roài laïi trôû veà ñoù, khôûi töø Chuùa Cha vaø tieán veà Chuùa Cha.
Tö Theá
(= Position)
Phuïng Vuï daãn ñöa toaøn theå con ngöôøi ñeán gaëp gôõ Thieân Chuùa. Vì theá, phuïng vuï cuõng bao goàm nhöõng tö theá thích hôïp cuûa thaân xaùc. Caùc tö theá chính ñöôïc ñöa vaøo phuïng vuï laø: ñöùng, ngoài, quì (xc. Quì goái), ñoâi khi cuõng coù caû tö theá phuû phuïc. Ñoù laø nhöõng tö theá coá ñònh, ngoaøi ra coøn caùc tö theá kah1c cuûa toaøn theå thaân xaùc (xc. Cöû ñieäu).
Töø Bieät (Nghi Thöùc)
(= Absolute)
Tieáng La tinh absolvere, nghóa laø thaùo côûi, xaù giaûi. Ñaây laø phaàn keát thuùc nghi thöùc phuïng vuï thaùnh leã an taùng ôû thaùnh ñöôøng. Nghi thöùc naøy goàm moät baøi ca khaån naøi Thieân Chuùa xaù giaûi taát caû toäi loãi cho ngöôøi qua ñôøi (kinh Libera). Sau ñoù, raåy nöôùc thaùnh vaø xoâng höông thi haøi. ÔÛ nghóa trang cuõng coù theå laøm nghi thöùc töông töï. Trong saùch nghi thöùc an taùng môùi, thöôøng goïi laø "Lôøi Töø Bieät cuoái cuøng hoaëc Lôøi Nhaén Nhuû sau heát" (xc. Töø Bieät laàn cuoái).
Töø Bieät Laàn Cuoái
(= Adieu dernier)
Ñaây laø nghi thöùc phuïng vuï keát thuùc nghi leã an taùng taïi thaùnh ñöôøng. Ñaây laø giaây phuùt long troïng, gia ñình vaø coäng ñoaøn chaøo thi haøi ngöôøi quaù coá moät laàn cuoái, tröôùc khi ñem choân. Nghi thöùc naøy goàm coù moät baøi haùt töø bieät, raûy nöôùc thaùnh vaø xoâng höông thi haøi, cuoái cuøng laø lôøi nguyeän. Nghi leã naøy khoâng nhaèm caàu cho ngöôøi quaù coá ñöôïc giaûi thoaùt khoûi toäi loãi vaø caùc phaàn phaït do toäi loãi gaây neân (xc. Caàu hoàn) - dó nhieân khoâng loaïi tröø yù höôùng caàu xin ñoù - cho baèng ñeå toû thaùi ñoä kính troïng thi haøi ngöôøi quaù coá, moät thi haøi tröôùc ñaây ñaõ ñöôïc thaùnh hoùa nhôø caùc bí tích vaø duø coù nhöõng yeáu ñuoái, thi haøi ñoù cuõng laø Ñeàn Thôø cuûa Chuùa Thaùnh Thaàn (1Cr 6,19) (xc. Quaù coá).
Töû Ñaïo
(= Martyre)
Tieáng Hy Laïp martus coù nghóa laø chöùng nhaân. Vò töû ñaïo laø chöùng nhaân tuyeät haûo, vì ñaõ tuyeân xöng nieàm tin ñeán ñoä hy sinh maïng soáng mình. Ñoù laø ngöôøi noi göông moät caùch tuyeät haûo Ñöùc Kitoâ Gieâsu, Ñaáng ñaõ laøm chöùng tröôùc toøa toång traán Phoâng-xi-oâ Phi-la-toâ baèng moät lôøi tuyeân xöng cao ñeïp (1Tm 6,13), Ñaáng ñaõ ñöôïc saùch khaûi huyeàn goïi laø vò chöùng nhaân trung thaønh (1,5). Caùc vò töû ñaïo laø nhöõng vò thaùnh ñöôïc phuïng vuï cuûa Hoäi Thaùnh möøng ñaàu tieân, hoaëc nhö ngöôøi ta quen noùi, ñöôïc ñöa leân baøn thôø (xc. Toân kính). Caùc ñoà trang hoaøng trong phuïng vuï mang maøu ñoû ñeå töôûng nhôù vieäc caùc vò vì Thieân Chuùa maø chòu ñoå maùu. Caùc saùch phuïng vuï ñeàu coù phaàn chung caùc thaùnh töû ñaïo vaø moät maãu rieâng duøng trong muøa phuïc sinh.
Töôûng Nhôù (Vieäc)
(= Meùmorial)
Tieáng La tinh memoriale töông öùng vôùi zikharon trong tieáng Hípri vaø anamnesis trong tieáng Hy Laïp (hoaëc mnemosunon). Moãi töø treân ñeàu coù yù dieãn taû haønh vi phuïng vuï, nhaéc cho coäng ñoaøn hoïp nhau ñeå cöû haønh giao öôùc nhôù laïi kyû nieäm cuûa Thieân Chuùa (St 8,1; 9,15; 19,29; Xh 2,24; 6,5; 28,12.29; 39,7; Lv 2,2.9.16; Ds 5,15; 10,9tt; 1V 17,18; 18,26.29; Lc 1,54.55.72). Kyû nieäm cuûa Daân ñöôïc noái keát vôùi kyû nieäm cuûa Thieân Chuùa: vieäc töôûng nhôø thöïc söï hieän taïi hoùa nhöõng kyø coâng laøm neân Giao Öôùc.
Ñoái vôùi ngoaïi giaùo, khoâng coù vaán ñeà Lòch Söû Cöùu Ñoä. Doøng thôøi gian troâi qua laøm soáng ñoäng laïi kyù öùc veà thôøi khai nguyeân, veà thôøi hoaøng kim ban ñaàu, luùc caùc thaàn hoaït ñoäng. Theá giôùi xuaát phaùt töø thôøi huyeàn thoaïi ñoù do moät quaù trình suy thoaùi. Ñeå giöõ cho moïi vaät khoâng bò hö haïi, caùc haønh vi phuïng töï taùi laäp quaõng thôøi gian cuûa con ngöôøi vaø vuõ truï trong söï sung maõn cuûa thôøi khai nguyeân. Ñoù laø huyeàn thoaïi veà chu kyø voøng troøn vónh cöûu, ñöôïc taùc ñoäng nhôø caùc chu kyø phuïng töï, caên cöù vaøo chu kyø cuûa trôøi ñaát. Coù nhöõng doøng trieát lyù lôùn, töø Platon tôùi Spinoza, Leibniz vaø Hegel, ñaõ laáy laïi löôïc ñoà phaân taùn - hoäi tuï naøy. Maëc khaûi Do Thaùi - Kitoâ giaùo khoâng theå chaáp nhaän nhöõng quan nieäm löu xuaát naøy, ít nhieàu mang tính chaát phieám thaàn; nhöõng quan nieäm aáy du nhaäp vaøo thaàn tính caùi chu kyø taát yeáu cuûa söï thoaùi hoùa vaø phuïc hoài.
Trong Kitoâ giaùo, Thieân Chuùa Ba Ngoâi laø nguoàn maïch vaø taän cuøng cuûa muoân vaät muoân loaøi. Nhöng vieäc Ngöôøi saùng taïo neân muoân vaät hoaøn toaøn do yù Ngöôøi muoán. Vieäc saùng taïo ñoù khoâng coù tính caùch taát yeáu ñoøi buoäc Ngöôøi vaø cuõng khoâng laøm tieâu hao Ngöôøi baát cöù caùch naøo. Nhö vaäy, khôûi nguyeân cuõng nhö cuøng taän cuûa vieäc saùng taïo naèm ôû ngoaøi thôøi gian, ngoaøi lòch söû. Nhöng thôøi gian cuûa caùc thuï taïo laïi ñi theo moät höôùng thaúng chöù khoâng theo voøng troøn. Con ngöôøi soáng treân traàn gian phaûi leä thuoäc doøng thôøi gian keá tieáp: caùi hieän taïi cuûa con ngöôøi giaû thieát coù moät quaù khöù vaø chuaån bò töông lai. Khi Thieân Chuùa töï do quyeát ñònh thieát laäp nhöõng moái quan heä ñaëc bieät vôùi coäng ñoaøn nhaân loaïi, Ngöôøi phaûi thöïc hieän nhöõng haønh vi nhö theå nhöõng haønh vi ñoù naèm trong thôøi gian, ñoàng thôøi laïi vöôït quaù phaïm vi hoaøn toaøn coù tính caùch thôøi gian. Keá hoaïch Giao Öôùc cuûa Ngöôøi khoâng chæ nhaém ñeán nhöõng con ngöôøi, nhöng laø caû moät Daân Toäc: noù haøm chöùa moät lòch söû, nghóa laø moät doøng thôøi gian keá tieáp nhau, ñöôïc trieån khai qua nhieàu theá heä.
Khi Ñöùc Chuùa thieát laäp quan heä vôùi Israel treân nuùi Xinai, thì haønh vi lòch söû naøy roõ raøng ñöôïc thöïc hieän trong thôøi gian, nhöng laïi vöôït quaù phaïm vi cuûa thôøi gian. Keá hoaïch cuûa Thieân Chuùa laø duy nhaát, cuõng nhö haønh vi vaø höõu theå cuûa Ngöôøi khoâng phan bieät nhau: chính vì theá, troïn veïn haønh vi giao öôùc cuûa Thieân Chuùa luoân ñoùn nhaän vaø hoaøn taát nhöõng giao öôùc tröôùc ñoù, vaø haøm chöùa nhöõng giao öôùc seõ ñöôïc thöïc hieän trong töông lai (xc. Giao öôùc; Lòch söû Cöùu ñoä). Laø söï gaëp gôõ giöõa Thieân Chuùa vôùi Daân Ngöôøi ñeå cöû haønh Giao Öôùc (xc. Phuïng vuï), phuïng vuï noái keát coäng ñoaøn con ngöôøi, trong chính haønh vì gaëp gôõ, vôùi keá hoaïch vónh cöûu cuûa Thieân Chuùa; vaø coù theå noùi thaám nhaäp vaøo dieãn tieán cuûa lòch söû.
Moïi haønh vi phuïng töï ñeàu hieän taïi hoùa trong Giao Öôùc hieän taïi, Giao Öôùc tröôùc kia vaø tham döï tröôùc vaøo giao öôùc hoaøn haûo hôn seõ ñeán. Giao Öôùc treân nuùi Xinai kieän toaøn khoâng nhöõng caùc giao öôùc vôùi caùc toå phuï, nhöng caû giao öôùc vôùi oâng No-e laø neàn taûng ñöôïc toû baøy trong toân giaùo ngoaïi giaùo, xeùt trong nhöõng gì caùc toân giaùo ñoù gìn giöõ ñöôïc ñuùng ñaén trong moái lieân heä vôùi Thieân Chuùa. Ngöôïc laïi, nhôø hoaït ñoäng cuûa caùc ngoân söù, giaoöôùc Xinai ñöôïc phuïng vuï hieän taïi hoùa seõ moãi ngaøy moãi daãn ñöa giao öôùc aáy tôùi moät giao öôùc môùi vónh cöûu. Nhöõng ngöôøi Israel ñaïo haïnh nhaát, nhöõng ngöôøi ñaõ thöïc söï gaëp gôõ Thieân Chuùa trong phuïng töï cuûa hoï moät caùch naøo ñoù maø hoï khoâng bieát, ñaõ ñöôïc tham döï tröôùc vaøo giao öôùc môùi naøy.
Khi Ñöùc Gieâsu, laø Thieân Chuùa thaät vaø laø con ngöôøi thaät, hieán daâng Giao Öôùc môùi baèng chính Maùu mình treân ñoài Canveâ, thì thôøi cuoái cuøng ñaõ ñieåm (Cv 2,17). Hy leã taï ôn seõ hieän taïi hoùa cho caùc tín höõu Giôø troïng taâm cuûa Lòch Söû Cöùu Ñoä, khi cho hoï tham döï tröôùc caùi thôøi ñieåm cuoái cuøng naøy ñöôïc hoaøn taát treân Gieârusalem thieân quoác, khi Thieân Chuùa nhôù ñeán Ñaáng Meâ-si-a haàu cho Ngöôøi xuaát hieän trong Ngaøy Quang Laâm. Ñoù chính laø noäi dung cuûa baøi ñieäp ca Kinh Chieàu II leã Thaùnh Theå: OÂi yeán tieäc raát thaùnh, Chuùa Kitoâ thaønh löông thöïc nuoâi ta: ñoù chính laø vieäc töôûng nhôù Ngöôøi ñaõ chòu thöông khoù, taâm hoàn ta ñöôïc traøn ñaày aân suûng cuûa Ngöôøi, vaø vinh quang mai haäu ñaõ ñöôïc ban xuoáng cho Ta; Halleâluia. Ñoù laø yù nghóa troïn veïn cuûa leänh Ñöùc Gieâsu truyeàn trong böõa Tieäc Ly: "Anh em haõy laøm vieäc naøy ñeå töôûng nhôù ñeán Thaày" (Lc 22,19; 1Cr 11,24.25).
Neáu vieäc töôûng nieäm theo phuïng vuï chæ coù trong kyù öùc cuûa con ngöôøi, coù leõ noù cuõng khoâng vöôït qua ñöôïc thöïc taïi cuûa moät cuoäc töôûng nieäm coù tính caùch leã laïc maø thoâi. Nhöng vì tröôùc heát vieäc töôûng nieäm naøy gaén lieàn vôùi kyû nieäm chuû ñoäng cuûa Thieân Chuùa, vì Ngöôøi maø Con Thieân Chuùa bò saùt teá töø khi vuõ truï khôûi ñaàu (Kh 1,38 theo moät caùch hieåu baûn Vulgata, ñöôïc toaøn theå truyeàn thoáng baûo ñaûm) neân vieäc töôûng nieäm theo phuïng vuï laøm cho toaøn boä Maàu Nhieäm naøy (xc. Ep 1,9; 3,1-13) trôû neân hieän taïi, Maàu nhieäm bao goàm, ñoàng thôøi cuõng vöôït qua nhöõng phaïm truø quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai nhö chuùng ta vaãn quan nieäm Nhö vaäy, moãi haønh vi phuïng vuï lieân keát kyû nieäm cuûa chuùng ta vôùi kyû nieäm cuûa Thieân Chuùa. Ñoái vôùi chuùng ta, haønh vi phuïng vuï laø moät hình thöùc tham döï vaøo söï vónh cöûu cuûa Thieân Chuùa. (xc. Thaùnh Theå; Maàu Nhieäm; Töôûng nieäm; Muøa Voïng).
Töôûng Nieäm (Kinh)
(= Anamneøse)
Goác tieáng Hy Laïp anaphora goàm coù ana: leân cao vaø phora: haønh ñoäng ñöa ñeán. Kinh Anaphora laø lôøi nguyeän trong phaàn Leã Qui vaø laø lôøi caàu nguyeän keá tieáp vieäc truyeàn pheùp. Sau lôøi tung hoâ cuûa tín höõu, lôøi kinh naøy ñöôïc gheùp vaøo leänh truyeàn phaûi laëp laïi taùc ñoäng naøy, töùc laø caâu keát cuûa trình thuaät thieát laäp Thaùnh Theå: "Anh em haõy laøm vieäc naøy maø töôûng nhôù ñeán Thaày" (trong tieág Hy Laïp: eis teøn eùmeøn anamneøsin, Lc 22,19; 1Cr 11,24.15).
Neân ñeå yù nhieàu ñeán caùc coâng thöùc cuûa Kinh Töôûng Nieäm. Kinh Unde et memores cuûa Leã Qui Roâma baét ñaàu nhö sau: Vì vaäy, laïy Chuùa, chuùng con laø toâi tôù Chuùa vaø toaøn theå daân thaùnh Chuùa, kính nhôù... Caùch dieãn taû trong Kinh Taï Ôn III cuõng töông töï nhö theá: Vì vaäy, laïy Chuùa, khi kính nhôù cuoäc khoå hình cuûa Con Chuùa...
Vì laø kyû nieäm Thaùnh Theå, töùc kyû vaät tri aân cuûa Hoäi Thaùnh, Kinh Töôûng Nieäm cuõng laø moät lôøi gôïi nhôù kyû nieäm cuûa Thieân Chuùa. Do ñoù, vieäc hieän thöïc hoùa baèng phuïng vuï hy teá cuûa Giao Öôùc môùi cuõng coù theå hieåu laø cuoäc gaëp gôõ vôùi kyû nieäm phaùt xuaát töø Thieân Chuùa - vì theá khoâng theå khoâng töôûng nhôù bieán coá ñoù - vaø kyû nieäm höôùng thöôïng cuûa Hoäi Thaùnh tuaân theo lôøi keâu môøi cuûa Chuùa mình (xc. Töôûng nhôù).