Nhöõng Ngöôøi Löõ Haønh Treân Ñöôøng Hy Voïng
cuûa Ñöùc Hoàng Y Phanxicoâ Xavieâ Nguyeãn Vaên Thuaän
38- Con Coù Moät Toå Quoác
1. Taïm bieät queâ höông toâi
Ñöùc Giaùo Hoaøng Gioan Phaoloâ II ñaõ coù raát nhieàu dòp ñeå noùi leân loøng yeâu meán toå quoác Balan cuûa ngaøi. ÔÛ ñaây, chuùng ta haõy suy nieäm nhöõng lôøi noùi chaân thaønh cuûa ngaøi ñaõ ñöôïc truyeàn ñi trong baàu khoâng khí caûm ñoäng ôû phi tröôøng Bilace, luùc ngaøi töø bieät queâ höông ñeå trôû veà Roma:
"Giôø phuùt ñaõ ñieåm, toâi phaûi töø giaõ giaùo phaän Cracovie vaø toå quoác Balan. Maëc duø söï chia ly naøy khoâng theå caét ñöùt nhöõng moái daây thieâng lieâng saâu ñaäm vaø nhöõng taâm tình thaém thieát raøng buoäc toâi laïi vôùi thaønh phoá cuûa toâi, queâ höông cuûa toâi vaø ñoàng baøo cuûa toâi giôø ñaây toâi vaãn caûm thaáy ñau ñôùn veà söï chia ly aáy. Nhöng baây giôø toøa Giaùm muïc cuûa toâi laø Roma, vaø toâi phaûi trôû veà ñoù, nôi maø khoâng ngöôøi con naøo cuûa Hoäi Thaùnh vaø chuùng ta coù theå noùi raèng: khoâng moät ngöôøi naøo, Balan hay quoác tòch naøo bò xem laø xa laï caû.
"... Toâi xin caùm ôn taát caû anh chò em; toâi muoán tieáng "caùm ôn" ñeán taän nhöõng ngöôøi toâi mang ôn, vaø toâi khoâng bieát coù ai trong nöôùc Balan naøy maø toâi khoâng mang ôn hoï.
"Nhöõng ngaøy ngaén nguûi ôû Balan caøng laøm cho toâi gaén boù hôn nöõa nhöõng sôïi daây thieâng lieâng keát hieäp toâi vôùi queâ höông yeâu quyù, vôùi Giaùo hoäi Balan, Giaùo hoäi maø toâi muoán phuïc vuï vôùi taát caû taâm hoàn toâi, vôùi taát caû söùc löïc toâi qua thöøa taùc vuï Giaùo Hoaøng cuûa toâi.
"Toâi caùm ôn anh chò em ñaõ höùa caàu nguyeän cho toâi. Töø nôi xa xaêm aáy, beân kia nuùi Alpes, taâm trí toâi seõ laéng nghe tieáng chuoâng keâu goïi giaùo daân caàu nguyeän, nhaát laø luùc nguyeän kinh Truyeàn tin, luùc maø toâi nghe nhòp tim cuûa ñoàng baøo toâi...
"Toâi xin taïm bieät Cracovie. Toâi xin chuùc Cracovie moät muøa xuaân môùi. Toâi caàu chuùc cho Cracovie maõi maõi laø moät chöùng tích cao ñeïp cuûa lòch söû ñaát nöôùc, cuûa Giaùo Hoäi, tröôùc maët daân Ba Lan, AÂu chaâu vaø theá giôùi nhöõng ngaøy hoâm nay...
"Toâi xin taïm bieät nöôùc Ba Lan, queâ höông yeâu quyù cuûa toâi! Giôø ra ñi naøy, toâi xin hoân kính ñaát Ba Lan, maûnh ñaát maø loøng toâi khoâng bao giôø coù theå xa rôøi ñöôïc.
"Xin Thieân Chuùa Toaøn naêng chuùc laønh cho anh chi em: Nhaân danh Cha vaø Con vaø Thaùnh Thaàn". (ÑHV. Con coù moät toå quoác).
2. Hai nhaø aùi quoác Coâng giaùo Vieät Nam
Tieáng chuoâng ngaân traàm,
Vieät Nam nguyeän caàu.
Tieáng chuoâng naõo nuøng,
Vieät Nam buoàn thaûm.
Tieáng chuoâng vang löøng,
Vieät Nam khôûi hoaøn.
Tieáng chuoâng thanh thoaùt,
Vieät Nam hy voïng. (ÑHV... Con Coù Moät Toå Quoác)
Laø ngöôøi Coâng giaùo Vieät Nam chuùng ta luoân luoân haõnh dieän ñaõ goùp phaàn xaây döïng ñaát nöôùc töø khi ñaïo Coâng giaùo ñeán Vieät Nam. Chuùng ta ñaëc bieät haõnh dieän vì coù laém khuoân maët Coâng giaùo yeâu nöôùc chaân chính ñaõ ñöôïc ghi coâng trong lòch söû: Hai khuoân maët noåi baät nhaát, trong soá ñoù laø oâng Nguyeãn Tröôøng Toä vaø Linh muïc Ñaëng Ñöùc Tuaán.
* Nguyeãn Tröôøng Toä (1827-1871)
OÂng ngöôøi thoân Buøi Chaâu, huyeän Höng Nguyeân, tænh Ngheä An, theo hoïc chöõ Nho töø thuôû nhoû, tuy coù taøi veà thô vaên, nhöng vì chaùn loái hoïc töø chöông vaø coù khuynh höôùng veà loái hoïc thöïc duïng, neân oâng khoâng theo ñöôøng cöû nghieäp. Nhôø coù ñaïo, neân moät Nhaø Doøng ôû Taân AÁp môøi oâng laøm thaày daïy chöõ Haùn, do ñoù oâng gaëp ñöôïc moät giaùo só thöøa sai laø Ñöùc Giaùm muïc Gauthier (Ngoâ Gia Haäu). Vò Giaùm muïc naøy daïy oâng hoïc tieáng Phaùp vaø caùc khoa hoïc phoå thoâng, roài sau ñoù ñem oâng qua YÙ, qua Phaùp moät thôøi gian ñeå oâng quan saùt hoïc taäp theâm nöõa. Khi veà nöôùc, giöõa luùc ngöôøi Phaùp ñang ñaùnh laáy Gia Ñònh (1859), oâng coù giuùp vieäc cho Soaùi phuû Nam Kyø trong ít laâu, chuù taâm goùp phaàn vaøo vieäc giaûng hoøa hai chính phuû Phaùp vaø Vieät. Roài oâng veà queâ, ñem caùc ñieàu ñaõ sôû ñaéc giuùp ngöôøi ñoàng höông khaån ñaát, laäp aáp vaø kieán truùc, ñoàng thôøi vieát nhieàu baûn ñieàu traàn ñeå xin Trieàu ñình canh caûi moïi vieäc.
Naêm 1866 (Naêm Töï Ñöùc thöù 19), oâng ñöôïc cöû ñi tìm moû ôû Ngheä An, Haø Tònh. Thaùng 6 naêm aáy oâng ñöôïc Quan Toång ñoác Hoaøng Toá Vieâm giao cho vieäc caém loái ñeå ñaøo soâng thieát caûng, moät coâng trình thuûy lôïi quan troïng thôøi baáy giôø. Ñeán thaùng 9, oâng laïi cuøng vôùi Ñöùc Giaùm muïc Gauthier sang Phaùp ñeå möôùn chuyeân vieân kyõ thuaät vaø mua maùy moùc. Nhöng vì vieäc giao thieäp giöõa Trieàu ñình Vieät Nam vôùi Soaùi phuû Nam Kyø trôû neân gay go, neân khi oâng ñang lo caùc vieäc ôû Phaùp thì nhaän ñöôïc leänh ñình chæ vieäc möôùn chuyeân vieân vaø mua maùy moùc maø veà.
Ñeán naêm 1868, Vua Töï Ñöùc laïi phaùi oâng sang coâng taùc beân Phaùp, nhöng oâng ñau khoâng ñi ñöôïc. Naêm 1871, Vua laïi trieäu oâng vaøo Kinh (Hueá) ñeå ñem hoïc sinh sang Phaùp, nhöng oâng cuõng ñang ñau neân phaûi töø choái. Giöõa naêm aáy thì oâng maát, thoï 44 tuoåi. Tröôùc khi maát, oâng coøn vieát nhieàu baûn ñieàu traàn nöõa.
Noäi dung caùc baûn ñieàu traàn ñoù (vieát töø naêm 1863-1871) laø trình baøy nhöõng ñieàu oâng ñaõ xem thaáy, hieåu bieát veà theá giôùi vaên minh khoa hoïc, kyõ thuaät cho Trieàu ñình hay vaø thaûo ra moät chöông trình caûi caùch ñeå giuùp cho vieäc phaùt trieån Quoác gia vaø ñoái phoù vôùi hoaøn caûnh ñöông thôøi. Nhöõng baûn quan troïng nhaát laø veà chính saùch Toân giaùo (1863), veà vieäc phaùi hoïc sinh du hoïc ngoaïi quoác (1866), veà vieäc giao thieäp vôùi nöôùc ngoaøi (1868), veà caûi caùch noâng nghieäp, veà vieäc tu chænh voõ bò (1871), ñaøo taïo nhaân taøi (1871), veà vieäc phaùt trieån kyõ ngheä, veà vieäc duøng Quoác vaên (1867)...
Lôøi leõ caùc baûn ñieàu traàn cho thaáy oâng laø moät ngöôøi hoïc thöùc roäng, kieán vaên nhieàu, laïi coù loøng nhieät thaønh yeâu nöôùc, muoán ñem nhöõng ñieàu sôû ñaéc maø giuùp vaøo vieäc canh taân ñaát nöôùc cho giaøu maïnh phuù cöôøng. Luùc ñaàu, nhaø vua thaáy keá hoaïch cuûa oâng coù nhieàu ñieàu hay, cuõng coù yù muoán ñem ra thöïc haønh, neân coù laàn giao cho vieäc ñi tìm moû vaø phaùi oâng sang Phaùp mua maùy moùc vaø tuyeån chuyeân vieân (1866). Nhöng tieác thay Trieàu thaàn baáy giôø phaàn nhieàu khoâng hieåu thôøi cuoäc, chæ moät möïc thuû cöïu, khoâng taùn thaønh caùc vieäc oâng xin, laïi tìm caùch baøi baùc coâng kích, neân chöông trình hay ho cuûa oâng ñaønh phaûi boû ñoù.
* Cha Ñaëng Ñöùc Tuaán
Cha Ñaëng Ñöùc Tuaán cuõng laø ngöôøi ñoàng thôøi vôùi oâng Nguyeãn Tröôøng Toä. Thôøi aáy Vua Töï Ñöùc vaø trieàu ñình Hueá, nhö hai trieàu vua tröôùc, ñeàu xem ñaïo Coâng giaùo laø moät dò ñoan, laø taø thuyeát meâ hoaëc nhaân taâm, xuùi daân phaûn quoác vaø chaïy theo giaëc Phaùp, neân ñaõ ra saéc chæ caám ñaïo (töø naêm 1848).
Ñeå söûa ñoåi nhöõng quan nieäm sai laàm aáy, cha Ñaëng Ñöùc Tuaán, moät linh muïc ñòa phaän Qui Nhôn, ñaõ laøm moät baûn ñieàu traàn baøy toû moïi caên nguyeân roài ñònh ra Hueá, ñeå trình cho Vua ngöï laõm (khoaûng 1860-1861). Ñang khi ñi ñöôøng thì ngaøi bò baét vaø bò giaûi leân huyeän Moä Ñöùc, tænh Bình Ñònh. Quan huyeän cho ñieäu ngaøi leân tænh. ÔÛ ñaây nhaân vua coù hai vò quan ôû Kinh vaøo kinh lyù, neân baûn ñieàu traàn cuûa cha Ñaëng Ñöùc Tuaán ñöôïc xem qua vaø roài cha bò giaûi ra Hueá ñeå tröïc tieáp cung khai vôùi Trieàu ñình ñuùng nhö loøng ngaøi sôû nguyeän.
Ñeán Hueá, ngaøi ñöôïc gaëp Ñaïi thaàn Phan Thanh Giaûn vaø Thöôïng thö Laâm Duy Tieáp. Hai oâng hoûi ñaïo Coâng giaùo daïy nhöõng gì vaø vì sao "Taây döông" ñeán gaây haán quaáy roái. Cha Tuaán lieàn phaân giaûi hai vaán ñeà quan troïng ñaõ gaây bao tai haïi lôùn lao trong thôøi kyø aáy baèng nhöõng lôøi leõ nhö sau:
"Ñaïo Coâng giaùo daïy phuïng söï Thieân Chuùa linh thieâng, taïo thaønh thieân ñòa, caàm quyeàn sinh töû; phaøm ngöôøi theá coù tinh linh vaâng theo ñöôøng chính taát höôûng tröôøng sinh coõi thoï.
"Ñaïo daïy phuïc quyeàn vua thay maët Thieân Chuùa trò daân; ñaïo daïy hieáu kính phuï maãu, ñeàn ôn sinh thaønh.
"Caùc lyù thaät leõ ngay beân ñaïo do ôû pho saùch Kinh Thaùnh ruùt ra, thaønh thöû xöa nay vaãn moät möïc; vaø tuy truyeàn giaùo töù phöông nhöng töïu trung ñaâu ñoù vaãn döôùi quyeàn Ñöùc Giaùo Hoaøng ngöï taïi Roma.
"Neáu vieäc (gaây haán) do ôû Roma, thì xin chòu Ñaïo phaù raây, nhöng khoâng phaûi; chieán tranh maø coù laø do bôûi ôû nöôùc ngoaøi vì ñöôøng danh lôïi maø taïo neân. Neáu truyeàn giaùo maø hoaønh haønh nhö theá, thì xin Trieàu ñình xeùt naêm kia taøu laïi, nhö ñaïo noäi öùng cho giaëc taát nhieân seõ ruû nhau boû xöù chaïy uøa theo giaëc. Nhöng bôûi khoâng coù caùi nhò taâm ñoù neân ñaâu ñoù vaãn ôû yeân giöõ luaät Nöôùc Nhaø..."
Sau ñoù, cha Ñaëng Ñöùc Tuaán coøn laøm theâm vaøi baûn ñieàu traàn nöõa vaø ñöôïc chính vua Töï Ñöùc ñoïc. Xem xong, nhaø Vua truyeàn môû goâng giaûi xieàng vaø ban thöôûng cho ngaøi, roài cha ñöôïc töï do thaêm vieáng caùc giaùo höõu ñang bò giam caàm vì ñöùc tin trong nguïc thaát.
Ñeán thaùng 3 naêm 1862, cha Tuaán laïi daâng theâm hai baûn ñieàu traàn nöõa. Laàn naøy vua Töï Ñöùc thuaän theo nhöõng lôøi yeâu caàu cuûa ngaøi neân haï leänh cho tha caùc giaùo höõu ñang bò baùch haïi vaø bò toáng nguïc.
Luùc ñoù, mieàn Nam ñaõ bò Phaùp chieám, mieàn Baéc laâm caûnh noåi loaïn vaø taøu Phaùp ñang ra Hueá, ñôïi kyù keát Hoaø öôùc vôùi Vieät Nam. Trieàu ñình baøn taùn xoân xao, khoâng bieát phaùi ai ñi Ñaïi söù. Thöôïng thö Boä binh Laâm Duy Tieáp beøn môøi cha Tuaán ñeán doø yù kieán. Ngaøi ñeà nghò cuï Phan Thanh Giaûn cuøng oâng ta ñi, vaø ngaøi cuõng xin ñi thaùp tuøng laøm coá vaán. Vua Töï Ñöùc y theo lôøi xin. Töø ngaøy aáy cha Tuaán ñöôïc ra vaøo Taû vieän vaø Hoaøng thaønh ñeå baøn baïc chuyeän thöông thuyeát vôùi hai oâng Phan Thanh Giaûn vaø Laâm Duy Tieáp. Ñeán thaùng 5 thì caû ba cuøng Phaùi Boä vaøo Saøi goøn kyù hoaø öôùc Nhaâm Tuaát.
Sau cha Ñaëng Ñöùc Tuaán ñöôïc veà Bình Ñònh vaø moãi laàn phaûi tra hoûi, Vua Töï Ñöùc laïi ra chæ trieäu ngaøi veà Hueá. Nhôø ngaøi maø Trieàu ñình bôùt aùc caûm vôùi Ñaïo vaø bieát roõ quan nieäm yeâu nöôùc chaân chính cuûa ngöôøi Coâng giaùo. Phaàn ngaøi thì cuõng ñöôïc dòp goùp phaàn vaøo vieäc chính söï quoác gia.