Ñöùc Maria Trong Taân Öôùc
Taùc Giaû: Linh Muïc Augustin George
Ngöôøi dòch: Giaùo Sö Nguyeãn Ñaêng Truùc
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Phaàn baûy
Caùc baûn Tin Möøng
cuûa Gioan
Trong vieäc khaùm phaù Ñöùc Maria maø Giaùo Hoäi theå hieän töøng böôùc, Gioan cho ta nhieàu noäi dung veà Ngaøi ôû moät möùc ñoä cao nhaát. Nhöng tröôùc khi ñeà caäp ñeán caùc baûn vaên noùi veà Ñöùc Maria cuûa Gioan, chuùng ta caàn döøng laïi moät chuùt ñeå thaáu trieät nhöõng neùt ñaëc bieät cuûa Tin Möøng cuûa oâng, vì trong noäi dung naày cuûa Taân Öôùc, ta khoâng tìm thaáy nhöõng loái trình baøy y nhö ôû trong caùc baûn Tin Möøng nhaát laõm.
I. Nhöõng Neùt Ñaëc Bieät Trong Tin Möøng Cuûa Gioan
A) Ñaëc bieät veà haønh vaên
Khi ñoïc Gioan, ñieàu laøm ta ngaïc nhieân laø Tin Möøng cuûa oâng khoâng ñöôïc xeáp ñaët nhö caùc baûn nhaát laõm khaùc. Marcoâ, Matheâu vaø Luca laø nhöõng baûn vaên toång thu caùc ñoaïn vaên nhoû: trong moät chöông cuûa caùc baûn vaên nhaát laõm, coù theå thaáy coù töøng chuïc nhöõng bieán coá khaùc nhau. Trong moät chöông cuûa Gioan, thöôøng chæ coù moät chuû ñeà: ngöôøi muø töø thuûa môùi sinh, Lazaroâ, baùnh haèng soáng... Phöông caùch laøm naày coù moät yù nghóa maø chính Gioan ñaõ chæ cho chuùng ta trong phaàn cuoái cuûa Tin Möøng:
"Chuùa Gieâsu ñaõ thöïc hieän nhieàu daáu hieäu khaùc ôû giöõa caùc moân ñeä, (nhöõng daáu hieäu) ñaõ khoâng ñöôïc thuaät laïi trong cuoán saùch naày. Nhöõng daáu hieäu naày ñöôïc ghi laïi laø ñeå cho anh em tin raèng Chuùa Gieâsu laø Ñöùc Kitoâ, con Thieân Chuùa, vaø ñeå khi tin nhö theá, anh em coù ñöôïc söï soáng trong danh Ngaøi" (20, 30).
Gioan hoaøn toaøn yù thöùc veà vieäc khoâng noùi ra heát: taùc giaû ñaõ choïn moät vaøi caâu truyeän vaø ñaøo saâu yù nghóa. Do ñoù, trong 20 chöông; taùc giaû ñaõ daønh 8 chöông cho maàu nhieäm phuïc sinh vaø 12 chöông thoâi daønh cho cuoäc soáng nôi traàn theá. Gioan coá tình taäp chuù vieäc trình baøy maàu nhieäm Chuùa Gieâsu treân moät soá bieán coá. Ñoù laø moät söï kieän haønh vaên, nhöng coù moät yù nghóa tín lyù.
Loái vaên cuûa Gioan raát ñaëc bieät: caùc baøi giaûng cuûa oâng dieãn tieán töøng ñôït vaø ngöôøi ta coù theå noùi ñaây laø loái haønh vaên xoaùy oác. Chaúng haïn, ôû chöông 6, taùc giaû khoâng ngöøng laáy laïi moät xaùc quyeát duy nhaát veà baùnh haèng soáng, vaø moãi laàn nhö theá taùc giaû ñaåy xa maõi. ÔÛ chöông 5, khi noùi ñeán söï phaùn xeùt maø Con cuûa ngöôøi haønh xöû, taùc giaû ñi töø phaùn xeùt thöïc hieän moãi ngaøy trong vieäc chaáp nhaän hay töø choái ñöùc tin (5, 24-26) ñeán phaùn xeùt chung thaåm (5, 28-29).
Ta cuõng löu yù raèng, trong Tin Möøng naày, Chuùa Gieâsu khoâng noùi theo moät loái vaên nhö trong caùc baûn nhaát laõm: Ngaøi thöôøng noùi theo loái noùi cuûa Gioan, ñöôïc nhaän ra qua böùc thö thöù nhaát cuûa taùc giaû. Gioan xeáp ñaët laïi nhöõng loái noùi cuûa Chuùa Gieâsu theo caùch cuûa oâng, chaúng haïn nhö baøi giaûng cuûa Chuùa sau tieäc ly. Söï kieän ñoù höôùng ta ñeán vaàn ñeà lòch söû: chuùng ta khoâng phaûi luoân tìm thaáy nôi Gioan nhöõng lôøi noùi y heät cuûa Chuùa Gieâsu (7) nhöng coù theå ñoïc ñöôïc nôi taùc giaû söï hieåu bieát thaâm saâu caùc lôøi naày.
B) Nhöõng neùt ñaëc bieät coù tính caùch lòch söû
Toâi ñi vaøo vaán ñeà lòch söû cuûa baûn Tin Möøng, vì noù quan troïng. Ñoái vôùi söû gia, Tin Möøng cuûa Gioan vöøa ñöa ra nhöõng döõ kieän lòch söû khoâng theå choái caõi ñoàng thôøi vôùi nhöõng kyõ thuaät dieãn taû laï thöôøng khoâng phaûi loái dieãn taû lòch söû cuûa khoa hoïc ngaøy nay.
ÔÛ beân trong nhöõng baøi giaûng cuûa Chuùa ñöôïc vieát ra theo loái vaên cuûa Gioan, ngöôøi ta tìm thaáy nhöõng caâu ñöôïc noùi leân baèng tieáng Aram, töông öùng vôùi nhöõng lôøi Chuùa Gieâsu noùi trong caùc baûn vaên nhaát laõm, vaø ta coù theå tin ñoù thöïc söï laø lôøi cuûa chính Chuùa Gieâsu ñaõ noùi. Chaúng haïn: "Neáu haït luùa mì rôi xuoáng ñaát maø khoâng cheát ñi, thì noù seõ teo cöùng; neáu noù cheát ñi, noù mang nhieàu hoa traùi" (12, 24); treân phöông dieän vaên phaïm, caâu naày coù theå dòch ra tieáng Aram caùch deã daøng, vaø ñoù laø loái vaên töôïng tröng cuûa Chuùa Gieâsu. Cuõng nhö 16, 21: "Ngöôøi phuï nöõ, khi saép sinh con thì lo buoàn vì baø ñau ñôùn, nhöng khi ñöùa treû ñaõ sinh ra baø hoan hæ, vì moät ngöôøi ñaõ ñeán trong traàn gian". ÔÛ ñaây chuùng ta thaáy loái vaên raát bình dò, ñoù laø ngoân ngöõ vaø loái vaên noùi cuûa Chuùa Gieâsu. Coù moät soá loái noùi, maø ñaëc bieät chæ thaáy trong Tin Möøng Gioan, nhöng noù aên khôùp vôùi loái noùi vaø tö töôûng saâu xa cuûa Chuùa Gieâsu; nhieàu nhaø pheâ bình ngaøy nay nhaän raèng ñaây laø lôøi thöïc Chuùa Gieâsu ñaõ noùi. Nhöng vôùi kyõ thuaät haønh vaên rieâng cuûa mình, Gioan ñaõ phoái trí loái noùi naày, bình luaän lôøi ñoù theo loái vaên cuûa oâng. Vì theá ngöôøi ta thaáy beân caïnh nhöõng caâu aáy coù nhöõng ñoaïn vaên khoâng theå dòch ra tieáng Aram ñöôïc; haún nhieân chuùng ñaõ ñöôïc chuyeån laïi theo loái khaùc baèng tieáng Hy Laïp ngay töø luùc ñaàu. Gioan giuùp ta bieát ñöôïc nhieàu söï kieän quí giaù trong moät soá baøi töôøng thuaät cuûa oâng. Theo caùc baûn vaên nhaát laõm, chuùng ta cöù nghó raèng Chuùa Gieâsu chæ leân Gieârusalem coù moät laàn trong suoát haønh trình thöïc thi söù maïng cuûa Ngaøi, vaøo leã Vöôït Qua cuoái cuøng; Gioan laïi cho chuùng ta hay Chuùa hieän dieän ôû Gieârusalem trong ba leã Vöôït Qua khaùc nhau, moät leã caùc nhaø taïm, moät leã cung hieán; vaø veà maët lòch söû coù leõ ñuùng vôùi söï thaät. Chính nhôø Gioan maø ngöôøi ta thöôøng nghó raèng söù maïng cuûa Chuùa keùo daøi trong hai naêm, vì taùc giaû ñaõ neâu leân ba leã vöôït qua naày.
Taùc giaû cuõng thöôøng neâu leân caùc ñòa danh: nhö Sychar, vôùi gieáng nöôùc nôi Chuùa gaëp ngöôøi phuï nöõ Samaritana; boàn taém Bethesda, Lithostrotos, ñoù laø nhöõng döõ kieän raát coù giaù trò vaø quan troïng. Caùc caâu truyeän keå laïi cuûa Gioan ñaày nhöõng chi tieát cuï theå vaø aên khôùp vôùi hoaøn caûnh cuoäc soáng Palestine ñöông thôøi: caâu truyeän veà vieäc chöõa laønh ngöôøi muø töø thuôû sô sinh cho thaáy söï trung thöïc ñoù. Noù chi tieát hôn söï chöõa laønh ngöôøi muø trong Matheâu, Marcoâ hoaëc Luca. Nhöõng nhaø pheâ bình muoán tìm hieåu lòch söû Chuùa Gieâsu buoäc loøng phaûi duøng caùc döõ kieän cuûa Gioan.
Tuy vaäy, baûn Tin Möøng cuûa oâng ta laïi ñaët ra nhieàu vaán naïn cho söû gia. Tröôùc heát vì thöôøng khoù maø ñoái chieáu khít khao vôùi caùc baûn nhaát laõm. Nhieàu caâu truyeän ñaõ thay vò trí, nhö caâu truyeän ñuoåi caùc ngöôøi buoân baùn trong ñeàn thôø. Trong Matheâu, Marcoâ vaø Luca, söï kieän naày xaûy ra trong leã vöôït qua cuoái cuøng, trong Gioan laïi ñaët ôû trong leã vöôït qua khi Chuùa ñeán Gieârusalem vaøo laàn ñaàu (2, 13-22). Caùc söû gia döôøng nhö choïn loái trình baøy cuûa caùc baûn nhaát laõm: vaøo luùc ñaàu, Chuùa Gieâsu chöa ñoaïn tuyeät vôùi giôùi quyeàn haønh Do Thaùi, traùi laïi döôøng nhö luùc aáy Ngaøi tìm caùch keâu môøi hoï gia nhaäp. Ngaøi khoâng baét ñaàu baèng nhöõng haønh vi ñoaïn tuyeät. Moät söï vieäc nhö ñaùnh ñuoåi con buoân ra khoûi Ñeàn Thaùnh seõ daãn ñeán caâu hoûi: "Do quyeàn naøo Ngaøi laøm ñieàu ñoù?". Coù theå ôû vaøo giai ñoaïn cuoái cuûa coâng vieäc Chuùa rao giaûng hôïp lyù hôn laø xaûy ra luùc khi ñaàu. Döôøng nhö ôû ñaây Gioan ñaõ coá yù dôøi ñoåi, taïi sao? Nhaõn quan cuûa Gioan laø nhaán maïnh ñeán söï môùi meû cuûa Chuùa Gieâsu, laø giao öôùc môùi, vaø taùc giaû muoán cho thaáy töùc khaéc söï môùi meû ñoù trong töông quan vôùi Israel cuõ. Veà maët tín lyù laø ñuùng, nhöng Gioan ñaõ dieãn taû baèng caùch dôøi ñoåi thöù töï thôøi gian, töùc laø khoâng chính xaùc xeùt veà maët lòch söû.
Moät thí duï nöõa: trong thöông khoù cuûa Chuùa, Gioan ñi saùt vôùi baûn vaên nhaát laõm. Cuoái cuoäc tieäc ly, taùc giaû keå raèng ngöôøi ta ñi ñeán vöôøn Gethseâmani (18, 1), nhöng trong baûn vaên, ta khoâng thaáy coù caûnh Chuùa chòu haáp hoái ôû ñaây: Giuña ñeán vôùi lính traùng, ngöôøi ta baét Chuùa vaø khoå naïn baét ñaàu. Nhöng trong Gioan, coù moät caûnh töông öùng vôùi caûnh haáp hoái nhöng sôùm hôn, trong laàn cuoái Chuùa Gieâsu ñeán Ñeàn Thaùnh: "Nay hoàn Thaày giao ñoäng. Nhöng noùi gì ñaây? Laïy Cha, xin cöùu con khoûi giôø naày? Nhöng chính vì theá maø Ta ñaõ ñeán giôø naày. Laïy Cha, xin vinh danh teân cuûa Cha" (12, 27-28). Khi Gioan trích phaàn ñaàu cuûa caâu 6 Thaùnh Vònh 42 "Taâm hoàn Thaày giao ñoäng..." thì caùc baûn nhaát laõm laáy phaàn hai "Taâm hoàn Thaày buoàn ñeán cheát ñöôïc" ñeå dieãn taû söï giao ñoäng cuûa Chuùa Gieâsu. Trong caùc baûn nhaát laõm, ngöôøi ta ghi laïi Chuùa caàu nguyeän ñeå giôø aáy caát khoûi Ngaøi; nôi Gioan, Chuùa Gieâsu thuù thöïc noãi giao ñoäng cuûa mình vaø töï ñaët caâu hoûi cho mình: "Toâi seõ noùi gì ñaây? Cha, xin cöùu con khoûi giôø naày?". Caâu truyeän noùi leân cuøng moät yù nghóa, nhöng vò trí saép ñaët laïi khaùc nhau.
Tuy theá, trong baûn vaên cuûa Gioan, coù moät daáu veát, moät veát seïo, chöùng toû taùc giaû bieát ñeán döõ kieän cuûa vöôøn Gethsimani, khi ngöôøi ta chaän baét Chuùa Gieâsu, Pheâroâ ruùt kieám vaø baáy giôø Chuùa noùi vôùi oâng: "Con haõy xoû göôm vaøo voû". Söï kieän naày coù trong boán baûn Tin Möøng. Nhöng Gioan laïi theâm: "Cheùn Cha ñaõ ban cho Ta, Ta khoâng uoáng sao?" (18, 11). Cheùn ñaéng, ñoù laø taâm ñieåm cuûa lòch söû cuûa vöôøn Gethseâmani trong caùc baûn nhaát laõm. Nhö theá chöùng toû Gioan bieát giai ñoaïn naày. Neáu taùc giaû muoán ñaët vieäc haáp hoái cuûa Chuùa Gieâsu sôùm hôn, vaø ñöa vaøo khung caûnh cuûa Ñeàn Thaùnh, chaéc vì taàm quan troïng taùc giaû nhìn thaáy nôi Ñeàn Thaùnh naày. Theo truyeàn thoáng, Ñeàn Thaùnh laø nôi Chuùa noùi vôùi daân Ngaøi vaø laø nôi daân noùi vôùi Chuùa cuûa mình. Döõ kieän cuûa caùc baûn vaên nhaát laõm coù öu theá veà maët lòch söû: cuï theå hôn, con ngöôøi hôn, tang thöông hôn. Nhöng Gioan, theo quan ñieåm thaàn hoïc cuûa mình, ñaõ dôøi vò trí thôøi gian ñeå nhaán maïnh ñeán söï gaëp gôõ cuûa Chuùa Gieâsu vôùi Cha Ngaøi trong nhaø Ngaøi: ñaây laø lôøi kinh cuoái cuøng coù giaù trò trong Ñeàn Thaùnh Gieârusalem vaø ñoù cuõng laø luùc chaám döùt Ñeàn Thaùnh naày. Chuù taâm veà maët thaàn hoïc naày thöôøng laøm cho Gioan phaûi xeáp ñaët laïi caùc döõ kieän saâu xa veà nhöõng söï kieän ôû beân ngoaøi söï chính xaùc coù tính caùch vaät chaát vaø töø ngöõ.
Nhöng khoù khaên lôùn nhaát maø söû gia gaëp phaûi nôi Tin Möøng Gioan laø caùc taùc giaû trình baøy veà vieäc khaùm phaù maàu nhieäm Chuùa Gieâsu. Theo taùc giaû nhaát laõm, vieäc maëc khaûi ñoù xaûy ra chaäm: caùc moân ñeä tröôùc heát gaëp gôõ Chuùa Gieâsu nhö moät thaày Do Thaùi, sau ñoù hoï khaùm phaù nôi Ngaøi laø moät ñaáng tieân tri, lôøi Ngaøi coù quyeàn uy vaø Ngaøi laøm pheùp laï, cuoái cuøng coøn hôn moät tieân tri; sau heát, ôû Ceùsareùe, Pheâroâ nhaän ra Ngaøi laø Ñaáng Thieân Sai. Nhöng chöa heát: trong tö töôûng ngöôøi Do Thaùi, Ñaáng Thieân Sai chæ laø moät ngöôøi, chöù khoâng phaûi Thieân Chuùa. Vaø theo loái trình baøy cuûa caùc baûn vaên naày, thieân tính cuûa Chuùa Gieâsu chæ ñöôïc nhaän ra moät caùch ñaày ñuû vaø ñöôïc dieãn taû moät caùch troïn veïn nôi maàu nhieäm Phuïc Sinh, khi Chuùa Gieâsu, keû chieán thaéng söï cheát xuaát hieän ra nhö laø Chuùa ngöï beân höõu Thieân Chuùa, khi Chuùa Gieâsu ban Thaùnh Thaàn, ñieàu maø chæ coù Thieân Chuùa môùi coù theå laøm.
Nhö theá ñieàu ta caûm nhaän nôi caùc taùc giaû nhaát laõm laø thôøi gian caàn phaûi traûi qua ñeå ñeán gaàn vôùi maàu nhieäm, cuõng nhö söï kieän Chuùa Gieâsu khoâng bao giôø töï maëc khaûi mình baèng lôøi noùi. Chuùa khoâng bao giôø noùi: "Ta laø Con Thieân Chuùa, Ngoâi Hai cuûa Ba Ngoâi Thaùnh...". Nhöng khi Ngaøi thaáy nôi caùc Toâng Ñoà khaù tröôûng thaønh, Ngaøi môùi hoûi hoï: "Caùc con noùi Thaày laø ai?". Vaø Pheâroâ baáy giôø môùi noùi leân Ngaøi laø Ñaáng Thieân Sai. Loái giaùo duïc cuûa Chuùa Gieâsu, laø töï maëc khaûi qua caùc söï kieän: chæ coù Thieân Chuùa môùi coù theå laøm cho bieån yeân, laøm cho ngöôøi cheát soáng laïi, tha thöù toäi loãi. Con ngöôøi ñoù chính laø Gieâsu, ñang laøm nhöõng vieäc chöa töøng ai laøm ñöôïc. "Vaäy Ngaøi laø ai?", ñoù laø caâu hoûi laëp ñi laëp laïi trong caùc baûn vaên nhaát laõm. Traùi laïi, trong Tin Möøng Gioan, ngay töø laàn gaëp gôõ ñaàu tieân giöõa caùc moân ñeä vaø Chuùa Gieâsu, Anreâ ñi tìm anh mình laø Pheâroâ vaø noùi vôùi oâng: "Chuùng toâi ñaõ gaëp Ñaáng Thieân Sai" (1, 41). Cuõng nhö ôû ñoaïn 5, 58, Chuùa Gieâsu noùi vôùi ngöôøi Pharisieâu laø nhöõng ngöôøi khoù ñoùn nhaän Ngaøi nhaát vaø cuõng khoù hieåu ñöôïc Ngaøi: "Ta noùi thaät vôùi caùc ngöôi ñieàu naày, tröôùc khi Abraham coù, Ta haèng höõu", Ta haèng höõu laø xaùc quyeát toái cao veà Thieân Chuùa, laø ñònh nghóa veà Ngaøi. Veà maët lòch söû, khoù coù theå cho raèng Chuùa Gieâsu ñaõ noùi nhö theá tröôùc nhöõng ngöôøi Pharisieâu trong hoaøn caûnh ñoù. Ñoù haún khoâng phaûi laø phöông phaùp cuûa Ngaøi; nhöng laø moät tö töôûng veà Ngaøi, vaø ngöôøi ta chæ coù theå yù thöùc ñöôïc tö töôûng ñoù sau Phuïc Sinh, vaø trong moät söï suy nieäm thaät saâu xa. Do ñoù maø maëc khaûi naày theo loái trình baøy minh nhieân cuûa Gioan ñaët thaønh vaán naïn cho söû gia.
Vaø loái vaên töôïng tröng cuûa Gioan cuõng taïo theâm khoù khaên cho söû gia. Gioan laø moät taùc giaû raát caån thaän, teá nhò vaø thöôøng coù nhöõng lôøi ghi chuù nhoû gôïi leân moät haäu yù trong ñieàu oâng keå laïi. ÔÛ chöông 5, Gioan thuaät laïi vieäc chöõa moät ngöôøi baát toaïi ñöôïc laønh ôû boàn taém Bethesda (chöù khoâng phaûi Bezatha nhö ngöôøi ta hay ñoïc laãn), Bethesda coù nghóa laø nhaø cuûa söï thöông xoùt, cuûa AÂhesed töùc laø nhaø cuûa töø bi, cuûa tình yeâu. Khi neâu leân caâu truyeän naày, caâu truyeän noùi leân tình yeâu cuûa Chuùa chöõa laønh noãi khoå cuûa nhaân traàn, lôøi ñaàu cuûa Gioan muoán noùi vôùi chuùng ta laø söï vieäc xaûy ra ôû nhaø cuûa tình yeâu vaø cuûa söï thöông xoùt. Söï kieän ñoù cho ta thaáy ñoù khoâng phaûi laø ngaãu nhieân. Ta nghó ngay ñeán chöông 9, caâu 7. Khi noùi vôùi ngöôøi muø töø thuôû môùi sinh. Chuùa Gieâsu noùi: "Haõy ñeán taém ôû suoái Siloeù" (laø chöõ coù nghóa laø: Keû ñöôïc göûi ñeán). Chính Gioan chuù thích yù nghóa cuûa chöõ naày, vaø noùi leân moät söï töông quan giöõa ñòa danh vaø vieäc chöõa laønh beänh maø Chuùa Gieâsu ñaõ laøm: ñoái vôùi Gioan, ñoù laø moät danh hieäu tieân tri.
Trong baûn vaên cuûa Gioan, thöôøng nhöõng lôøi noùi laïi coù yù nghóa saâu xa hôn söï suy nghó cuûa keû noùi ra, vaø Gioan cho chuùng ta bieát vieäc ñoù. Nhö khi thaày caû noùi: "Caùc oâng khoâng thaáy raèng thaø moät ngöôøi cheát thì coù lôïi cho daân hôn...". Gioan chuù theâm: "OÂng ta khoâng phaûi töï mình noùi ra ñieàu ñoù, nhöng vôùi tö caùch laø thaày caû thöôïng phaåm, oâng ta tieân tri raèng Chuùa Gieâsu phaûi cheát cho daân" (11, 50-51). Nhö khi Philatoâ noùi: "Naày laø ngöôøi" (19, 5); ngöôøi ta thaáy roõ caâu ñoù coù nghóa gì töø mieäng cuûa moät vieân chöùc cao caáp töøng chöùng kieán nhöõng saép xeáp aùm muoäi cuûa hoaøng gia: "Naày ngöôøi ñoù ñaây naày". Nhöng khi Gioan trình baøy Chuùa Gieâsu trong khung caûnh ñoù nhö "con ngöôøi", taùc giaû thaáy nôi Ngaøi laø keû mang laáy traùch nhieäm cuûa toaøn nhaân loaïi vaø chöõ naày coù moät chieàu saâu laï thöôøng. Nhöõng chöõ ñoù thöïc söï ñaõ ñöôïc noùi ra, nhöng Gioan ñoïc ñöôïc nhöõng aâm höôûng saâu xa. Ñoù laø loái vaên töôïng tröng cuûa Gioan.
Gioan coøn thöôøng nhaán maïnh ñeán caùc döï kieän coù tính caùch duï ngoân: khi oâng thuaät laïi nhöõng lôøi cuûa Chuùa Gieâsu noùi vôùi Nicoâñeâmoâ veà gioù ta nghe maø khoâng thaáy (3,8), gioù ñoù tieáng Hy Laïp goïi laø "pneuma" vaø ñoù cuõng laø Thaùnh Thaàn maø khoâng ai thaáy ñöôïc, nhöng vaãn nhaän ra ñöôïc trong haønh ñoäng cuûa Ngaøi. Moät trong nhöõng thí duï roõ reät nhaát laø nhöõng chöõ "vaø ñeâm xuoáng" (13, 30) sau khi Giuña ra ñi ñeå phaûn boäi Chuùa Gieâsu. Ñaây khoâng phaûi laø moät chæ daãn veà thôøi ñieåm: ñeâm naày laø boùng toái cuûa Satan, trong taâm hoàn Giuña, laø noã löïc cuûa quyeàn löïc Satan choáng laïi ôn cöùu ñoä.
Nhöõng chöõ "vaø ñeâm xuoáng" ñôn sô nhö theá, nhöng trong khung caûnh cuûa baûn vaên laïi coù moät aâm höôûng khaùc raát lôùn lao. Moät thí duï khaùc: ba laàn trong Tin Möøng cuûa Gioan, Chuùa Gieâsu baùo tröôùc ngöôøi ta seõ gieát Ngaøi, duøng Ngaøi laøm leã teá, vaø Ngaøi luoân noùi: "Khi caùc con ñöa cao con ngöôøi leân" (3,14; 8, 28; 12, 32, 34). Ñöùng veà maët khoâng gian: ñoùng ñinh treo treân thaäp giaù laø vieäc ñöa cao leân. Nhöng ñoái vôùi Gioan, ñoù laø bieåu töôïng ñöa ñeán ñænh vinh quang. Coù moät söï khaùc bieät saâu xa giöõa thaàn hoïc cuûa Gioan vaø thaàn hoïc cuûa caùc baûn nhaát laõm: ñoái vôùi caùc taùc giaû tröôùc, khoå naïn, maàu nhieäm khoå ñau vaø caùm doã seõ daãn ñeán cuøng ñích laø söï soáng laïi, maàu nhieäm cuûa vinh quang; ñoái vôùi Gioan, hai maàu nhieäm ñoù ñöôïc ñaåy xa hôn nöõa. Chính trong thaùnh giaù maø Chuùa Gieâsu toaøn thaéng, vì chính ñoù laø nôi tình yeâu Thieân Chuùa theå hieän. Ngay khi Giuña ra ñi ñeå noäp Ngaøi, Chuùa Gieâsu ñaõ noùi: "Baây giôø con ngöôøi ñöôïc toân vinh". Khi Chuùa Gieâsu cheát, trong caùc baûn nhaát laõm coù moät vaøi daáu chæ ñöôïc theå hieän: maøn Ñeàn Thaùnh xeù ra, moät cuoäc ñoäng ñaát, caùc keû cheát soáng laïi. Trong Gioan, chæ coù moät daáu: nöôùc vaø maùu chaûy ra töø caïnh söôøn Chuùa; haún nhieân ñoái vôùi taùc giaû naày ñaây laø hieän töôïng cuûa bí tích röûa toäi vaø thaùnh theå. Veà maët con ngöôøi, daáu chæ naày xem ra ngheøo naøn quaù, nhöng veà maët thaàn hoïc, noù laïi phong phuù hôn: söï cöùu ñoä cuûa Chuùa Gieâsu Kitoâ haún lôùn lao hôn ñoäng ñaát hoaëc maøn ñeàn thôø bò xeù.
Khi chuùng ta ñoïc caùc baûn vaên cuûa Gioan, caàn phaûi nhôù ñeán bieåu töôïng naày: Khi Chuùa Gieâsu bieán nöôùc ra röôïu, röôïu ñoù mang nhöõng yù nghóa cuûa taát caû caùc aâm höôûng cöùu ñoä. Khi Chuùa Gieâsu laøm cho baùnh ra nhieàu, Gioan ñaõ minh giaûi cho ta thaáy tröôùc pheùp Thaùnh Theå. Khi Chuùa Gieâsu chöõa laønh ngöôøi muø töø thuôû môùi sinh, pheùp laï ñöôïc keå laïi trong moät caâu: noù seõ ñi taém goäi, noù ñaõ thaáy vaø theá laø hoaøn taát (9, 7). Nhöng coù ñeán 34 caâu ñeå chöùng minh cho thaáy töø daáu chæ ñoù ngöôøi muø ñaõ tìm ñöôïc caùi nhìn chaân thaät cuûa ñöùc tin. Pheùp laï höõu hình chæ laø töôïng tröng cho aùnh saùng ñôøi ñôøi, cho maëc khaûi ñöôïc heù ra töø pheùp laï ñoù. Gioan luoân tin vaøo thöïc teá lòch söû cuûa pheùp laï, nhöng ñoái vôùi taùc giaû, ñoù chæ laø moät caùch ñeå noäi dung thöïc söï coù yù nghóa töø xa ñeán vôùi ta.
C) Nhöõng neùt ñaëc bieät veà tín lyù
Chuùng ta haõy so saùnh Gioan vaø caùc taùc giaû cuûa Tin Möøng nhaát laõm trong quan ñieåm naày. Theo truyeàn thoáng caùc taùc giaû nhaát laõm thuaät laïi cho chuùng ta toaøn boä nhöõng lôøi giaûng daïy cuûa Chuùa Gieâsu, chính yeáu laø noùi ñeán Nöôùc Trôøi, Chuùa Cha, söï cöùu ñoä Chuùa Cha ban cho chuùng ta trong Chuùa Gieâsu Kitoâ, coâng lyù cuûa Chuùa Kitoâ. Phaûi laøm gì ñeå coù ñöôïc ôn cöùu ñoä? Phaûi saùm hoái trôû laïi, döùt khoaùt vôùi toäi loãi, ñoùi khaùt coâng chính, yeâu meán anh em mình v.v... Chuùng ta thaáy moät toaøn boä tín lyù, luaân lyù vaø sieâu nhieân veà thaùi ñoä soáng cuûa Kitoâ höõu. Trong caùc baûn vaên nhaát laõm, Chuùa Gieâsu ít noùi veà mình Ngaøi, Ngaøi luoân nhìn Cha Ngaøi hoaëc daân Ngaøi. Ngaøi daïy chuùng ta caùch phaûi nhìn vaø yeâu Chuùa Cha, vaø laøm caùch naøo ñeå vaøo Nöôùc Chuùa. Trong Gioan, ta thaáy khaùc: haàu nhö khoâng coù phaàn luaân lyù. Chuùa Gieâsu khoâng noùi veà trinh khieát, cuõng khoâng noùi ñeán ly dò, Ngaøi khoâng döøng laïi ñeå moâ taû thaùi ñoä soáng cuûa con ngöôøi theo Chuùa Kitoâ. Nhö Gioan töøng noùi leân söï kieän ñoù trong phaàn cuoái: "Chuùa Gieâsu ñaõ laøm nhieàu daáu chæ khaùc maø saùch naày khoâng cheùp laïi; caùc daáu chæ ñaõ ñöôïc keå ra laø ñeå anh em tin raèng Ñöùc Gieâsu laø Chuùa Kitoâ, con Thieân Chuùa". Gioan muoán daãn daét chuùng ta hieåu bieát Chuùa Gieâsu Kitoâ laø ai. Moïi söï khaùc töø ñoù seõ thay ñoåi? Neáu chuùng ta tin Chuùa Gieâsu laø Thieân Chuùa chuùng ta, thì söï vieäc ñoù phaûi thay ñoåi toaøn boä cuoäc ñôøi mình. Ngoaøi ra, Gioan khoâng nghó mình coù theå thay theá caùc vieäc laøm cuûa caùc taùc giaû khaùc: taùc giaû ñaõ muoán taäp chuù caùi nhìn chuùng ta vaøo phaàn chính yeáu.
II. Maria ÔÛ Cana (Gioan 2, 1-12)
Gioan chæ trình baøy Meï Chuùa Gieâsu trong hai caûnh nôi Tin Möøng cuûa oâng, ôû Cana vaø treân ñoài Calvarioâ. Caû hai ñeàu khoù giaûi thích vaø nhaát laø caûnh ñaàu, vì Maria khoâng xuaát hieän ôû phaàn coát loõi caâu truyeän. Vì theá nhieàu taùc giaû ñaõ ñaët vaán ñeà veà taàm quan troïng cuûa Maria trong ñoù (8). Nhöng cuõng coù nhöõng taùc giaû ñaõ nhaän ra vai troø quan troïng cuûa Maria nôi ñaây (9).
Thaät theá, caâu truyeän Cana tröôùc heát nhaèm noùi ñeán Chuùa Gieâsu. Ñoù laø pheùp laï ñaàu tieân cuûa Ngaøi: "Ñaây laø daáu chæ ñaàu tieân Chuùa Gieâsu ñaõ laøm. Ngaøi ñaõ thöïc hieän ôû Cana vuøng Galileâa. Ngaøi toû baøy söï vinh quang cuûa Ngaøi vaø caùc moân ñeä Ngaøi tin vaøo Ngaøi" (2, 11). Gioan nhaán maïnh cho thaáy ñaây laø laàn ñaàu tieân Chuùa Gieâsu toû ra söï vinh quang cuûa Ngaøi, söï bieåu loä ñaàu tieân veà quyeàn naêng Thieân Chuùa cöùu ñoä.
Nhöng caâu truyeän cuõng muoán noùi moät ñieàu gì ñoù veà Maria. YÙ ñònh naày noåi baät leân khi ta thaáy Gioan ñaõ ñaët song song vôùi caûnh thöù hai coù Maria, ôû ñoài Calvarioâ: ñaây laø maøn noùi veà Maria, moät ôû ñoaïn môû ñaàu, vaø moät ôû phaàn cuoái cuoäc söù maïng cuûa Chuùa Gieâsu treân traàn theá. Caû hai laàn Chuùa Gieâsu ñeàu cho meï Ngaøi danh hieäu laï luøng laø "Baø, Ngöôøi phuï nöõ"; vaø nhaát laø ôû hai caûnh ñeàu ñaët noåi yù nieäm chuû choát cuûa Gioan laø "Giôø" cuûa Chuùa Gieâsu. Nhöõng ñieàu ñoù thuùc ñaåy ta ñaøo saâu nhöõng döï kieän khaùc nôi baûn vaên veà Maria.
ÔÛ caâu 3, Maria can thieäp vôùi Chuùa Gieâsu vaø noùi vôùi Ngaøi: "Hoï heát röôïu". Moät vaøi ngöôøi cho raèng ñaây chæ laø moät söï thoâng baùo; nhöng trong baûn vaên quaù coâ ñoäng yù nghóa, khoù maø chaáp nhaän loái giaûi thích quaù bình thöôøng naày. Ñaây döôøng nhö laø moät söï caàu khaån kín ñaùo, töông töï vôùi lôøi cuûa caùc chò em Lazaroâ: "Ngöôøi maø Thaày yeâu ñang bònh" (11, 3). Trong tröôøng hôïp sau, haún laø moät lôøi yeâu caàu Chuùa ñeán ñeå chöõa ngöôøi mang bònh (xem 11, 21, 32). ÔÛ Cana, coù phaûi laø moät lôøi yeâu caàu giuùp ñôõ bình thöôøng hay laø caàu xin moät pheùp laï? Caâu noùi teá nhò quaù khoù maø phaân giaûi, nhöng phaàn tieáp caâu truyeän coù theå giuùp ta thaáy roõ hôn.
Caâu traû lôøi cuûa Chuùa Gieâsu xem ra quaù cöùng raén, cöùng raén moät caùch laøm ta ngaïc nhieân, nhaát laø trong nhöõng baûn dòch xöa, khoâng chính xaùc xeùt veà maët thuaàn chöõ nghóa: "Thöa baø, baø muoán toâi ñieàu gì?". Caàn phaûi saâu saéc hôn nöõa taát caû caùc yeáu toá cuûa caâu 4.
Chuùa xöng hoâ vôùi meï Ngaøi baèng caùch noùi: "Thöa baø". Ñaây laø moät thaønh ngöõ toû veû kính troïng vaø xa laï maø Chuùa duøng ñeå noùi vôùi caùc phuï nöõ Ngaøi khoâng quen (4, 21; xem Mt 15, 28; Lc 13, 12). Ñaây laø moät chöõ maø con khoâng bao giôø xöng hoâ vôùi meï, nhöng Chuùa laïi seõ coøn noùi vôùi Maria ôû ñoài Calvarioâ (19, 26). Nhö theá, Chuùa Gieâsu muoán ôû tö theá xa laï maø noùi vôùi Meï mình. Ngaøi khoâng noùi vôùi tö caùch laøm con, nhöng laø tö caùch Chuùa cuûa ngöôøi tin. Noäi dung saâu kín cho thaáy truøng hôïp vôùi yù nghóa cuûa ñoaïn maø chuùng ta ñaõ nghieân cöùu trong Marcoâ 3, 33: "Ai laø meï Ta vaø anh em Ta?". Ñaây laø söù maïng baét ñaàu vaø khoâng coøn laø meï, anh em, nhöng chæ laø caùc moân ñeä. Maria phaûi aån mình suoát cuoäc ñôøi coâng khai cuûa con mình. ÔÛ ñaây söï ñoái ñaõi song song cuûa hai ñoaïn coù yù nghóa cuûa noù, vaø caàn phaûi ñaøo saâu caùch noùi naøy nhö laø moät loái noùi coå ñieån trong vaên chöông Do Thaùi. Khoù maø dòch ra moät caùch chính xaùc qua ngoân ngöõ khaùc ("Coù gì chung giöõa toâi vaø baø?"). Bieát bao ñieàu chung giöõa moät ngöôøi con vaø meï mình. Caâu noùi phaûi ñöôïc hieåu theo caùch duøng cuûa noù ôû trong Cöïu Öôùc; ta thaáy noù xuaát hieän ôû ñaáy töøng chuïc laàn, hoaëc ñeå choáng laïi söï can thieäp cuûa keû thuø (Thaåm phaùn 11, 1,2; II Caùc Vua 3, 13; 2 ch. 35, 21; xem Mc 1, 24; 5, 7), hoaëc ñeå xin moät ngöôøi baïn ñöøng xía vaøo coâng vieäc cuûa mình (2 S 16, 10; 19, 23; I Caùc Vua 17, 18). ÔÛ tröôøng hôïp naày, caâu ñoù coù nghóa laø moät lôøi tuyeân boá ñoäc laäp: "Meï haõy ñeå vieäc ñoù cho con!". Chuùa Gieâsu ñaõ qua tuoåi aáu thô, thuaàn phuïc cha meï (Lc 2, 51). Baây giôø Ngaøi phaûi tuaân phuïc söù maïng Ngaøi.
Ñaây laø lyù do ñeå ta hieåu lôøi Ngaøi noùi: "Giôø" chöa ñeán. Ñoâi khi ta nghó ñaây laø giôø pheùp laï ñaàu tieân vaø khai môû söù maïng cöùu ñôøi; vaø vì Chuùa Gieâsu kyø cuøng roài cuõng chieàu theo lôøi caàu xin cuûa Maria, neân ta keát luaän raèng lôøi caàu xin ñoù ñaõ laøm cho giôø cuûa Chuùa ñaõ ñi tröôùc phaûi xaûy ra sôùm hôn. Ñaây laø moät söï nghòch lyù vì hai lyù do. Tröôùc heát vì trong Thaùnh Kinh, giôø nhaèm chæ thôøi gian Thieân Chuùa ñaõ ñònh trong söï töï do toái thöôïng cuûa Ngaøi: lôøi caàu nguyeän cuûa chính Chuùa Gieâsu ôû Gethseùmani khoâng theå dôøi ñoåi giôø cuûa Chuùa (Mc 14, 38,41). Vaø thöù nöõa, theo Gioan, giôø cuûa Chuùa Gieâsu luoân laø khoaûnh khaéc thaàn thaùnh vaø khoâng taùch khoûi cuoäc töû naïn Phuïc Sinh (7, 30; 8, 20; 12, 23,27;13, 1; 17, 1). Khi Maria xin Chuùa Gieâsu can thieäp ñeå cöùu cho khaùch khoûi thieáu röôïu. Chuùa Gieâsu traû lôøi raèng söù maïng Ngaøi chöa ñeán luùc cuoái cuûa noù; coù leõ Ngaøi gôïi leân luùc cuoái tang thöông (nhaát laø neáu Gioan ñöa pheùp laï nöôùc hoùa röôïu vaøo chính bieåu töôïng Thaùnh Theå nhö ôû pheùp laï hoùa baùnh ra nhieàu). Ngaøi cuõng loan baùo vai troø seõ giao phoù cho Maria ôû ñoài Calvarioâ. Söï xa caùch ñoái vôùi Meï ñoù laø taïm thôøi nhö ta seõ thaáy ôû phaàn sau.
Caâu 5 ñaëc bieät quan troïng veà yù nghóa lieân quan ñeán Maria ñöôïc noùi ñeán trong ñoaïn vaên. Sau caâu traû lôøi cöùng nhaéc naày cuûa Chuùa Gieâsu. Maria haún phaûi ñaønh töø choái can thieäp vaø giöõ thinh laëng. Nhöng khoâng phaûi vaäy. Meï ñaõ noùi vôùi caùc ngöôøi giuùp vieäc: "Nhöõng gì Ngaøi seõ daïy laøm, caùc oâng haõy laøm theo". Ngaøi hoaøn toaøn toân troïng töï do cuûa Chuùa Gieâsu. Meï ñeå cho Chuùa töï mình khôûi söï coâng vieäc cuûa Ngaøi. Nhöng Ngaøi ñôïi Chuùa can thieäp theo yù Chuùa, vaø trong noäi dung baûn vaên cuûa Gioan, thì ñaây chæ coù theå laø moät söï can thieäp baèng pheùp laï. Maria tin töôûng vaøo con mình. Meï tin vaøo quyeàn naêng cuûa Chuùa. Vaø söï kieän ñoù soi saùng cho ta thaáy lyù do cuûa lôøi caàu xin ôû caâu 3.
Döôøng nhö Gioan ñaõ gôïi leân ñöùc tin naày cuûa Maria trong phaàn cuoái cuûa caâu truyeän: "Ngaøi ñaõ theå hieän vinh quang Ngaøi vaø caùc moân ñeä ñaõ tin vaøo Ngaøi" (caâu 11). Gioan ôû ñaây khoâng noùi veà ñöùc tin cuûa Maria. Phaûi chaêng kín ñaùo cho ta hay Maria khoâng caàn ñôïi coù daáu hieäu cuûa pheùp laï hoùa röôïu môùi thaáy nôi Chuùa Gieâsu laø ngöôøi theå hieän vinh quang Thieân Chuùa nôi haønh vi cuûa mình!
Ñoù laø nhöõng döõ kieän cuûa ñoaïn vaên veà Cana. Ñieåm chính laø noùi ñeán uy quyeàn cuûa Chuùa Gieâsu, söï theå hieän vinh quang Thieân Chuùa nôi Ngaøi. Nhöõng ñoaïn vaên moâ taû Maria coù moät vai troø quan troïng: ñoù chính laø moät pheùp laï Ngaøi xin vaøo luùc caùc moân ñeä chöa "tin" vaøo Chuùa Gieâsu; tröôùc heát, Chuùa Gieâsu cho thaáy söï ñoäc laäp toái thöôïng cuûa söù maïng Ngaøi, nhöng cuoái cuøng Ngaøi nhaän lôøi caàu xin cuûa Meï Ngaøi. Phaûi chaêng caàn phaûi nhìn thaáy nôi Meï laø ñaïi dieän cho Daân Chuùa, laø ngöôøi seõ nhaän laáy phaän vuï döùt khoaùt cuûa mình vaøo luùc Chuùa Gieâsu khoâng coøn höõu hình ôû treân döông theá? Noäi vi cuûa ñoaïn vaên veà Cana coù leõ khoâng cho pheùp ta thaáy roõ ñieàu ñoù. Nhöng caâu truyeän ôû ñoài Calvarioâ veà caùc yù ñònh cuûa Gioan laïi môû ra nhöõng caùi nhìn môùi (10).
III. Maria Treân Ñoài Calvarioâ (Gioan 19, 25-27)
Baây giôø chuùng ta ñeà caäp ñeán ñoaïn vaên veà Maria ôû treân ñoài Calvarioâ. Khung caûnh toång quaùt phaûi löu yù laø cuoäc töû naïn theo Tin Möøng Gioan.
Cuõng nhö caùc baûn vaên nhaát laõm, Gioan keå laïi cuoäc töû naïn cuûa Chuùa ôû hai chöông 18 vaø 19, vaø taùc giaû cuõng theo saùt thöù töï cuûa caùc baûn vaên treân. Ngoaøi ra, ta cuõng thaáy ñaây laø ñoaïn duy nhaát boán taùc giaû Tin Möøng vieát theo moät thöù töï nhö nhau trong moät ñoaïn daøi. Caùc nhaø pheâ bình keát luaän raèng trong truyeàn thoáng Tin Möøng, cuoäc töû naïn laø moät toaøn khoái ñaàu tieân ñaõ coâ ñoïng raát sôùm, neân boán vò ñaõ theo cuøng moät sô ñoà. Ñaây laø daáu chæ cho ta thaáy cuoäc töû naïn laø moät trong nhöõng truyeàn thoáng ñaùng kính troïng nhaát vaø xöa nhaát, moät noäi dung tuyeät ñoái caên baûn trong vieäc daïy giaùo lyù vaøo thôøi Giaùo Hoäi sô khai.
Veà ñoaïn naày, Gioan coù nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa oâng. Cuõng nhö caùc taùc giaû nhaát laõm, oâng trình baøy maàu nhieäm ñau thöông cuûa Chuùa Gieâsu, bò baét vaø bò vaû maët, bò ñieäu ra tröôùc hoäi ñoàng cuûa ngöôøi Do Thaùi vaø toøa aùn Philatoâ, mang thaäp giaù vaø chòu ñoùng ñinh treo leân giöõa hai toäi nhaân. Thaûm kòch Chuùa Gieâsu chòu ñoùng ñinh treân thaäp giaù khoâng laøm ta xuùc ñoäng laém vì ta khoâng thaáy caûnh chòu ñoùng ñinh. Nhöng ñoái vôùi ngöôøi xöa, nhöõng keû ñaõ chöùng kieán caûnh ñoù, ñaây thöïc laø moät vieäc taøn aùc, ñaùng xaáu hoå ñeán ñoä Kitoâ höõu nhö muoán töø choái hình aûnh Chuùa Gieâsu treân thaäp giaù. Ñoái vôùi chuùng ta, thaùnh giaù laø moät moùn trang söùc hoaëc moät hình aûnh suøng ñaïo, nhöng ñoái vôùi ngöôøi Do Thaùi vaø La Maõ vaøo caùc theá kyû III vaø IV, ñoù laø moät caùi gì khoâng chòu ñöïng noåi. Gioan cuõng moâ taû raát thöïc nhö caùc taùc giaû nhaát laõm veà maàu nhieäm taøn khoác cuûa söï ñau ñôùn, khoán khoå, vaø nhoïc nhaèn cuûa Chuùa Gieâsu. Nhöng ñoàng thôøi, baøi töôøng thuaät cuûa taùc giaû coù nhöõng neùt ñaëc saéc rieâng caàn phaûi neâu leân ñeå hieåu veà söï kieän Maria ôû treân ñoài Calvarioâ.
Tröôùc heát, coù phaàn tieát giaûm nhöõng caùi gì quaù gheâ tôûm. Luùc Chuùa bò baét, khoâng coù caùi hoân cuûa Giuña, moät caùi gì ñaùng haõi huøng: moät cöû chæ thaân thieän vaø kính meán ñöôïc duøng laøm daáu chæ cho söï phaûn boäi vaø söï cheát. Ngöôøi ta cuõng khoâng thaáy coù Simon thaønh Cyreâneâ: Chuùa Gieâsu moät mình mang thaäp giaù cuûa mình, Ngaøi khoâng caàn ai caû. Nhöõng lôøi sæ vaû cuûa keû qua ñöôøng vaø caùc nhaân vaät trong nhaø hoäi cuõng khoâng noùi ñeán. Nôi Gioan, caûnh ñoài Calvarioâ mang moät neùt uy nghieâm cuûa moät nghi leã phuïng vuï. Ñoù laø Chuùa Gieâsu Vua, thaày caû ñang thöïc hieän leã hy teá. Chæ moät mình Chuùa Gieâsu noùi vaø quyeát ñònh. Ngay caû lôøi keâu leân cuoái cuøng cuûa Chuùa Gieâsu trong caùc baûn nhaát laõm: "Eli, Eli, lamma suba tami", laøm côù cho keû khaùc cheá nhaïo, cuõng khoâng ñöôïc noùi ñeán. Vaø lôøi cuoái cuøng cuûa Chuùa Gieâsu trong Tin Möøng Gioan laø: "Moïi söï ñaõ hoaøn taát". Ñoù laø tieáng keâu toaøn thaéng: nhöõng gì ta phaûi laøm, ta ñaõ laøm, söï cöùu ñoä nhaân loaïi ñaõ hoaøn taát... Khung caûnh cuûa töû naïn trong Gioan coù caùi gì thanh thaûn, chính Chuùa Gieâsu laø chuû hoaøn caûnh, Ngaøi ñieàu haønh toaøn bieán coá.
Coù moät ñieåm toâi muoán nhaán maïnh: Gioan thöôøng cho chuùng ta hay Chuùa Gieâsu bieát, vaø Ngaøi ñaõ loan baùo nhöõng gì seõ xaûy ra. Neân khi ñoaøn luõ ñeán chaän baét Ngaøi: "Chuùa Gieâsu, bieát moïi vieäc seõ xaûy ñeán cho mình, Ngaøi tieán leân vaø noùi vôùi hoï: Caùc ngöôi tìm ai?... Neáu nhö muoán tìm Ta, thì haõy ñeå cho nhöõng ngöôøi naày ñi ñi. Nhö theå Ngaøi ñaõ noùi phaûi ñöôïc öùng nghieäm: Nhöõng keû Cha ñaõ cho Con, Con khoâng laøm cho moät ai trong hoï phaûi maát " (18, 4,8-9). Trong maøn naày, Gioan cho thaáy chính Chuùa ñieàu khieån: Ngaøi töï noäp vì Ngaøi bieát nhöõng gì phaûi xaûy ra cho Ngaøi vaø Ngaøi cöùu moân ñeä Ngaøi. Ngaøi ngaên caûn khoâng cho hoï bò baét.
Söï chuû ñoäng cuûa Chuùa Gieâsu cuõng xuaát hieän trong cuoäc tranh caõi vôùi Anna hoaëc Philatoâ. Tröôùc toøa aùn Anna, moät ngöôøi haàu, ñeå laáy ñieåm vôùi chuû, ñaõ taùt Chuùa Gieâsu vaø noùi: "Ngöôi traû lôøi vôùi thaày caû thöôïng phaåm nhö vaäy sao?" vaø Chuùa Gieâsu traû lôøi: "Neáu Ta noùi sai, haõy chæ ñieàu sai ôû ñaâu? Neáu Ta noùi phaûi, taïi sao ngöôi ñaùnh Ta?" (18, 22-23). Bò keát aùn nhö moät Ñaáng Thieân Sai, Chuùa Gieâsu khoâng coù quyeàn xöû söï nhö keû toäi nhaân, Ngaøi phaûi choáng ñôõ laäp tröôøng laøm Thieân Sai cuûa mình, xaùc quyeát coâng lyù cuûa Ngaøi, vaø Ngaøi ñaõ laøm nhö theá. Philatoâ muoán xöû Ngaøi, nhöng thöïc ra Chuùa Gieâsu ñoïc baûn aùn thaät söï: "OÂng khoâng theå coù quyeàn gì treân toâi neáu töø treân cao ñaõ khoâng cho oâng quyeàn ñoù; do ñoù, keû ñaõ noäp toâi cho oâng mang moät toäi naëng hôn" (19,11).
Moät ñieåm khaùc, ngay sau caâu truyeän giöõa Chuùa Gieâsu vaø Meï Ngaøi, chuùng ta ñoïc thaáy: "Ñoaïn Chuùa Gieâsu bieát laø moïi söï töø nay ñaõ hoaøn thaønh, Ngaøi noùi, ñeå cho toaøn theå lôøi Kinh Thaùnh ñöôïc thöïc hieän: Ta khaùt" (19, 28). Coù hai söï vieäc caàn löu yù ôû ñaây. Tröôùc heát, Chuùa Gieâsu muoán chu toaøn lôøi Kinh Thaùnh. Söï chu toaøn lôøi Kinh Thaùnh ñaõ ñöôïc ghi laïi nhö caùc baûn nhaát laõm ñaõ laøm, khi ngöôøi ta côûi aùo Ngaøi (19, 24): ñoù laø Thaùnh Vònh 22. Sau ñoù laø: "Ta khaùt", vì Thaùnh Vònh 69, 22 ñaõ noùi: "Trong côn ta khaùt, hoï ñaõ cho ta uoáng daám". Ngöôøi ta khoâng ñaùnh ñaäp oáng chaân Ngaøi, nhöng ñaõ ñaâm xuyeân qua ngöïc Ngaøi. Ta thaáy caâu naày ôû saùch Xuaát Haønh 12, 46: "Caùc ngöôi seõ khoâng ñaùnh daäp caùc xöông ta", ñaây laø nghi leã cuûa con chieân vöôït qua thöïc söï, laø hy leã cöùu ñoä chaân thaät, vaø laø söï giaûi thoaùt cho daân Ngaøi. Hoaëc ôû 19, 37: "Hoï seõ thaáy keû hoï seõ ñaâm xuyeân qua". Noäi dung naày ôû Zachria 12,10. Trong töû naïn, Gioan cho chuùng ta thaáy Chuùa laøm chuû bieán coá vaø hoaøn thaønh Cöïu Öôùc: bieán coá taøn khoác khoâng chòu noåi ñoù laø maàu nhieäm cuûa cöùu ñoä nhö Thieân Chuùa ñaõ loan baùo, vaø vinh quang cuûa Chuùa Gieâsu laø hoaøn thaønh thaùnh yù Thieân Chuùa.
Ñoàng thôøi ta cuõng thaáy vôùi nhöõng chöõ cuûa caâu 28 "Chuùa Gieâsu bieát raèng moïi söï nay ñaõ hoaøn thaønh, Ngaøi noùi: Ta khaùt", Gioan cho thaáy raèng ñoaïn Ngaøi noùi vôùi Maria laø ñænh cao cuûa söï hoaøn thaønh: moïi söï ñaõ xong vaøo luùc Chuùa Gieâsu noùi vôùi Maria: "Naày laø con baø", vaø noùi vôùi moân ñeä: "Naày laø meï ngöôi". Haõy löu yù caâu noùi ngaén goïn naày coù moät taàm voùc quan troïng laï luøng: nhieàu nhaø minh giaûi Thaùnh Kinh gaàn ñaây ñaõ löu yù noäi dung ñoù.
Nhö theá, ñoaïn vaên Chuùa noùi vôùi Maria vaø ngöôøi moân ñeä ñöôïc ñaët trong toaøn boä, ôû ñoù söï töû naïn cuûa Chuùa laø maëc khaûi veà vinh quang con Thieân Chuùa, söï toân vinh Ñöùc Kitoâ, söï hoaøn taát caùc lôøi Thaùnh Kinh, laø ñænh cao cuûa lòch söû cöùu ñoä.
Chuùng ta haõy ñöa ra nhöõng neùt ñaëc tröng chi tieát cuûa ñoaïn vaên:
"Gaàn beân thaùnh giaù Chuùa Gieâsu, coù Meï Ngaøi, chò Meï Ngaøi, Maria, vôï cuûa Clopas, vaø Maria thaønh Magdala ñöùng keà".
Ngöôøi ta tranh luaän nhieàu veà "chò cuûa Meï Ngaøi". Coù ba hay boán baø? Ñoù laø moät vaán ñeà raát ö laø phuï thuoäc. Tuy theá, coù leõ coù boán baø, vì nhö moät nhaø minh giaûi Thaùnh Kinh ñaõ nhaän xeùt, thöôøng trong moät gia ñình, khoâng coù vieäc hai chò em mang cuøng moät teân. Chò cuûa Maria nhö theá khoâng phaûi laø Maria, vôï cuûa Clopas. Ñoù laø moät luaän cöù xem ra höõu lyù. Maáy baø naày laø ai? Khoâng coù vaán ñeà ñoái vôùi Maria thaønh Magdala, vì baø laø keû duy nhaát ñaõ ñöôïc caû boán Tin Möøng noùi ñeán teân roài. "Chò cuûa Meï Ngaøi", theo nhieàu taùc giaû, laø meï cuûa Giacoâbeâ vaø Joseâ (Mc 15, 40), laø nhöõng ngöôøi anh em hoï cuûa Chuùa Gieâsu. Salomeù coù theå laø meï cuûa caùc con cuûa Zeùbeùdeùe. Loái giaûi thích khaù coå ñieån naày xem ra gaàn söï thaät hôn caû.
Nhöng vaán ñeà quan heä hôn ñöôïc ñaët ra trong maáy caâu naày laø khoâng moät taùc giaû naøo cuûa caùc baûn Tin Möøng nhaát laõm nhaéc ñeán meï Chuùa Gieâsu ôû chaân Thaùnh Giaù. Chæ coù Gioan ghi laïi. Vaø moät vaøi taùc giaû noùi: Gioan muoán cho Maria moät yù nghóa vaø vì theá oâng theâm vaøo ñaây, nhöng haún chæ laø moät loái vaên bieåu töôïng. Toâi traû lôøi ngay vaø moät caùch coù neàn taûng: Gioan thöôøng chæ duøng loái vaên bieåu töôïng töø caùc söï kieän coù thöïc. Chuùa Gieâsu baûo ngöôøi muø taém röûa ôû suoái Siloeâ. Siloeâ, nghóa laø ñöôïc sai ñi, nhöng ngöôøi beänh ñaõ coù thaät ôû Siloeâ. Gioan chæ nhaán maïnh ñeán töông quan giöõa ñòa danh vaø keû ñöôïc sai ñi. ÔÛ Bethesda "nhaø cuûa loøng thöông xoùt", Chuùa Gieâsu thöïc söï ñaõ chöõa laønh ngöôøi baát toaïi; Gioan nhaán maïnh coù söï bieåu töôïng, vaø khoâng baøy ñaët ra söï kieän. Thöû hoûi Gioan ñaõ coá tình theâm thaét Maria ôû chaân Thaùnh Giaù chæ vì muoán taïo ra moät yù nghóa bieåu töôïng hay khoâng? Ñuùng ra laø taùc giaû ñaõ nhaän chaân moät söï kieän vaø ñaõ ruùt traû moät yù nghóa bieåu töôïng. Vì coù yù nghóa bieåu töôïng trong ñoù nhö theá khoâng coù nghóa laø coù theå chöùng minh raèng Maria khoâng thöïc söï coù maët ôû chaân Thaùnh Giaù.
Lyù do thöù hai giaûi thích taïi sao caùc taùc giaû Tin Möøng nhaát laõm ñaõ khoâng ghi laïi vieäc Maria ôû ñoài Calvarioâ. Ñaây laø giaû thuyeát cuûa rieâng toâi. Do ñaâu coù vieäc neâu teân caùc baø ôû chaân Thaùnh Giaù? Neáu ñoäc giaû nhìn laïi caùc baûn nhaát laõm, thì seõ thaáy raèng cuõng nhöõng baø ñoù coù maët luùc taåm lieäm vaø khi thaáy moà troáng. Caùc taùc giaû Tin Möøng nhaéc ñeán hoï vì hoï laø nhöõng keû ñaàu tieân laøm chöùng söï soáng laïi: vì ñaët nôi vieäc soáng laïi, neân caùc baø ñaõ ñöôïc lieät keâ laø nhöõng nhaân chöùng cuûa vieäc Chuùa cheát vaø ñöôïc taåm lieäm. Do ñoù toâi nghó ngöôøi ta nhaéc ñeán caùc baø luùc Chuùa chòu ñoùng ñinh vì ngöôøi ta seõ neâu teân caùc baø vaøo buoåi saùng Phuïc Sinh. Ñoù laø ñôït ñaàu cuûa loái luaän chöùng cuûa toâi. Ñaây laø ñôït thöù hai: ñeå chöùng thöïc söï soáng laïi cuûa Chuùa Gieâsu, trong xaõ hoäi Palestine, vieäc laøm chöùng cuûa Maria khoâng coù giaù trò gì caû. Meï khoâng theå laøm chöùng cho con. Neáu Maria quaû quyeát con mình soáng laïi, moïi ngöôøi seõ noùi: "Meï Ngaøi noùi...". Nhö vaäy, Maria coù theå ôû chaân Thaùnh Giaù, nhö Gioan keå laïi, nhöng taùc giaû Tin Möøng nhaát laõm khoâng töôøng thuaät vì nhaân chöùng cuûa Meï veà söï soáng laïi khoâng ñaùng keå trong xaõ hoäi Israel. Ngaøy nay cuõng theá, tröôùc phaùp ñình, ngöôøi ta khoâng theå ñöa ngöôøi thaân laøm nhaân chöùng. Toâi nghó raèng söï thinh laëng cuûa caùc baûn Tin Möøng nhaát laõm veà söï hieän dieän cuûa Maria gaàn Thaùnh Giaù phaùt xuaát töø ñoù.
Chuùng ta tieáp tuïc ñoïc ñoaïn vaên:
"Khi thaáy Meï Ngaøi, vaø caïnh Meï Ngaøi coù moân ñeä Ngaøi yeâu thöông, Chuùa Gieâsu noùi vôùi Meï mình: Hôõi baø, naày laø con baø".
Ñieàu ñaùng löu yù ñaàu tieân laø lôøi noùi naày coù moät caáu truùc thöôøng thaáy trong caùc ñoaïn vaên maëc khaûi. Ñoù laø moät sô ñoà raát coå ñieån trong Tin Möøng Gioan. Chaúng haïn 1, 29: "Gioan Taåy Giaû thaáy Chuùa Gieâsu ñeán thì noùi vôùi Ngaøi: Naày ñaây laø Con Chieân Thieân Chuùa ñaáng caát khoûi toäi traàn gian". "Thaáy..., Ngaøi noùi: Ñaây laø..." chính laø phöông caùch Gioan Taåy Giaû tuyeân boá veà maàu nhieäm cuûa Chuùa Gieâsu. Cuõng theá, ôû caùc caâu 35-36: "Gioan coøn ñöùng ñoù vôùi hai trong caùc moân ñeä cuûa oâng: Ñöa maét nhìn thaáy Chuùa Gieâsu ñang ñi qua, oâng noùi: Ñaây laø Chieân Thieân Chuùa". Vaø cuõng laø moät loái noùi ñeå ñònh nghóa söù maïng Thieân Chuùa trao cho Ñöùc Gieâsu. ÔÛ caâu 47: "Chuùa Gieâsu thaáy Nathanael ñeán vaø noùi veà ngöôøi naày raèng: Ñaây laø moät ngöôøi daân Israel chaân thaät, moät keû khoâng giaû doái". Khi Gioan Taåy Giaû ñònh nghóa Chuùa Gieâsu, cuõng nhö khi Chuùa Gieâsu ñònh nghóa Nathanael, thì ñoù laø noùi ñeán vò trí cuûa hoï trong vieäc laøm cuûa Thieân Chuùa. ÔÛ ñoài Calvarioâ, cuõng gaëp laïi moät sô ñoà haønh vaên nhö theá, sô ñoà maø Gioan thöôøng duøng ñeå ñònh nghóa söù maïng, ôn goïi cuûa moät nhaân vaät. Nhö theá chính loái haønh vaên naày seõ giuùp ta giaûi thích ñoaïn vaên.
Nhaän xeùt thöù hai: Ñieàu maø Chuùa Gieâsu noùi leân tröôùc, laø ñònh nghóa cuûa ngöôøi moân ñeä: "Naày laø con baø". Chuùa Gieâsu khôûi ñaàu ñònh nghóa vò trí cuûa ngöôøi moân ñeä trong töông quan vôùi Maria, vaø chæ trong caâu thöù hai Ngaøi môùi noùi vôùi ngöôøi moân ñeä: "Ñaây laø Meï con". Ñaây laø öu lo cuûa ngöôøi laøm con nôi Chuùa Gieâsu khi bieát mình saép ra ñi vaø phoù thaùc Meï mình cho moät ngöôøi ñeå lo laéng; haún ñoù laø moät yeáu toá heát söùc nhaân loaïi. Nhöng ñieàu ñaùng löu yù laø vieäc ñoù ñi sau caâu: "Hôõi baø, ñaây laø con baø". Nhö chuùng ta ñaõ nhaän xeùt söï vieäc töông töï ôû Cana, chöõ "Baø" muoán noùi raèng Chuùa Gieâsu khoâng neâu leân ñaây vôùi tö caùch laøm con, nhöng tröôùc heát laø Chuùa cuûa Nöôùc Trôøi ñang ñònh nghóa moät söù maïng. Leänh naày raát quan troïng ñeå hieåu yù cuûa ñoaïn vaên: "Vaø töø giôø ñoù, ngöôøi moân ñeä ñem ngöôøi veà ôû nhaø mình". Chuùng ta löu yù laïi loái noùi "giôø", baây giôø laïi laëp laïi... Gioan nhaán maïnh raèng Lôøi Chuùa ñaõ ñöôïc tuaân theo; Maria ñaõ ñöôïc ñoùn nhaän.
Toâi nhaéc laïi döõ kieän cuoái cuøng: "Vaø baây giôø bieát raèng moïi söï hoaøn taát...". Töø giaây phuùt ñoù Chuùa Gieâsu coù theå cheát. Neáu toâi phaûi saép ñaët laïi cô caáu ñoaïn vaên, toâi coù theå nhaän xeùt raèng ñoaïn vaên chòu naïn treân Thaùnh Giaù goàm baûy maøn tieáp dieãn nhau:
1. Ñoùng ñinh vaøo Thaäp Giaù,
2. baûng hieäu do Philatoâ ñaët,
3. chia aùo,
4. Chuùa Gieâsu vaø Meï Ngaøi,
5. Chuùa cheát,
6. löôõi ñoøng ñaâm qua söôøn,
7. an taùng.
Chuùa Gieâsu vaø Meï Ngaøi laø maøn giöõa vaø Gioan nhaán maïnh ñieàu ñoù qua caâu noùi: "Baây giôø moïi söï ñaõ hoaøn taát". Thöù töï ñoù cho thaáy Gioan ñöa ra moät yù nghóa raát saâu xa trong maøn naày.
Baây giôø toâi xin trình baøy vieäc giaûi thích baûn vaên: Gioan tröôùc heát keå laïi cho chuùng ta moät giai ñoaïn lòch söû, moät kyû nieäm, vaø chaéc chaén coù moät yù nghóa töôïng tröng phaûi truy tìm. Töï boån goác neàn taûng phaûi coù moät söï vieäc ñaõ xaûy ra vaø coù nhöõng baûo ñaûm lòch söû coù giaù trò. Söï hieän dieän cuûa caùc baø caïnh Chuùa Gieâsu treân Thaùnh Giaù khoâng phaûi laø khoù giaûi thích: ñoù laø chuyeän thöôøng xaûy ra luùc baáy giôø. Toâi ñaõ noùi taïi sao ngöôøi ta coù theå nghó laø caùc taùc giaû baûn Tin Möøng nhaát laõm ñaõ khoâng noùi ñeán Maria treân ñoài Calvarioâ. Chuùng ta cuõng nhôù laø Luca coù noùi ñeán vieäc Ñöùc Trinh Nöõ coù maët ôû Gieârusalem vôùi caùc Toâng Ñoà trong thôøi gian giöõa luùc Chuùa leân trôøi vaø luùc Thaùnh Thaàn hieän xuoáng. Neân Meï haún coù maët ôû Gieârusalem luùc Chuùa chòu naïn: laø ngöôøi ngoan ñaïo Do Thaùi, thöôøng laø meï phaûi leân ñeàn thaùnh vaøo dòp leã Vöôït Qua. Ngoaøi ra, vieäc Chuùa haáp hoái giao phoù Meï mình cho moân ñeä, laø vieäc thöôøng tình. Vaø ngöôøi ta ñaõ thaáy ñaây laø moät trong nhöõng chæ daáu cuûa söï trinh khieát vónh vieãn cuûa Maria. Theo caùc chi tieát naày, ñoaïn vaên khoâng taïo khoù khaên cho söû gia.
Coù phaûi Gioan muoán noùi nhöõng vieäc ñoù maø thoâi khoâng? Theo taát caû nhöõng gì chuùng ta ñaõ bieát veà söï long troïng trong nhöõng maøn Thöông Khoù Chuùa, veà loái noùi maëc khaûi Chuùa duøng, veà chuù thích cuoái cuøng cuûa caâu 28, thì ñeán möùc ñoù laø hoaøn taát ñaày ñuû maàu nhieäm: vaø cuõng luùc ñoù vò theá, söù maïng cuûa ngöôøi moân ñeä ñöôïc maëc khaûi. Chuùng ta cuõng noùi theâm ñeán söï ñoái chieáu song song vôùi tieäc cöôùi Cana. Maria xuaát hieän hai laàn maø thoâi trong Tin Möøng cuûa Gioan, hai laàn ñoái dieän vôùi Chuùa Gieâsu, vaø Chuùa noùi vôùi Ngaøi moät caùch long troïng khi duøng chöõ "Baø". Trong hai tröôøng hôïp luoân coù chöõ "giôø", vaø ñeà taøi veà giôø ñoù laøm phaûn ñeà giöõa hai maøn. Khi thaáy ñöôïc toaøn boä caùc söï kieän, ta nghó raèng Gioan khoâng chæ muoán thuaät laïi moät caûnh caûm ñoäng ñaõ qua vaø chæ neâu leân loøng trung hieáu cuûa Chuùa Gieâsu ñoái vôùi meï mình. Chaéc chaén taùc giaû coøn muoán ñöa ra yù nghóa saâu xa hôn nöõa.
ÔÛ ñaây phaûi ñeå yù hai loái giaûi thích: nhöõng keû khöôùc töø quan ñieåm töôïng tröng vaø nhöõng keû chuû tröông loái ñoù. Trong quan ñieåm ñaàu, ñoù laø loái giaûi thích tröôùc ñaây cuûa tröôøng phaùi Tin Laønh, nhöng ngaøy nay söï theá cuõng ñaõ khaùc, vì coù nhöõng ngöôøi nhö Max Thurian nhìn nhaän quan ñieåm töôïng tröng moät caùch thaâm tín. Traùi laïi, moät soá taùc giaû coâng giaùo sôï phaûi ñi quaù xa, nhaát laø caùc taùc giaû coâng giaùo Ñöùc nhö R. Schnackenburg. Cuõng nhö H. van den Busche, moät ngöôøi töøng vieát moät baøi bình giaûi raát hay veà Gioan, nhöng raát deø daët veà taát caû nhöõng gì coù tính caùch töôïng tröng trong tieäc cöôùi Cana hoaëc ôû ñoài Calvarioâ: ñoái vôùi caùc taùc giaû naày, haún ñaây chæ laø nhöõng lôøi töø bieät cuûa Chuùa Gieâsu, laø söï hieáu thaûo ñoái vôùi Maria. Ñöôøng loái giaûi thích naày xem ra khoâng chaáp nhaän nhöõng gì chuùng ta vöøa trình baøy.
Vì theá toâi xin ñeà nghò neân ñi theo loái giaûi thích töôïng tröng cuûa A. Feuillet, de R. E. Brown. OÂng Feuillet döïa vaøo moät soá taùc giaû lieân keát maøn ôû Calvarioâ vôùi ñoaïn 16, 21: "Ngöôøi phuï nöõ luùc saép sinh con lo buoàn vì giôø mình ñaõ ñeán; nhöng khi baø ñaõ sinh haï, baø queân caùc côn ñau, baø ôû trong noãi vui vì moät ngöôøi ñöôïc sinh ra ñôøi". Nguï ngoân veà söï sinh haï, veà söï ñau khoå caàn thieát cho cuoäc soáng xuaát hieän laø moät ñeà taøi coå ñieån cuûa khaûi huyeàn maø ngöôøi ta ñaõ thaáy nôi Isaia (66, 7-14; 26, 16-19). Nhöõng noãi ñau ñoù, laø vieäc sinh ra moät daân môùi. YÙ töôûng ñoù ñaõ ñöôïc khai thaùc trong caùc baøi ca tuïng cuûa cuoán Qumran; ngöôøi ta ñaõ ñoïc ñöôïc nôi ñoù moät böùc tranh khaûi huyeàn veà ngöôøi phuï nöõ sinh con trong ñau ñôùn, vaø khai sinh ra daân Chuùa. Nhö theá, chuùng ta coù moät haäu caûnh khaûi huyeàn Do Thaùi raát quan troïng. Ngoaøi ra, ñaây laø moät trong nhöõng "Logia" (= caùch noùi) rieâng cuûa Gioan; maø hình thöùc, loái vaên, tö töôûng cuûa noù cho ta thaáy cuõng laø loái noùi cuûa chính Chuùa Gieâsu. Do ñoù, ñaây laø moät lôøi noùi maïnh meõ cuûa Chuùa Gieâsu dieãn taû söï naûy sinh hoa traùi cuûa khoå ñau Thaùnh Giaù: ngöôøi ta tìm thaáy laïi nôi ñoù nhöõng ñeà taøi veà ngöôøi ñaøn baø, veà giôø, veà söï taùi sinh vaø nieàm vui Phuïc Sinh.
Khi Gioan trình baøy Chuùa Gieâsu vaø Meï Ngaøi vaø giôø khoå naïn Thaùnh Giaù: "Hôõi baø, naày laø con baø", ñaây phaûi ñöôïc hieåu laø moät söï taùi sinh: chính do ñoù maø caùc moân ñeä trôû neân nhöõng ngöôøi em cuûa Chuùa Gieâsu - vaø thöïc nhö theá, sau ñoù Taân Öôùc seõ goïi hoï laø nhöõng ngöôøi em Chuùa Gieâsu (Mt 28, 10; Gioan 20, 17). Maria nhaän moät chöùc phaän Giaùo Hoäi: meï ñaïi dieän daân môùi, vaøo giôø Chuùa Gieâsu ñoùn nhaän taát caû nhöõng ngöôøi em cuûa Chuùa Gieâsu sinh ra töø noãi ñau khoå cuûa Thaùnh Giaù. Trong giai ñoaïn lòch söû ñoù, Gioan thaáy Maria ñaïi dieän cho Giaùo Hoäi, vaø tröôùc khi noùi raèng Maria ñöôïc phoù thaùc cho Gioan, thì taùc giaû cho thaáy Gioan ñöôïc phoù thaùc cho Maria, vì Maria laø keû coù theå giuùp caùc moân ñeä ñi vaøo söï soáng cuûa Chuùa Gieâsu, bieát Ngaøi, vaø hieán troïn cho Ngaøi (11). Caàn phaûi ñaøo saâu hôn nöõa ñeå thaáy ñöôïc taïi sao ngöôøi ta khaùm phaù ra Maria laø hình aûnh Giaùo Hoäi, nôi Tin Möøng thôøi thô aáu cuûa Luca cuõng nhö ôû ñaây: haún nhieân vì ngöôøi ta thaáy nôi Meï söï trung tín tuyeät vôøi, laø ngöôøi ñaõ laøm neân Ñöùc Gieâsu thì cuõng laø keû coù ñuû tö caùch hôn caû ñeå giuùp cho moân ñeä thaät söï trôû thaønh em cuûa Ngaøi.
Cuoái cuøng, caâu truyeän naày mang troïn taát caû yù nghóa cuûa noù, ñaõ ñöôïc tieân ñoaùn trong söï khaùc bieät vôùi Cana. Maria ñaõ laøm neân Chuùa Gieâsu cho ñeán Cana. Chuùa Gieâsu khôûi ñaàu söù maïng mình vaø noùi vôùi Meï: "Nay haõy ñeå con laøm". Nhöng treân Thaùnh Giaù, Chuùa Gieâsu saép ra ñi vaø coâng vieäc cuûa Ngaøi phaûi ñöôïc toàn taïi: söï taùi sinh phaûi ñöôïc thöïc hieän nôi moãi moân ñeä vaø Maria laø hình aûnh tuyeät vôøi cho daân môùi ñang sinh ra trong khoå ñau cuûa söï sinh ñeû nôi Thaùnh Giaù. ÔÛ ñaây Gioan thaáy moät noäi dung saâu xa vì taùc giaû hieåu bieát thaáu ñaùo Maria: ñoái vôùi taùc giaû Meï laø moät keû tin hoaøn haûo; ñöùc tin cuûa Meï phong phuù ñeán noãi ñaõ laøm neân Con Thieân Chuùa vaø coù theå laøm neân nhöõng ngöôøi em cuûa Chuùa Gieâsu.
IV. Saùch Khaûi Huyeàn 12
Coù moät ñoaïn vaên cuoái cuøng maø vaán ñeà veà Maria nôi Gioan ñöôïc ñaët ra: thò kieán veà ngöôøi phuï nöõ vaø con roàng trong Khaûi Huyeàn 12. Ñoaïn vaên phaûi ñöôïc ñoïc trong toaøn boä cuoán Khaûi Huyeàn, ñoàng thôøi phaûi löu yù ñeán loái vaên raát ñaëc bieät naày. Chuùng ta ñaõ bieát ñeán loái vaên ñoù töø ñeà taøi ñeán caùc kyõ thuaät haønh vaên qua caùc baûn vaên Khaûi Huyeàn cuûa vaên chöông Do Thaùi: Daniel, Heùnoch, Baruch, Esdras. Theo truyeàn thoáng vaø ngay töø ñaàu, cuoán saùch naày ñöôïc nhìn nhaän laø do Gioan vieát. Thöïc vaäy, ngay töø ñaàu saùch, taùc giaû noùi: "Toâi laø Gioan, anh em cuûa quyù vò...". Khi ngöôøi ta so saùnh cuoán Khaûi Huyeàn vôùi cuoán Tin Möøng thöù tö, ngöôøi ta thaáy giöõa hai cuoán saùch coù nhöõng söï khaùc bieät lôùn lao, do töø caùch haønh vaên cuûa hai cuoán. Nhöng ngöôøi ta cuõng thaáy coù nhöõng ñieåm gaëp gôõ quan troïng giöõa chuùng, nhö vieäc Chuùa Gieâsu ñöôïc goïi laø Ngoâi Lôøi Thieân Chuùa, laø loái noùi chæ coù trong hai cuoán naày. Coù phaûi cuøng moät taùc giaû ñaõ vieát khoâng? Hoaëc moät moân ñeä naøo ñoù cuûa vò Toâng Ñoà naày ñaõ cheùp laïi yù nghó cuûa thaày mình? Nhieàu nhaø pheâ bình ngaøy nay nghó raèng thaùnh Toâng Ñoà ñaõ vieát Khaûi Huyeàn, vaø caùc ñoà ñeä cuûa ngaøi ñaõ vieát cuoán Tin Möøng. Khoâng coù gì roõ reät cho laém trong giaû thuyeát naày. Nhöng ñieàu chaéc chaén laø cuoán Khaûi Huyeàn phaùt xuaát töø moâi tröôøng nôi Tin Möøng cuûa Gioan ñaõ ñöôïc vieát ra.
Caâu truyeän cuûa chuùng ta naèm trong moät chuoãi caùc thò kieán: noù ñi tröôùc thò kieán veà con quaùi vaät döôùi bieån vaø con quaùi vaät treân ñaát, sau ñoù laø caùc thò kieán cuûa nhöõng ngöôøi ñöôïc cöùu thoaùt, caùc thieân thaàn loan baùo ôn cöùu ñoä, muøa gaët vaø caûnh haùi nho. ÔÛ ñaây chuùng ta gaëp laïi moät loái caáu truùc vaên chöông thoâng duïng trong baûn vaên Khaûi Huyeàn: töøng ñôït soá 7. Chaúng haïn baûy cheùn, baûy keøn, baûy veát thöông treân nhaân theá. Nhöõng daáu hieäu ñi tieáp thò kieán cuûa ngöôøi ñaøn baø töôïng tröng cho hoaøn caûnh Giaùo Hoäi bò baùch haïi: con quaùi vaät ñi ra khoûi bieån laø uy quyeàn ñeá quoác saép saùt haïi nhöõng Kitoâ höõu vì hoï töø choái loái phuïng thôø cuûa ñeá quoác; quaùi vaät treân ñaát, coù leõ laø moät giôùi giaùo só "Asiate" chæ huy côn baùch haïi naày. Ngay ôû ñaây toaøn boä baûn vaên giuùp ta khaùm phaù ñöôïc hình aûnh muoán noùi gì: thò kieán veà ngöôøi phuï nöõ moâ taû hoaøn caûnh cuûa Giaùo Hoäi sô khai ñang chieán ñaáu vôùi Satan trong cuoäc baùch haïi vaø vieäc laøm chöùng Chuùa Gieâsu.
Moät noäi dung khaùc nöõa: ôû ñaây ngöôøi ñaøn baø ñang sinh haï vaø sinh ra Ñaáng Thieân Sai. Caàn nhìn haäu caûnh cuûa baûn vaên naày qua Isaia 22, 66: ngöôøi phuï nöõ laø toaøn daân, ñang sinh ra moät theá giôùi môùi, moät taïo vaät môùi, moät nhaân loaïi môùi.
Ñieàu toâi noùi tröôùc tieân ñeå giaûi thích chöông 12 laø ôû ñaây chuùng ta theo moät haønh trình ngöôïc laïi vôùi haønh trình cuûa Tin Möøng. Trong Tin Möøng cuûa Gioan, taùc giaû thuaät laïi nhöõng maøn caûnh lieân quan ñeán Maria vaø töø ñoù ñi ñeán moät bieåu töôïng veà Giaùo Hoäi; trong saùch Khaûi Huyeàn ngöôøi ta khôûi töø moät hình aûnh cuûa daân Chuùa vaø tìm thaáy laïi nôi ñoù Maria. Hai phöông caùch naày boå tuùc cho nhau.
Ñaây laø ñoaïn vaên:
"Moät daáu hieäu uy nghi ñaõ xuaát hieän treân trôøi: ñoù laø moät Ngöôøi Ñaøn Baø! Maët trôøi phuû baø, maët traêng döôùi chaân baø, vaø möôøi hai ngoâi sao quaán treân ñaàu baø; baø ñang mang thai vaø la leân vì côn ñau sinh nôû" (caâu 1).
Nhö vaäy, ñaây laø moät baø ñang sinh con vaø ñöôïc ñoäi trieàu thieân 12 ngoâi sao: ñoù laø moät bieåu töôïng truyeàn thoáng cuûa daân Chuùa vaø möôøi hai thò toäc cuûa noù.
"Sau ñoù moät daáu hieäu thöù hai xuaát hieän treân trôøi: moät con Roàng khoång loà maøu löûa ñoû coù baûy ñaàu vaø baûy söøng, moãi ñaàu coù ñoäi theâm moät vöông nieäm. Ñuoâi noù queùt moät phaàn ba caùc ngoâi sao treân trôøi vaø quaúng caùc sao ñoù xuoáng ñaát" (caùc caâu 3- 4).
Ñoaïn naày nhaéc ta noäi dung cuûa Daniel 8, 10. Baûn vaên aùp duïng veà vieäc caùc thieân thaàn sa ñoïa (ñoïc phaàn sau ñoù seõ thaáy).
"Döøng laïi tröôùc ngöôøi Ñaøn Baø ñang sinh con, con Roàng chöïc voà laáy ñöùa con môùi sinh cuûa baø. Vì Ngöôøi Ñaøn Baø ñaõ sinh ra ñôøi moät ñöùa con trai, laø ngöôøi seõ daãn daét toaøn theå caùc nöôùc vôùi moät gaäy saét" (xem caâu 4-5).
ÔÛ ñaây chuùng ta coù moät caâu trích cuûa Thaùnh Vònh 2, Thaùnh Vònh noùi ñeán Ñaáng Thieân Sai. Vì theo truyeàn thoáng cuûa vaên chöông Khaûi Huyeàn, daân cuõ ñeû ra daân môùi vaøo thôøi Ñaáng Thieân Sai, neân hình aûnh naày thöôøng phaûi ñöôïc aùp duïng cho söï sinh ra cuûa Ñaáng Thieân Sai vaø daân Ngaøi. Nhöng moät Kitoâ höõu khoâng theå ñoïc ñieàu ñoù maø khoâng nghó ñeán chính meï cuûa Ñaáng Thieân Sai, vaø ngöôøi meï naày coù moät teân laø: Maria.
"Vaø ñöùa treû ñöôïc ñöa leân caïnh Thieân Chuùa vaø ngai Ngaøi, trong khi ñoù ngöôøi Ñaøn Baø chaïy laùnh ra sa maïc, nôi maø Thieân Chuùa ñaõ xeáp ñaët cho Baø moät nôi truù aån ñeå baø ñöôïc döôõng nuoâi ôû ñoù trong 1260 ngaøy" (caùc caâu 5-6).
1260 ngaøy nghóa laø gaàn ba naêm röôõi; töø Daniel, ta ñöôïc bieát thôøi gian naày theo vaên chöông Khaûi Huyeàn laø thôøi gian thöû thaùch cuûa giai ñoaïn cuoái cuûa lòch söû. Daniel tröôùc ñaây ñaõ ñöa ra thôøi gian ñoù vì moät lyù do lòch söû, ñoù laø thôøi gian baùch haïi cuûa Antioches Epiphane.
Nhöng caâu 7 ñeán 12 tieáp theo lieân quan ñeán söï sa ñoïa cuûa caùc Thieân Thaàn. Caâu 9: "Con Roàng khoång loà, con Raén töø ngaøn xöa, Quyû söù hoaëc Satan nhö ta goïi noù, keû quyeán ruõ duï doã toaøn theá giôùi" haún nhieân coù lieân quan ñeán caâu truyeän trong Saùng Theá, ñeán con raén ñaõ caùm doã ngöôøi nöõ. Vaø vieäc ñoù nhaéc ñeán Ngöôøi Ñaøn Baø vaøo thuûa ban ñaàu, hình aûnh cuûa Eva, meï nhaân loaïi, hình aûnh roõ reät hôn caû veà daân. Moät soá taùc giaû ñaõ thöû tìm laïi Eva trong Gioan 19 vaø nhaát laø ôû Cana, vì ngöôøi ta tìm thaáy coù chöõ "Ngöôøi Ñaøn Baø". Caùc nhaø minh giaûi Thaùnh Kinh ngaøy nay ñaõ baùc khöôùc chuyeän ñoù vì khoâng phaûi chæ caàn coù chöõ "Ñaøn Baø" laø phaûi nghó ñeán Eva. Ngöôïc laïi, vieäc neâu leân con raén töø xöa nôi saùch Khaûi Huyeàn laïi thöïc söï nhaéc ñeán moät vaøi neùt ñaëc tröng cuûa Eva nôi ngöôøi Ñaøn Baø ôû ñaây: söï tranh chaáp thuûa tröôùc khi Satan ñaõ caùm doã Eva, cuoäc tranh chaáp lòch söû khi Satan ñaõ muoán cheá ngöï Chuùa Gieâsu, thì nay söï theå vaãn tieáp tuïc trong cuoäc baùch haïi.
Nhö theá, söï vieäc xaûy ra noåi baät laø Ngöôøi Ñaøn Baø ôû chöông 12 laø meï cuûa daân Chuùa trong côn thöû thaùch: baø ñaõ bieát côn thöû thaùch nôi Eva, baø ñaõ bieát côn thöû thaùch nôi Maria, vaø côn thöû thaùch tieáp tuïc trong lòch söû Giaùo Hoäi. Côn thöû thaùch ñoù ñöôïc dieãn taû trong caùc caâu 13 vaø tieáp theo:
"Khi thaáy mình bò neùm xuoáng ñaát, con Roàng lao mình ñuoåi baét ngöôøi Ñaøn Baø, meï cuûa Ñöùa Con Trai. Nhöng Baø naém ñoâi caùnh cuûa con Ñaïi Phöôïng Hoaøng ñeå bay ñeán sa maïc cho tôùi nôi truù aån, ôû ñoù, xa khoûi con Raén, Baø phaûi ñöôïc nuoâi döôõng moät thôøi vaø nhieàu thôøi, vaø moät nöõa cuûa moät thôøi".
Ñaây cuõng laø ba naêm röôõi chòu khoán khoå trong buoåi chung maït ñeå ñi vaøo vöông quoác maø Chuùa seõ ñeán moät caùch chung toaøn. Trong luùc chôø ñôïi, cuoäc chieán ñaáu tieáp dieãn giöõa Satan luoân duï doã vaø Ngöôøi Ñaøn Baø thieân quoác:
"Baáy giôø, con Raén töø mieäng möûa ra nhö moät gioøng soâng chaûy theo sau Ngöôøi Ñaøn Baø ñeå keùo Baø vaøo caùc lôùp soùng cuûa mình. Nhöng traùi ñaát ñeán cöùu Ngöôøi Ñaøn Baø: Baø môû mieäng ra, nuoát gioøng soâng do mieäng con Roàng ñaõ möûa ra. Luùc aáy, vì töùc toái giaän döõ choáng laïi Ngöôøi Ñaøn Baø, noù ra ñi gaây chieán choáng laïi phaàn coøn laïi cuûa caùc con baø, töùc laø nhöõng keû vaâng phuïc caùc leänh cuûa Chuùa vaø mang nhaân chöùng cuûa Chuùa Gieâsu".
Cuoäc chieán ñöôïc chöông 13 cuoán Khaûi Huyeàn dieãn taû laø söï baùch haïi tìm caùch trieät haï Kitoâ giaùo taïi AÙ chaâu.
Khung caûnh chung cuûa ñoaïn vaên muoán dieãn taû cho chuùng ta bieát soá phaän cuûa daân Chuùa töø Eva cho ñeán thôøi baùch haïi Roma, vaø daân ñoù ñöôïc trình baøy qua hình aûnh ngöôøi ñaøn baø: meï cuûa daân, laø Eva, vaø cuõng laø Maria. Nhöõng vò töû ñaïo ngaøy nay laø con cuûa ngöôøi ñaøn baø aáy.
Dieãn taû baø ñoù caùch naøo? Ngöôøi ta mang cho baø ta moät soá neùt cuûa Eva vì baø bò con raén thaùch thöùc; ngöôøi ta cho baø ñoù moät vaøi neùt cuûa Maria vì baø ñoù ñaõ sinh haï ngöôøi con, ñaáng seõ cai trò caùc nöôùc vôùi moät caây gaäy saét; vaø ngöôøi phuï nöõ ôû trong sa maïc naày cuõng laø Giaùo Hoäi beà ngoaøi nhö bò boû rôi, luoân phaûi chòu thöû thaùch. Nhö theá chuùng ta coù ba hình aûnh choàng leân nhau: Eva, Maria vaø Giaùo Hoäi. Chính Giaùo Hoäi, daân Chuùa ñöôïc ñaët noåi leân. Nhöng treân caùi nhìn thaàn hoïc veà Maria, söï theå ñoù coù nghóa laø ngöôøi ta thaáy nôi Maria laø keû cöu mang vaø ñaïi dieän tuyeät vôøi daân Chuùa, cuoäc soáng huynh ñeä cuûa taát caû moân ñeä Chuùa Gieâsu. Bôûi vì laøm Meï Chuùa Gieâsu, Maria ñaõ nhìn taát caû caùc moân ñeä nhö con mình. Meï ñaõ hieäp thoâng vôùi Tin Möøng vaø söù maïng cuûa Chuùa Gieâsu moät caùch gaén boù ñeán ñoä cuøng vôùi Chuùa, Meï ñaõ cho caùi cheát vaø söï soáng laïi cuûa Ngaøi moät yù nghóa Giaùo Hoäi. Chuùa Gieâsu thaáy taát caû nhöõng gì ñeán vôùi Ngaøi ñeàu coù lieân quan ñeán Nöôùc Thieân Chuùa. Maria ñaõ coù moät ñöùc tin vaøo con mình, moät ñöùc tin thaâm saâu ñeán noãi Meï ñaõ coù theå nhìn soá phaän cuûa Chuùa Gieâsu vaø soá phaän cuûa Meï chính laø ñeå phuïc vuï Nöôùc Trôøi. Ñoái vôùi nhöõng Kitoâ höõu ñaàu tieân töøng bieát Maria, khoâng coù gì laï khi hoï coù ñöôïc hình aûnh naày: Meï laø ngöôøi trung tín, laø ngöôøi keát hôïp vôùi coâng vieäc Chuùa Gieâsu moät caùch gaén boù ñeán noãi ngöôøi ta coù theå thaáy nôi Meï hình aûnh tuyeät vôøi cuûa Giaùo Hoäi.
Ñeán cuoái phaàn nghieân cöùu naày, chuùng ta nhaän thaáy raèng Giaùo Hoäi thôøi sô khai ñaõ caàn moät thôøi gian naøo ñoù ñeå nhaän ra vai troø cuûa Maria trong taát caû caùc chieàu kích saâu roäng cuûa noù. Ngöôøi ta bieát söï theå ñoù coù hai lyù do ñeå giaûi thích: Moät phaàn Thieân Chuùa laø nhaø giaùo duïc vaø Ngaøi khoâng cho caû moät laàn. Maëc khaûi veà Chuùa Gieâsu laø öu tieân tuyeät ñoái. Phaàn khaùc, maëc khaûi khoâng bao giôø ñeán vôùi chuùng ta qua lôøi noùi; trong caùc baøi giaûng maø Chuùa Gieâsu coù theå laøm, nhöng ñaõ khoâng laøm, vì maëc khaûi phaûi ñeán vôùi ta qua chính bieán coá cuûa Giaùo Hoäi. Vai troø cuûa Maria xuaát hieän ra nhö moät söï kieän ñöôïc Giaùo Hoäi hieåu daàn daàn, thaám nhaäp saâu xa vaø dieãn taû ra trong kinh nghieäm cuûa mình. Chính khi soáng Tin Möøng cuûa Chuùa Gieâsu, khi phuïc vuï Nöôùc Ngaøi, baáy giôø Giaùo Hoäi môùi daàn daàn bieát ñöôïc nöõ tì cuûa Chuùa: trong söï trung tín cuï theå, trong ñöùc tin saâu xa, trong vai troø laøm neân Giaùo Hoäi, cuoái cuøng trong aân suûng ñaëc bieät Chuùa ñoå ñaày nôi Meï.
Chuù Thích:
(7) Paroles litteùrales
(8) Chaúng haïn caùc nhaø nghieân cöùu coâng giaùo gaàn ñaây nhö M.R. Schnackenburg, vaø nhaát laø H. van den Busche.
(9) F.M. Braun; J.J. Weber; J. Galat; A. Feuillet; Maria. Thurian; R. E. Brown).
(10) Xem baøi nghieân cöùu cuûa R. E. Brown.
(11) Trong baûn vaên, khoâng neâu leân teân Gioan, nhöng laø "ngöôøi moân ñeä Ngaøi yeâu meán". Ñaõ coù nhieàu tranh luaän xem ngöôøi ñoù laø ai. Cha Boismard nghó ngöôøi ñoù laø Philippheâ. Nhöng thöôøng ngöôøi ta vaãn nghó laø Gioan kín ñaùo noùi ñeán mình. Beân treân cuoäc tranh luaän ñoù, "ngöôøi moân ñeä Chuùa yeâu", theo taùc giaû Tin Möøng, chæ keû Chuùa Gieâsu tin töôûng vì ngöôøi ñoù trung tín, laø keû Ngaøi coù theå maëc khaûi maàu nhieäm. Vaø khoâng phaûi ngaãu nhieân ngöôøi ñoù ñöôïc phoù thaùc cho Maria: ngöôøi ñoù ñaïi dieän cho taát caû nhöõng ai phaûi thöïc söï trôû thaønh em cuûa Chuùa Gieâsu qua Maria. Vaø ngöôøi moân ñeä trung tín ñoùn nhaän Maria cuõng laø Giaùo Hoäi, coù troïng traùch thöïc thi luoân maõi vieäc cuûa Chuùa Gieâsu.
Centre de recherches religieuses
Andreù de Phuù Yeân
(C) Copy Right by Ñònh Höôùng Tuøng Thö
13 g rue de l'ILL, F. 67116 Reichstett, France
Taùi Baûn 2004