AÂm Vang Nhaân Thoaïi
Vaøo Ñôøi Soáng Vieät Nho
by Rev. Kim Ñònh, Vietnamese Philosopher
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
1. Ñôøi soáng cuûa daân theo nho ñöôïc ñoå khuoân theo leã. Leã ñöùng ôû giöõa Phaùp vaø Tö Do troïn veïn. Phaùp ñaây hieåu laø phaùp töï quyeàn treân aùp ñaët xuoáng ngöôøi daân thöôøng coù tính caùch tröøu töôïng, xa nhaân tình chæ hôïp cho ñoaøn vaät, Phaùp thöôøng ñi vôùi Hình ñeå phaït nhöõng ai choáng phaùp. Ñoù laø ñöôøng loái chuyeân cheá ngöôïc vôùi tinh thaàn nhaân chuû neân bò nho lieân tuïc choáng ñoái vaø ñöa leã ra thay theá phaùp.
Leã laø leã tuïc cuûa töøng ñòa phöông neân coù tính caùch thieát thöïc, daân chuû, raát hôïp cho nhaân chuû, nhöng cuõng khoâng ñöôïc töï do troïn veïn vì theá bò Laõo Trang choáng ñoái luoân caû leã, ñeå cho daân ñöôïc hoaøn toaøn töï do, phaùc toá. Nhöng oaùi oaêm thay cuoái cuøng Laõo laïi trôû neân thaùnh quan thaày Phaùp gia: teân oâng gaén lieàn vôùi Hoaøng Ñeá thaønh caëp baøi truøng Hoaøng Laõo. Saùch "Ngheä Vaên Chi" cho Laõo laø coâng cuï cuûa thoáng trò nghóa laø traùi haún vôùi ñieàu oâng muoán, nhöng ñoù laø ñieàu teá vi thuoäc taâm lyù maø trieát An Vi toùm goïn trong coâng thöùc "Maïnh choáng maïnh chaáp". Choáng caùi gì quaù seõ rôi vaøo caùi ñoù. Noù gioáng vôùi luaät reverse effect. Laõo voâ tình ñaõ taïo moät chöùng tích cho luaät ñoù töùc quaù choáng chuyeân cheá ñeán noãi choáng caû leã thì cuoái cuøng ñi vaøo chuû tröông chuyeân cheá luùc naøo khoâng hay. OÂng tuyeân boá "vò phuùc baát vò muïc": muoán daân no buïng maø khoâng muoán cho ñi hoïc. OÂng noùi roõ laø "Phi dó minh daân, töông dó ngu daân" DK 65. Traùi laïi nho ñaõ ñi con ñöôøng quaân bình neân beàn ñoã maõi trong Leã vaø noùi leân ñöôïc neùt nhaát quaùn laø nhaân chuû: töï mình laøm chuû laáy mình: khoâng chòu luaät phaùp, nhöng phaûi coù moät soá luaät leä do mình cuøng ñaët ra. Soáng trong xaõ hoäi khoâng theå khoâng coù ít nhieàu luaät leä. Nho chuû tröông leã laø theo yù ñoù (Kinh Leã noùi: Leã giaû kính daân). Vôùi laäp tröôøng noï oâng ñaõ toû ra cuøng taâm hoàn vôùi Vieät Nam trong caâu noùi:
"Phaùp vua thua leä laøng".
Caâu noùi ñoù noùi leân caùi moâi sinh tinh thaàn töï cöôøng baát khuaát cuûa tieân toå Vieät.
2. Leã cuûa Vieät nho ñöôïc keå ra 4 thöù laø "quan, hoân, tang, teá". Quan vöøa môû ñaàu vaø cuõng laø leã bieåu loä nhaân chuû tính con ngöôøi hôn heát.
Quan laø gì?
Thöa laø leã ñoäi muõ, khi con ñeán 21 tuoåi thì cha meï laøm leã quan, laø ñoäi muõ cho con ñeå nhö traû laïi con quyeàn töï do, nhaän traùch nhieäm veà mình. Cha giuùp con choïn teân "Töï" laø teân bao haøm lyù töôûng maø cha giuùp con töï ñaët cho cuoäc ñôøi mình, töø nay ñöôïc noùi roõ leân ñoái töôïng mình muoán phuïng söï. Ñaây laø leã noái tieáp leã Thaønh Ñình xöa cuûa Vieät toäc. Trong leã Thaønh Ñinh thì coù xaâm mình roàng (taïi Baéc Cöïc thì xaâm mình hình hieâu sao... tuøy theo vaät toå moãi nôi maø xaâm). Ngoaøi ra coù thi vöøa chaïy vöøa naáu côm, thi treøo caây, ñaùnh vaät... coù khi coøn bò ñaùnh ñaäp vôùi yù nghóa nhö giaù phaûi traû ñeå ñöôïc thaâu nhaän nhieàu linh löïc (mana).
Ñeán giai ñoaïn nho thì Thaùnh Ñinh ñoåi ra gia quan: nhöõng nghi leã tröôùc ñeå ñieåm ñaïo ñöôïc thay theá baèng nhöõng lôøi noùi. Trong leã gia quan cha noùi vôùi con ñaïi ñeå nhö sau:
"Con haõy ôû trong ñöùc nhaân laø choã ôû roäng hôn heát trong thieân haï.
haõy cö xöû theo Leã laø ñaøng chính ñaùng hôn heát trong thieân haï.
haõy ñi theo chöõ nghóa laø con ñöôøng loái lôùn hôn heát trong thieân haï.
Luùc ñaéc chí thì cuøng chung vôùi daân maø thi haønh ñaïo nghóa.
Khi khoâng ñaéc chí thì aån daät tu thaân haønh ñaïo.
Coù ñöôïc giaøu sang cuõng ñöøng phoùng tuùng.
Gaëp côn ngheøo khoù thì tieát thaùo chôù heà ñoåi thay.
Oai voõ khoâng theå laøm cong vaïy ñöôïc chí khí cuûa mình.
Ngöôøi giöõ ñöôïc nhö theá töùc laø ñaïi tröôïng phu vaäy.
"Cö thieân haï chi quaûng cö.
Laäp thieân haï chi chính vò.
Haønh thieân haï chi ñaïi ñaïo.
Ñaéc chí döõ daân do chi.
Baát ñaéc chí ñoäc haønh kyø ñaïo.
Phuù quí baát naêng daâm.
Baàn tieän baát naêng di.
Oai voõ baát naêng khuaát.
Thöû chi vò ñaïi tröôïng phu.
(Maïnh Töû III)
3. Vôùi nhöõng lôøi treân cha trao cho con moät thöù baûn ñoà linh thieâng laø nhaân chuû vaø moät ñoái töôïng ñeå phuïc vuï laø chöõ nghóa. Trao caùch an vò töùc khoâng moät ñe lôøi, höùa heïn, vì coi con ñaõ ñeán tuoåi thaønh nhaân, ñaõ ñaùng ñoäi muõ ñeå baûo veä söï ñoäc laäp cuûa mình. Ñoù laø nhöõng gì cao hôn nhöõng lôøi ñe hay höùa heïn chæ hôïp cho luùc nhoû. Nay ñaõ qua giai ñoaïn cöôõng haønh vôùi lôïi haønh roài. Phaûi tieán leân giai ñoaïn an haønh. Ñoù laø loái coi troïng con ngöôøi, neân trong thaâm taâm con ngöôøi raát quí chuoäng nhöõng lôøi ñoù. Vì theá chuùng ñaõ vang voïng trong moïi gia ñình coù hoïc nho suoát 25 theá kyû qua. Vaø hieän coøn löu ngaán trong loøng bieát bao ngöôøi Ñoâng AÙ nhö nhöõng maät leänh cho con ngöôøi baát khuaát neân tuy khoâng höùa heïn maø laïi ñöôïc nghe theo beàn bæ.
Ñieåm thöù ba laø caùch nho baøy toû söï cao caû con ngöôøi thì raát teá vi. Phaùp gia thì cöù 9 phaït, 1 thöôûng. Coøn nho gia ñaõ khoâng phaït maø caû ñeán thöôûng cuõng khoâng luoân, töùc laø ñi ñuùng vôùi tinh thaàn phaûi kính toân daân.
"Thaân nhi toân.
An nhi kính. (Leã Kí C 29 caâu 50)
Vì chuû "thaân nhi toân", neân saùch Ñaïi Hoïc noùi "thaân daân".
4. Kính ñeán noãi khoâng ñem hình phaït ra doïa ñaõ vaäy, maø caû khoâng daùm thöôûng. Vì thöôûng cuõng coøn laø moät caùch chöa cao baèng an haønh: ñaùng laøm laø laøm chöù khoâng vì moät ñoäng löïc naøo heát. Tinh thaàn ñoù coøn ñi vaøo ñeán coõi sieâu hình baèng chæ nhaán treân oùc traùch nhieäm, maø khoâng nhaán treân yù nieäm toäi loãi, neân cuõng khoâng coù yù nieäm aâm phuû. Vì theá coù chuyeän buoàn cöôøi laø khi Laõo giaùo trôû thaønh toân giaùo thì môùi nhaän ra laø trong nöôùc khoâng tìm ñaâu ra vaät lieäu ñeå xaây aâm phuû neân phaûi sang AÁn Ñoä möôïn khung, roài sang Iran möôïn ban quaûn trò: maya thì dòch ra laø Dieâm Vöông. Taøu chæ ñoùng goùp ñöôïc coù vaøi ngöôøi canh cöûa vaäy thoâi. Truyeän naøy loït ra ngoaøi laø do vieäc baét laàm moät nho só xuoáng aâm phuû, luùc nhaän ra laø nho só thì phaûi lo lieäu traû veà traàn. Nho só chòu ra vôùi ñieàu kieän laø daãn ñi coi aâm phuû moät löôït. Khi xem heát môùi nhaän thaáy haàu heát nhöõng ngöôøi bò haønh khoå ñeàu laø ñaøn baø, neân bieát laø aâm phuû do ñöïc röïa xaây vaø quaûn lyù: hoaøn toaøn du muïc, ñoäc chuyeân, neân môùi hieåu trong ñaát nhaân chuû khoâng tìm ra bin ñinh naøo cho vieäc aáy caû.
5. Ñieåm thöù boán laø Vaên Mieáu. Ñoù laø moät thöù nhaø thôø ñaëc bieät laáy vaên hoùa thay cho tin töôûng cuûa ñeàn, chuøa, mieáu, maïo, töùc thaàn thaùnh khoâng ñöôïc gì, chæ coù con ngöôøi: nhöõng anh huøng lieät só, nhaát laø caùc anh huøng vaên hoùa. Ñoù chính laø nhöõng ngöôøi ñaõ döïng ra nöôùc laøng neân goïi laø vaên toå; ñoù laø moät nöôùc khoâng coù toân giaùo maø laïi coù taâm linh nhö toân giaùo, khoâng coù tin maø chæ coù vaên, nhöng laø thöù vaên chôi noåi vai troø toân giaùo, neáu toân giaùo coù tu só thì ñaây coù vaên hieán.
OÂng Speiser (h 45) nhaän xeùt Ñaïo Phaät chæ ñöôïc nhaän ñeå tu trì chöù khoâng ñöôïc nhaän ñeå suy luaän trieát hay ñeå laøm chính trò laø do baàu khí vaên mieáu vôùi vaên hieán naøy.
6. Ñieàu thöù naêm raát ñaëc bieät laø khoâng coù giai caáp, khoâng coù noâ leä, xeùt nhö moät cheá ñoä cuûa nhaø nöôùc, maø chæ coù chuùt ít (vaøi ba phaàn traêm) do chieán tranh hay thieáu nôï vaø nhaát laø khoâng bò xöû nhö con vaät: khoâng ñöôïc coi nhö ngöôøi.
Traùi laïi ñaây laø "só, noâng, coâng, thöông" maø nhieàu ngöôøi voâ yù dòch laø giai caáp. Söï thöïc ñoù chæ laø söï phaân coâng nhaèm keå ra maáy loaïi ngheà nghieäp coù trong nöôùc, khoâng ai bò baét buoäc phaûi ôû trong baäc naøo: só coù khi laø coâng laø thöông. Ñieàu ñaëc bieät nhaát laø giôùi ñöôïc troïng voïng hôn heát khoâng phaûi coâng hay thöông giaøu coù, maø laø keû só töùc laø moät thöù trieát vöông nhö Platon mô öôùc maø khoâng coù hieän thöïc, coøn ñaây thì ñöôïc hieän thöïc. Ñieàu ñaëc bieät nöõa laø khoâng coù haøng tö teá. Ñoù laø ñieàu raát laï vì ôû caùc nôi thì khaùc haún. Beân Phaùp thí duï laø doøng toäc treân heát roài ñeán giaùo só (noblesse roài ñeán Clergeù). AÁn Ñoä thì tö teá ñöùng ñaàu: taêng, binh, thöông, noâng. Toùm laïi nhöõng nôi lôùn nhö AÂu vôùi AÁn toaøn laø doøng toäc hay taêng löõ ñöùng ñaàu toû ra lyù trí chöa ñöôïc giaûi phoùng, trieát lyù chöa thaønh coâng nhö beân nho nôi khoâng coù taêng maø cuõng khoâng coù binh maø chæ laø keû só ñöùng ñaàu. Phaûi ñoái chieáu nhö theá môùi nhaän ra neùt ñaëc tröng cuûa Vieät nho. Hieän theá giôùi ñang coá ñi tôùi choã laáy taøi ñöùc laøm troïng thì hi voïng keû só seõ ñöôïc coi troïng trôû laïi nhöng neân nhôù keû só khoâng laø trí thöùc maø laø con ngöôøi toaøn dieän coù caùi hoïc chu tri kieâm caû caùi hoïc toân ñöùc tính môùi thöïc ñaùng quí troïng.