Traû Lôøi Caâu Hoûi
Chuû Thuyeát Haäu Hieän Ñaïi Laø Gì?
Jean-Francois Lyotard
Giaùo Sö Trieát Hoïc, Ñaïi Hoïc Paris taïi Vincennes
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn chuyeån dòch qua Vieät Ngöõ
Prepared for Internet by Vietnamaese Missionaries in Asia
Moät Ñoøi Hoûi
Ñaây laø moät thôøi ñoaïn co daõn - Toâi muoán noùi veà maàu saéc caùc thôøi ñaïi. Töø töù phía, ngöôøi ta yeâu saùch chuùng ta phaûi chaám döùt cuoäc thí nghieäm trong laõnh vöïc ngheä thuaät vaø trong baát cöù laõnh vöïc naøo khaùc. Toâi töøng ñoïc moät söû gia veà ngheä thuaät, oâng ca ngôïi thuyeát duy thöïc vaø laø tín ñoà tin vaøo söï phaùt sinh cuûa moät chuû theå tính môùi. Toâi töøng ñoïc moät nhaø pheâ bình ngheä thuaät, oâng naøy ñoùng hoäp lyù thuyeát “vöôït tieàn veä” (transavantgardisme), goùi laïi vaø ñi baùn roâng nôi chôï baùn tranh. Toâi töøng ñoïc raèng nhaân danh chuû thuyeát Haäu Hieän Ñaïi, caùc kieán truùc gia ñaõ vöùt boû ñoà aùn Bauhaus, baèng caùch vaát boû caäu beù thöïc nghieäm vôùi nöôùc taém cuûa thuyeát coâng naêng (functionalisme). Toâi töøng ñoïc raèng coù moät trieát gia môùi ñöông phaùt hieän ra caùi maø oâng haøi höôùc goïi laø chuû thuyeát Do Thaùi - Kitoâ (Judaeo-Christianisme). Vaø oâng coá yù döïa vaøo lyù thuyeát naøy ñeå chaám döùt söï baát kính maø chuùng ta ñang laøm lan traøn ra. Toâi töøng ñoïc nôi moät tuaàn baùo Phaùp (vieát) raèng moät soá ngöôøi baát maõn vôùi taùc phaåm Mille Plateaux (Ngaøn Ñoài) (cuûa Deleuze vaø Guattari) bôûi leõ hoï mong ñôïi, ñaëc bieät khi ñoïc moät taùc phaåm trieát hoïc, coù theå thaâu nhaän ñöôïc moät yù nghóa nhoû beù chi nôi ñoù. Toâi töøng ñoïc töø ngoøi buùt cuûa moät söû gia noåi danh. OÂng toá caùo nhoùm vaên só vaø tö töôûng gia vaøo nhöõng thaäp nieân 1960 vaø 1970 cuûa nhoùm tieàn veä (avant-gardes) toäi quaûng baù moät trieàu ñaïi khuûng boá trong caùch duøng ngoân ngöõ. OÂng nghó raèng, ñeå laøm cuoäc trao ñoåi coù ñaày hieäu quaû ta phaûi khoâi phuïc laïi nhöõng ñieàu kieän, baèng caùch aùp ñaët moät loái noùi chung treân ngöôøi trí thöùc. Loái noùi chung naøy chính laø kieåu noùi cuûa söû gia. Toâi töøng ñoïc moät trieát gia treû veà ngoân ngöõ, oâng phaøn naøn cho raèng, vì bò nhöõng boä maùy noùi thaùch ñoá loái maø tö duy AÂu luïc ñaõ ñaàu haøng, boû khoâng quan taâm veà thöïc theå caùc boä maùy naøy. OÂng keâu ca raèng caùc ñieån phaïm tieáp ngöõ tính (paradigma d'adlinguisticiteù) - töùc khi ta noùi veà ngoân töø, vieát veà vaên töï, veà tính chaát vaên baûn töông quan - ñöông thay theá caùc ñieån phaïm tham chieáu (paradigma de reùfeùrence). Vaø roài oâng reâu rao vieäc ai cuõng nghó (nhö oâng ta), cho laø thôøi gian haún ñaõ chín muøi ñeå khoâi phuïc laïi moät truï ñieåm vöõng chaéc cuûa ngoân ngöõ trong vieäc tham chieáu. Toâi töøng ñoïc moät nhaø döïng kòch taøi ba. Ñoái vôùi oâng thì Haäu Hieän Ñaïi, vôùi loái chôi vaø söï hoaøn töôûng cuûa noù, cuõng chaúng coù aûnh höôûng chi maáy tröôùc maët caùi uy theá chính trò, ñaëc bieät khi maø quaàn chuùng ñöông roái bôøi vì phaûi ñoái dieän vôùi söï ñe doaï cuûa moät cuoäc chieán haït nhaân. (Uy theá chính trò, söï ñe doïa chieán tranh haït nhaân naøy) eùp buoäc hoï phaûi choïn löïa moät neàn chính trò döïa vaøo loái kieåm soaùt ñoäc taøi.
Toâi töøng ñoïc moät tö töôûng gia danh tieáng ñöông ra söùc baûo veä hieän ñaïi tính choáng laïi nhöõng ngöôøi maø oâng caùo toäi laø taân baûo thuû. OÂng ta tin raèng, döôùi ngoïn côø Haäu Hieän Ñaïi, nhoùm taân baûo thuû naøy raát coù theå seõ phaù boû caùi chöông trình hieän ñaïi vaãn chöa ñöôïc hoaøn taát, töùc döï aùn thôøi AÙnh Saùng. Theo oâng, ngay caû nhöõng ngöôøi cuoái cuøng töøng chuû tröông caùi thôøi AÙnh Saùng nhö Popper vaø Adorno, cuõng chæ coù theå baûo veä döï aùn (naøy) trong moät laõnh vöïc caù bieät nhaân sinh naøo ñoù maø thoâi - thí duï laõnh vöïc chính trò ñoái vôùi taùc giaû The Open Society and Its Enemies (Xaõ Hoäi Khai Phoùng vaø Nhöõng Keû Thuø cuûa Noù) vaø laõnh vöïc ngheä thuaät ñoái vôùi taùc giaû cuûa Aesthetische Theorie (Lyù Luaän Thaåm Myõ). Juergen Habermas (maø ai cuõng bieát) nghó raèng, neáu hieän ñaïi tính ñoå ngaõ, thì caùi toaøn theå tính cuûa cuoäc soáng seõ deã bò phaân taùn thaønh nhöõng phaàn caù bieät coâ laäp, chæ daønh cho caùi khaû naêng haïn heïp cuûa chuyeân gia maø thoâi. Trong khi ñoù thì kinh nghieäm cuï theå caù nhaân “vaát boû söï cao vôøi cuûa ngöõ yù” (desublimated meaning) vaø “huûy boû caùi daïng” (destructured), khoâng phaûi ñeå giaûi thoaùt (con ngöôøi), nhöng theo caùi moát buoàn böïc muoân thuaû maø Beaudelaire töøng giaûi nghóa caû treân moät theá kyû tröôùc.
Theo caùi “toa thuoác” cuûa Albrecht Wellmer, Habermas cho raèng, phöông thuoác chöõa caên beänh phaân taùn vaên hoaù vaø söï ly thoaùt khoûi cuoäc soáng chæ coù theå coù ñöôïc nhôø vaøo “söï thay ñoåi caùi tình huoáng cuûa kinh nghieäm thaåm myõ khi maø noù khoâng coøn ñöôïc dieãn taû moät caùch öu tieân trong söï phaùn ñoaùn veà myõ vò nöõa,” (vaø) chæ khi maø noù ñöôïc “duøng ñeå phaùt hieän moät tình huoáng lòch söû soáng ñoäng.” Ñoù coù nghóa laø, khi “noù ñöôïc ñaët trong söï töông quan vôùi nhöõng vaán naïn cuûa hieän sinh.” Bôûi leõ kinh nghieäm nhö theá “ñaõ bieán thaønh moät phaàn cuûa troø chôi ngoân ngöõ, khoâng thuoäc veà söï pheâ bình thaåm myõ nöõa”; noù tham döï vaøo “trong quaù trình tri thöùc vaø söï mong ñôïi quy phaïm”; neân “noù thay ñoåi caùch naøy caùch noï maø nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau chæ veà chính giai ñoaïn naøy hay giai ñoaïn khaùc.” Noùi toùm laïi, ñieàu Habermas ñoøi hoûi töø ngheä thuaät vaø nhöõng kinh nghieäm chuùng cung caáp laø, ta phaûi phaù boû ngaên caùch giöõa ngoân thoaïi (discours) tri thöùc, ñaïo ñöùc vaø chính trò. Vaø chæ nhö vaäy, con ñöôøng daãn tôùi moät söï thoáng nhaát kinh nghieäm môùi ñöôïc môû roäng.
Caâu hoûi cuûa toâi laø Habermas nghó theá naøo ñeå xaùc ñònh moät loaïi thoáng nhaát naøo ñoù. Phaûi chaêng muïc ñích cuûa döï aùn hieän ñaïi laø söï kieán caáu moät neàn thoáng nhaát xaõ hoäi vaên hoaù, trong ñoù taát caû moïi yeáu tính cuûa cuoäc soáng thöôøng nhaät vaø cuûa tö töôûng coù theå coù choå cuûa mình trong moät caùi toaøn theå cô theå naøy? Hay laø caùi thoâng loä ñöôïc vaïch ra giöõa troø chôi ngoân ngöõ ña tính - nhöõng troø chôi veà tri thöùc, ñaïo ñöùc, chính trò - thuoäc veà moät traät töï khaùc vôùi söï ñoàng nhaát? Vaø neáu quaû nhö theá, thì moät thoáng nhaát nhö vaäy coù theå aûnh höôûng tôùi moät toång hôïp thöïc tieãn giöõa caùc troø chôi ngoân ngöõ hay khoâng?
Caùi giaû thuyeát thöù nhaát, töùc moät caûm höùng theo kieåu Hegel, khoâng coù thaùch ñoá yù nieäm veà caùi kinh nghieäm toång hôïp, töùc loaïi kinh nghieäm ñöông toaøn theå hoùa moät caùch bieän chöùng; giaû thuyeát thöù hai gaàn vôùi tinh thaàn Pheâ Phaùn veà Naêng Löïc Phaùn Ñoaùn cuûa Kant hôn; tuy theá, noù (gioáng nhö taäp Pheâ Phaùn) phaûi ñöôïc khaûo saùt laïi moät caùch nghieâm nhaët, moät khaûo saùt maø haäu hieän ñaïi tính ñoøi hoûi ngay töø loái suy tö thôøi AÙnh Saùng, töø quan nieäm veà moät söï chung keát ñoàng nhaát cuûa lòch söû vaø cuûa chuû theå. Ñoù chính laø loaïi pheâ phaùn maø khoâng chæ Wittgenstein vaø Adorno töøng baét ñaàu, maø coøn coù moät soá nhoû caùc tö töôûng gia (ngöôøi Phaùp vaø nöôùc khaùc) nhaéc tôùi, nhöõng ngöôøi khoâng coù caùi danh döï ñöôïc Giaùo sö Habermas ñoïc - nhöng cuõng vì vaäy maø hoï khoâng bò rôùt ñieåm vì caùi chuû tröông taân baûo thuû cuûa hoï.
Thuyeát Duy Thöïc (Realisme)
Nhöõng ñieàu ñoøi hoûi toâi töøng neâu ra khoâng haún quaân baèng. Chuùng raát coù theå maâu thuaãn. Moät soá nhaân danh Haäu Hieän Ñaïi, moät soá khaùc vôùi muïc ñích ñeå ñaáu toá noù. Theá neân cuøng moät söï (vaät, vieäc) ñöông bieåu taû moät ñoøi hoûi, khoâng nhaát thieát rieâng cho moät ai (ñieàu naøo) muoán noùi ñeán (vaø moät thöïc theå khaùch quan). Noù cuõng khoâng nhaát thieát bieåu taû moät yù naøo ñoù (vaø tính chaát tieân nghieäm ñaùng tin). Noù cuõng khoâng chæ rieâng moät ai (ñieàu) töøng ñöôïc noùi ñeán (vaø thính giaû), hay cho chính ngöôøi (vieäc, vaät) ñöông noùi (chæ) (vaø moät söï bieåu taû chuû theå). Vaø noù khoâng nhaát thieát daãn ñeán moät söï ñoàng yù töông thoâng (communicational consensus) (vaø moät maät maõ phoå quaùt ñeå töông thoâng, thí duï nhö moät loïaïi tranh luaän treân ngoân töø veà lòch söû). Theá nhöng, ôû baát cöù lôøi keâu goïi naøo yeâu caàu ngöng laïi cuoäc thí nghieäm ngheä thuaät, ta cuõng luoân thaáy moät söï ñoøi hoûi traät töï, moät söï ao öôùc thoáng nhaát (uniteù), ñoàng nhaát (identiteù), an ninh, yù daân (populariteù) (theo nghóa cuûa coâng coäng tính, Oeffentlichkeit, cuûa söï vieäc “ñi tìm moät coâng chuùng” (finding a public). Ngheä só vaø vaên só phaûi ñöôïc ñaùnh giaù laïi nhö laø neàn taûng cuûa coäng ñoàng. Hoaëc ít ra nöõa, neáu coäng ñoàng ñau yeáu, thì hoï phaûi coù nhieäm vuï chöõa laønh noù.
Ta thaáy moät daáu hieäu roõ reät veà thaùi ñoä chung naøy: ñoái vôùi giôùi vaên só, thì khoâng coù chi quan troïng hôn laø vieäc phaûi ñoaïn tuyeät vôùi di saûn cuûa phong traøo tieàn veä. Ñaëc bieät ta thaáy tröôøng hôïp cuûa chuû tröông töï goïi laø vöôït tieàn veä (transavantgardism). Caâu traû lôøi cuûa Achille Bonito Oliva cho caâu hoûi Bernard Lamarche-Vadel vaø Michel Enric (ñaët ra) khoâng coøn choã cho (ta) nghi ngôø nöõa. Khi xeáp nhoùm tieàn veä vaøo trong moät quùa trình hoãn taïp, giôùi ngheä só vaø pheâ bình töï tin raèng hoï coù theå hay hôn laø neân ñeø neùn nhoùm naøy, hôn laø môû moät traän chieán ñaùnh thaúng vaøo maët chuùng. Bôûi vì hoï coù theå boû qua caùi chuû tröông chieát trung quaù ñoä (eclecticisme cynique), coi noù nhö laø moät loái vöôït khoûi tính chaát phaân taùn cuûa caùc cuoäc thöïc nghieäm tröôùc. Ñaøng khaùc, neáu hoï coâng khai quay löng choáng laïi thöïc nghieäm, hoï coù theå vaáp vaøo caùi nguy cô laøm mình ngoá ngheá gioáng nhö nhöõng anh chaøng môùi taäp teãnh vaøo ngheà. Vaøo caùi thôøi khi maø giôùi tröôûng giaû töï cho mình moät theá ñöùng trong lòch söû, caùc nhoùm ñoái thoaïi (nôi phoøng khaùch, salons) vaø caùc hoïc hoäi (acadeùmies) ñaõ coù theå sinh hoaït nhaân danh chuû thuyeát duy thöïc. Hoï töï cho mình caùi traùch nhieäm thanh taåy (ngheä thuaät), vaø ban giaûi thöôûng cho ngheä thuaät taïo hình vaø sinh hoaït vaên ngheä xuaát saéc. Theá nhöng, cuõng töø ñoù maø chuû thuyeát tö baûn ñaõ taïo ra moät uy löïc ñeå choái boû tính chaát chaân thöïc cuûa nhöõng ñoái töôïng quen thuoäc, nhöõng vai troø xaõ hoäi, vaø nhöõng toå chöùc. Tö baûn ñi quaù ñoä tôùi noãi maø hoï choái boû caùi maø ta coi nhö nhöõng söï bieåu töôïng hieän thöïc, coi chuùng khoâng coù theå noùi leân ñöôïc hieän thöïc nöõa. Leõ dó nhieân laø khi chuû tröông nhö vaäy, hoï chæ coøn söï hoaøi nieäm (quaù khöù) nhö laø söï töï chaâm bieám, nhö laø moät dòp ñeå ñau khoå hôn laø ñeå maõn nguyeän. Chuû thuyeát coå ñieån gaàn nhö bò gaït ra beân leà trong moät theá giôùi maø trong ñoù söï hieän thöïc ñaõ bò phaù boû cho ñeán noãi maø noù khoâng theå laøm phaùt sinh kinh nghieäm, nhöng chæ cho moät phöông theá ñeå ñònh giaù vaø thí nghieäm.
Ñeà taøi naøy quaû quùa quen thuoäc cho ñoäc giaû cuûa Walter Benjamin. Tuy nhieân ta caàn phaûi ñaùnh giaù caùi voøng aûnh höôûng chính xaùc cuûa noù. Töø phía ngoaøi nhìn vaøo, ngheä thuaät chuïp aûnh khoâng xuaát hieän nhö laø moät thaùch ñoá cho hoäi hoaï, y heät nhö kyõ ngheä ñieän aûnh khoâng coù choáng laïi vaên truyeän (litteùrature narrative). Ngheä thuaät chuïp aûnh chæ phaùc ra caùi neùt hoaï cuoái cuøng cuûa caùi ñoà aùn ñi xeáp ñaët laïi caùi maø ta coù theå nhìn ra. Ñoù laø moät ñoà aùn töøng ñöôïc thôøi (Phuïc Höng) theá kyû thöù 14 hoaïch ñònh. Trong khi ñoù, ngheä thuaät ñieän aûnh laø böôùc cuoái cuøng (cuûa ñoà aùn). Noù toång hôïp löôõng tính (diachronics, töùc nhöõng caùi phaân taùn) thaønh moät caùi toaøn boä nhö cô theå (organic whole). Hai loái ngheä thuaät treân töøng laø lyù töôûng cho neàn ñaøo taïo vieát vaên loãi laïc thaáy töø theá kyû thöù 18. Nhö vaäy, ta thaáy raèng, neàn cô khí vaø kyõ ngheä coù leõ xuaát hieän nhö nhöõng söï tieáp noái thay theá thuû coâng ngheä. Söï kieän naøy, töï noù, chöa phaûi laø moät tai hoaï - tröø khi neáu ngöôøi ta tin raèng ngheä thuaät, töï baûn chaát cuûa noù, phaûi laø söï bieåu taû tính caùch caù bieät cuûa thieân taøi ñöôïc moät neàn thuû coâng ngheä tinh hoa hoã trôï.
Söï thaùch ñoá caên baûn cho thaáy raèng quaù trình chuïp aûnh vaø ñieän aûnh coù theå hoaøn taát - hay hôn, nhanh hôn, vaø phaùt haønh caû haøng traêm ngaøn laàn nhieàu hôn laø chuû thuyeát duy thöïc vaên truyeän vaø hoïa hình coù theå laøm. Ñoù laø caùi nhieäm vuï maø chuû thuyeát haøn laâm (academicisme) ñaõ giao cho chuû thuyeát duy thöïc: ñeå baûo toàn caùc yù thöùc khaùc bieät khoûi bò nghi hoaëc. Kyõ ngheä chuïp aûnh vaø ñieän aûnh seõ vöôït khoûi hoäi hoaï vaø vaên truyeän, khi maø muïc tieâu bao goàm: an ñònh ñoái töôïng (ngöôøi hay ñieàu noùi ñeán); xeáp ñaët ñoái töôïng tuøy theo quan ñieåm, hoaëc muoán chaáp nhaän gaùn cho noù moät yù nghóa khaû tri, hoaëc taùi döïng ngöõ phaùp vaø töï vöïng giuùp ngöôøi (vaät) ñöôïc chæ ñònh (addresses) coù theå môû maät maõ vaø tieáp tuïc coâng vieäc moät caùch nhanh choùng. Nhö vaäy, nhöõng ngöôøi naøy yù thöùc ñöôïc veà chính caùi ñoàng tính cuûa mình moät caùch deã daøng; (vaø) hoï chaáp nhaän laø mình (ngöôøi nhaän) cuõng ñöôïc ngöôøi (vaät) khaùc chaáp nhaän - bôûi leõ keát caáu veà hình aûnh vaø haäu quaû nhö vaäy caáu taïo moät maät maõ töông thoâng nôi taát caû moïi ngöôøi (söï). Ñaây chính laø moät loái maø nhöõng hieäu quûa cuûa hieän thöïc, hoaëc neáu ngöôøi ta thích hôn, nhöõng hoaøn töôûng cuûa chuû thuyeát duy thöïc, ñöông sinh soâi naûy nôû.
Nhöng neáu giôùi hoaï só vaø vaên só cuõng khoâng muoán bieán thaønh nhöõng keû hoã trôï (vôùi moät taàm quan troïng thöù yeáu) cho caùi gì ñöông hieän dieän, thì hoï phaûi töø choái khoâng ñöôïc laøm coâng cuï, aùp duïng loái chaån ñoaùn nhö vaäy. Hoï phaûi ñaët laïi caâu hoûi veà quy luaät cuûa ngheä thuaät hoäi hoaï vaø cuûa ngheä thuaät keå truyeän maø hoï ñaõ töøng hoïc vaø tieáp thu töø caùc baäc tieàn boái. Tröôùc sau gì thì nhöõng quy luaät naøy seõ xuaát hieän vôùi hoï nhö laø moät caùch theá ñeå bòp bôïm, quyeán ruõ, vaø ñeå taùi ñaûm baûo, nhöõng ñieàu laøm chính nhöõng quy luaät khoâng theå “chaân thaät” ñöôïc. Döôùi caùi danh chung cuûa hoäi hoaï vaø vaên chöông, (ta thaáy) ñöông xaûy ra moät söï nöùt raïn chöa heà thaáy tröôùc ñaây. Nhöõng ai töø choái khoâng taùi xeùt laïi nhöõng quy luaät cuûa ngheä thuaät, hoï laïi deã thaønh coâng trong ngheà vôùi chuû thuyeát mò daân (mass conformism). Hoï döïa vaøo “nhöõng quy luaät chính xaùc” ñi truyeàn thoâng caùi öôùc muoán bònh hoaïn veà söï chaân thaät, ñem ra nhöõng ñoái töôïng vaø hoaøn caûnh, ñuû ñeå hoaøn thaønh yù muoán cuûa hoï. Vaên chöông daâm oâ chæ laø söï söû duïng nhieáp aûnh vaø phim aûnh cho moät muïc ñích daâm duïc. Noù ñöông bieán thaønh moät maãu möïc chung cho ngheä thuaät kieán thò vaø ngheä thuaät truyeàn khaåu, nhöõng ngheä thuaät (maø hieän nay) vaãn chöa töøng bò truyeàn thoâng xaõ hoäi thaùch ñoá.
Rieâng ñoái vôùi caùc nhaø ngheä só vaø vaên só töøng ñaët nhöõng caâu hoûi veà nhöõng quy luaät taïo hình vaø ngheä thuaät truyeàn khaåu, vaø raát coù theå laø hoï cuõng nghi hoaëc chính hoï ngay khi ñöông phaùt haønh taùc phaåm, thì nhöõng ngöôøi nhö vaäy bò coi nhö laø thieáu tín giaù nôi con maét cuûa nhöõng keû chæ quan taâm vôùi söï “chaân thöïc” vaø “ñoàng tính”. Giôùi vaên ngheä só naøy khoâng theå baûo ñaûm laø coù ngöôøi nghe hoï. Chính vì vaäy, ta coù theå noùi, nhoùm tieàn veä duøng bieän chöùng vì hoï bò chuû thuyeát duy thöïc cuûa kyõ ngheä thaùch ñoá, vaø hoï chaáp nhaän truyeàn thoâng xaõ hoäi bôûi vì hoäi hoaï vaø ngheä thuaät keå truyeän ñoøi buoäc. (Trong maïch vaên naøy) ngheä thuaät “coù saün” (ready made) cuûa Duchamp khoâng laøm chi khaùc hôn laø bieåu taû moät caùch linh hoaït vaø moâ phoûng caùi quaù trình lieân tuïc cuûa vieäc phaù boû tính chaát tö höõu (dispossession) cuûa kyõ thuaät hoäi hoaï, hay laøm ngöôøi ngheä só. Nhö Thierry de Duve töøng quan saùt moät caùch saâu saéc, caâu hoûi thaåm myõ hieän ñaïi khoâng coøn laø “Caùi chi laø caùi ñeïp?” song laø “Caùi chi coù theå ñöôïc coi (noùi) laø ngheä thuaät (vaø vaên chöông)?”
Chuû thuyeát duy thöïc - maø caùi ñònh nghóa duy nhaát (cuûa noù) nhaém traùnh boû caâu hoûi veà thöïc taïi töøng haïn höõu trong (caâu hoûi thöïc taïi cuûa) ngheä thuaät, - luoân luoân coù choã ñöùng nôi ñaâu ñaây giöõa chuû thuyeát haøn laâm (academicisme) vaø tuøy tieän (kitsch). Khi maø quyeàn löïc laáy caùi teân cuûa moät ñaûng phaùi, thì chuû thuyeát duy thöïc vaø nhoùm thaùp tuøng taân coå ñieån ñaõ chieán thaéng baèng caùch laêng nhuïc hay caám ñoaùn nhoùm tieàn veä thöïc nghieäm (experimental avant-garde). Ñoù laø vieäc thuyeát duy thöïc cung caáp nhöõng hình aûnh “aên hình” (correct), nhöõng loái vaên töï thuaät “ñuùng ñieäu” (correct), nhöõng hình thöùc “ñuùng kieåu” (correct forms) maø caùc ñaûng phaùi ñoøi hoûi, choïn löïa vaø truyeàn baù chuùng cho ñaùm quaàn chuùng. Hoï laøm ngöôøi daân öôùc muoán chuùng, coi chuùng nhö laø moät phöông thuoác höõu hieäu coù theå chöõa ñöôïc caên beänh lo aâu vaø chaùn ñôøi maø hoï ñöông vaät vaõ. (Nhö chuùng ta thaáy), söï ñoøi hoûi thöïc taïi töùc laø söï ñoøi hoûi nhaát thoáng, ñôn giaûn vaø tieáp giao, vaân vaân. Söï ñoøi hoûi nhö vaäy khoâng cuøng cöôøng ñoä, cuõng khoâng coù cuøng moät söï lieân tuïc nhö thaáy trong xaõ hoäi ngöôøi Ñöùc giöõa hai ñaïi Theá Chieán, vaø trong xaõ hoäi Nga sau Caùch Maïng (Bolsheviks). Söï kieän naøy cho ta moät neàn taûng, ñeå phaân bieät giöõa chuû thuyeát thöïc taïi kieåu quoác xaõ (Nazi) vaø chuû thuyeát thöïc taïi kieåu Stalin.
Tuy nhieân, roõ raøng laø moät khi maø boä maùy chính trò chuû tröông thuyeát hieän thöïc, thì (baát cöù) söï coâng kích naøo nhaém vaøo cuoäc thí nghieäm ngheä thuaät seõ bò (leân aùn) laø raët phaûn ñoäng. Ta thaáy raèng, ngöôøi ta seõ chæ nhôù ñeán söï phaùn ñoaùn thaåm myõ (khi hoï caàn) ñeå xaùc ñònh xem moät taùc phaåm nhö theá naøy hay nhö theá noï coù phuø hôïp vôùi quy luaät voán coù saün cuûa caùi ñeïp hay khoâng. Nhö vaäy, thay vì chuû tröông moät loaïi ngheä phaåm nhaém vaøo vieäc ñi khaùm phaù moät caùi chi laøm taùc phaåm bieán thaønh moät ñoái töôïng ngheä thuaät, vaø vaøo vieäc laøm sao noù coù theå haáp daãn khaùn (thính) giaû, thì chuû thuyeát duy haøn laâm chính trò (political academicism) (töï) cho mình caùi quyeàn ñoäc höõu. Noù aùp ñaët nhöõng tieâu chuaån tieân thieân veà thaåm myõ ñeå chæ ñònh moät soá taùc phaåm vaø quaàn chuùng, khoâng caàn suy nghó vaø khoâng bao giôø thay ñoåi. Laøm nhö vaäy, hoï coi söï vieäc aùp duïng caùc phaïm truø ñeå phaùn ñoaùn thaåm myõ cuõng mang cuøng moät tính chaát nhö thaáy trong phaùn ñoaùn tri thöùc. Noùi nhö Kant, caû hai loaïi ñeàu coù theå xaùc ñònh phaùn ñoaùn: tröôùc tieân, caùch dieãn taû ñaõ ñöôïc “hình thaønh” roài trong ngoä tính (loái hieåu bieát), roài sau ñoù, chæ coù nhöõng caùi chi naèm toàn taïi thaønh kinh nghieäm môùi laø nhöõng caùi coù theå ñöôïc thaáy trong caùch dieãn taû naøy.
Khi maø quyeàn löïc ñaõ thuoäc veà giôùi tö baûn chöù khoâng coøn thuoäc vaøo ñaûng phaùi nöõa, thì caùi giaûi ñaùp “vöôït tieàn veä” (trans-avantgardist) hay “haäu hieän ñaïi” (theo nghóa cuûa Jencks) chöùng toû ra raèng, chuùng thích hôïp deã daøng hôn laø moät giaûi phaùp choáng hieän ñaïi. Chuû thuyeát tuyø tieän deã daõi xoâ boà (eclecticism) noùi leân möùc ñoä troáng roãng cuûa neàn vaên hoaù chung chung hieän thôøi: ngöôøi ta nghe nhaïc taân thôøi (rap, reggae), xem phim cao boài, aên tröa taïi nhaø haøng McDonald vaø aên böõa toái taïi quaùn aên sôû taïi, nöïc muøi nöôùc hoa Ba Leâ ñang khi ôû Ñoâng Kinh, vaø ñi saém quaàn aùo ôû Höông Caûng; tri thöùc baây giôø chæ coøn laø nhöõng troø chôi treân ñaøi voâ tuyeán truyeàn hình. (Nhö vaäy) ta coù theå thaáy moät caùch deã daøng moät coäng chuùng chaïy theo loái soáng deã daõi xoâ boà naøy. Ñeå coù theå thaønh tuøy tieän (kitsch), ngheä thuaät chæ laøm moái laùi cho moät söï hoãn ñoän, aûnh höôûng tôùi caùi “khaåu vò” cuûa nhöõng oâng chuû ñôõ ñaàu (patrons). Ngheä só, phoøng trieån laõm vaø chuû phoøng, caùc nhaø pheâ bình vaø giôùi haâm moä cuøng nhau ñaàm mình trong (caùi vuõng nöôùc) “caùi chi cuõng ñöôïc”, vaø thôøi ñoaïn naøy noùi leân moät kieåu soáng bieáng nhaùc. Theá nhöng chuû thuyeát duy thöïc “caùi chi cuõng ñöôïc” naøy thöïc ra laø chuû thuyeát (troïng) tieàn baïc; khi maø khoâng coøn coù nhöõng tieâu chuaån thaåm myõ nöõa, thì ta coù theå, vaø coù lôïi khi xaùc ñònh giaù trò cuûa ngheä phaåm tuøy theo lôïi nhuaän cuûa ngheä phaåm. Chuû thuyeát duy thöïc nhö theá oâm ñoàm chaáp nhaän taát caû moïi khuynh höôùng, y heät nhö tö baûn chaáp nhaän taát caû moïi “nhu caàu,” mieãn laø nhöõng khuynh höôùng vaø nhu caàu coù caùi löïc thu huùt ngöôøi mua. Rieâng veà khaåu vò, ngöôøi ta chaúng caàn chi tuyeät vò khi maø hoï ñöông lyù luaän hay ñöông töï maõn.
Hieån nhieân laø vieäc nghieân cöùu ngheä thuaät vaø vaên chöông ñöông cuøng luùc bò “chính saùch vaên hoaù” vaø bò ngheä thuaät vaø thò tröôøng saùch ñe doaï. Qua ñöôøng giaây naøy hay ñöôøng giaây noï, ta thöôøng ñöôïc khuyeân raèng chæ neân ñöa ra nhöõng taùc phaåm tröôùc heát coù lieân quan vôùi nhöõng ñeà taøi maø ñaïi chuùng ñaõ töøng quen thuoäc. Sau nöõa laø nhöõng taùc phaåm phaûi vieát theá naøo ñeå khaùn giaû nhaän ra ngay caùi noùi veà hoï. Nhö vaäy hoï seõ hieåu caùi ñoù mang yù nghóa gì; (vaø do ñoù) hoï seõ coù theå chaáp nhaän hay töø choái taùc phaåm moät caùch yù thöùc. Trong tröôøng hôïp coù theå, hoï cuõng tìm thaáy nôi taùc phaåm naøy moät nieàm an uûi naøo ñoù.
Loái giaûi thích noùi veà söï lieân quan giöõa ngheä thuaät ñöôïc kyõ ngheä hoùa vaø ngheä thuaät bò cô khí hoùa, vaø giöõa vaên chöông vaø myõ thuaät (fine arts) chæ ñuùng trong phaàn ñaïi cöông, nhöng vaãn coøn heïp hoøi trong phaàn xaõ hoäi hoùa vaø lòch söû hoùa. Noùi caùch khaùc, loái giaûi thích naøy vaãn coøn moät chieàu. Khoâng quaù thaän troïng nhö Benjamin vaø Adorno, ta neân nhôù raèng khoa hoïc vaø kyõ ngheä cuõng chaúng khaù hôn ngheä thuaät vaø vieát vaên bao nhieâu. Khoa hoïc vaø kyõ ngheä cuõng khoù coù theå thoaùt khoûi khoâng bò nghi ngôø khi chuùng baøn veà söï chaân thöïc. (Ñieåm phaûi noùi laø maëc duø theá), tin theo moät caùch khaùc (vôùi khoa hoïc) seõ laøm ta töï töôûng töôïng ra moät khaùi nieäm nhaân baûn quaù ñoä, roài gaùn cho chuû thuyeát coâng naêng taøn baïo cuûa khoa hoïc vaø kyõ khoa. Hoâm nay, khoâng ai choái caõi ñöôïc söï hieän dieän chuû choát cuûa neàn kyõ thuaät khoa hoïc. Ñoù coù nghóa laø, ta khoâng theå choái ñöôïc söï vieäc meänh ñeà tri thöùc hoaøn toaøn phuïc tuøng caùi muïc ñích tính: laøm sao ñeå ñaït tôùi keát quûa toát nhaát. Ñoù chính laø caùi tieâu chuaån cuûa kyõ khoa. Tuy vaäy loái (soáng) cô khí vaø tính chaát kyõ ngheä, ñaëc bieät khi aùp duïng vaøo trong laõnh vöïc truyeàn thoáng cuûa giôùi ngheä só, thöôøng cuõng mang nhieàu (ñaëc tính) khaùc, chöù khoâng chæ döïa theo caùi keát quaû do quyeàn löïc maø thoâi. Nhöõng ñoái töôïng vaø tö töôûng phaùt xuaát töø tri thöùc khoa hoïc vaø neàn kinh teá tö baûn thöôøng mang theo vôùi chuùng moät trong nhöõng quy luaät laøm khaû naêng cuûa chuùng taêng theâm. Quy luaät naøy cho raèng: khoâng coù chi chaân thaät neáu caùc ngöôøi tham döï khoâng nhaát trí xaùc nghieäm moät tri thöùc naøo ñoù, vaø neáu hoï thieáu traùch nhieäm caàn phaûi coù (commitments).
Quy luaät naøy khoâng chæ gaây ra moät aûnh höôûng nhoû maø thoâi. Noù laø caùi daáu veát coøn soùt laïi treân caùi neàn chính trò cuûa khoa hoïc gia vaø cuûa ngöôøi quaûn trò tö baûn. Ñoù laø moät daáu veát soùt laïi töø moät kieåu troán chaïy thöïc taïi khoûi nhöõng xaùc tín (thöïc) sieâu hình, toân giaùo vaø chính trò, maø taâm naõo ta töøng tin laø noù voán coù saün. Söï thoaùt ly naøy tuyeät nhieân caàn thieát cho vieäc khoa hoïc vaø chuû thuyeát tö baûn xuaát hieän. Chaúng coù neàn kyõ ngheä naøo coù theå, neáu ta khoâng bieát nghi ngôø lyù thuyeát chuyeån ñoäng cuûa Aristotle; cuõng chaúng coù moät neàn kyõ ngheä naøo, neáu ta khoâng bieát vaát boû lyù thuyeát cô theå luaän, lyù thuyeát troïng thöông vaø lyù thuyeát troïng noâng. ÔÛ vaøo baát cöù moät thôøi ñaïi naøo cuõng theá, hieän ñaïi tính khoâng theå coù neáu (ta) khoâng bieát ñaäp tan nieàm tin vaø neáu (ta) khoâng tìm ra ñöôïc tính chaát “thieáu thöïc tính” trong thöïc taïi, cuøng vôùi söï khaùm phaù ra nhöõng thöïc taïi khaùc.
Söï “thieáu thöïc tính” coøn coù nghóa gì neáu ngöôøi ta tìm caùch ñem noù ra khoûi moät söï giaûi thích bò lòch söû hoùa haïn heïp? Leõ dó nhieân, noùi nhö theá gaàn gioáng nhö ñieàu maø Nietzsche töøng goïi laø hö voâ chuû thuyeát (nihilism). Nhöng nhö toâi töøng thaáy trong luaän ñeà cuûa Kant veà taùc myõ (sublime) coù moät söï bieán daïng sôùm hôn caùi chuû thuyeát thò kieán (perspectivism) cuûa Nietzsche. Toâi ñaëc bieät nghó laø, chæ nôi neàn thaåm myõ veà taùc myõ, taân ngheä thuaät (bao goàm vaên chöông) môùi tìm ra ñoäng löïc thuùc ñaåy, vaø nhoùm tieàn veä môùi thaáy ñöôïc ñònh lyù cuûa caùi luaän lyù (logic) cuûa hoï.
Theo Kant, caùi caûm tình cao thöôïng (cuõng laø caùi caûm tình veà taùc myõ) laø moät caûm xuùc maïnh baïo vaø mô hoà: noù mang theo caû khoaùi laïc laãn thoáng khoå. Hoaëc noùi ñuùng hôn, trong caùi caûm xuùc naøy, khoaùi laïc dieãn bieán töø thoáng khoå. (Neáu nhìn töø) ngay trong caùi truyeàn thoáng veà chuû theå töøng phaùt xuaát töø thaùnh Augustine vaø Descartes (maø Kant ñaõ khoâng coù quyeát lieät thaùch ñoá), thì moät maâu thuaãn nhö vaäy - moät maâu thuaãn maø coù ngöôøi cho laø roái loaïn taâm thaàn hay tính baïo duïc - phaùt trieån gioáng nhö moät söï xung ñoät giöõa caùc khaû naêng cuûa chuû theå. Ñoù laø söï xung ñoät giöõa khaû naêng nhaän thöùc söï (vaät) naøo ñoù vaø khaû naêng “trình baøy” moät söï (vaät) naøo ñoù. Tri thöùc chæ coù theå coù neáu, tröôùc heát, ta coù theå hieåu ñöôïc moät caâu noùi (naøo ñoù), vaø sau ñoù, neáu ta coù theå ruùt ra töø “nhöõng tröôøng hôïp” nhöõng kinh nghieäm “phuø hôïp” vôùi tri thöùc. Thaåm myõ chæ coù neáu, nhö thaáy trong moät “tröôøng hôïp” naøo ñoù, (ngheä phaåm) tröôùc heát laø do caûm tính maø khoâng caàn quan nieäm naøo xaùc quyeát. Ñoù laø caùi caûm giaùc khoaùi laïc hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi baát cöù yù thích naøo maø taùc phaåm coù theå kích thích ra. Noùi toùm laïi, thaåm myõ khoâng caàn naïi tôùi nguyeân lyù cuûa moät coäng thöùc phoå bieán (maø ta coù leõ chaúng bao giôø coù ñöôïc).
Chính vì vaäy maø vò caûm (taste) chöùng toû raèng, giöõa caùi khaû naêng nhaän thöùc (capaciteù de concevoir) vaø khaû naêng bieåu taû (capaciteù de preùsenter) moät ñoái töôïng, (luoân coù) söï töông öùng vôùi söï thoaû thuaän baát ñònh, maø khoâng caàn döïa theo quy luaät naøo caû. (Vaø nhö vaäy) phaùn ñoaùn môùi phaùt sinh. Ñoù laø moät phaùn ñoaùn ñöôïc Kant goïi laø “phaûn tö phaùn ñoaùn”. Noù coù theå ñöôïc kinh nghieäm nhö laø caûm khoaùi. Taùc myõ noùi leân moät caûm tình khaùc haún. Nhö ta thaáy, ngöôïc haún laïi vôùi thaåm myõ, taùc myõ xuaát hieän khi maø trí töôûng töôïng thaát baïi khoâng theå trình baøy ñoái töôïng phuø hôïp vôùi quan nieäm, neáu chæ nhìn töø nguyeân taéc. Chuùng ta voán coù caùi quan nieäm veà theá giôùi, töùc toaøn theå tính cuûa caùi phaûi coù, nhöng chuùng ta thieáu khaû naêng ñeå chæ ra moät thí duï veà noù. Chuùng ta voán coù caùi quan nieäm veà ñôn theå (simple) (töùc caùi theå baát khaû phaân taùn hay phaân ly), nhöng chuùng ta laïi khoâng theå laøm saùng toû noù qua caùi ñoái töôïng töøng thaáy, maëc duø noù coù leõ laø moät caùi ví duï hay noùi leân quan nieäm naøy. Chuùng ta coù theå nhaän thöùc ra söï vó ñaïi voâ haïn, uy löïc voâ taän. Nhöng baát cöù söï bieåu taû moät ñoái töôïng naøo cuõng (phaûi) mang soá phaän bieán söï vó ñaïi tuyeät ñoái hay quyeàn löïc tuyeät ñoái thaønh “höõu hình” (vaø) söï bieåu taû (nhö vaäy) chuùng ta laïi thieáu soùt moät caùch thaûm haïi. Ñoù laø nhöõng quan nieäm maø khoâng coù moät söï bieåu taû naøo coù theå ñuû. Chính vì theá maø chuùng chaúng gaây ra (impart) moät tri thöùc naøo veà söï chaân thöïc caû. Chuùng cuõng khieán nhöõng khaû naêng phaùt sinh myõ caûm khoâng theå thoáng nhaát moät caùch töï nhieân. Vaø chuùng ngaên caûn khoâng ñeå vò caûm hình thaønh vaø coá ñònh hoaù. Ta coù theå noùi laø chuùng khoâng theå bieåu taû ñöôïc.
Toâi seõ coi laø hieän ñaïi (baát cöù) ngheä thuaät naøo duøng caùi tieåu xaûo (son “petit technique”) - nhö Diderot töøng noùi theá - ñeå trình baøy söï kieän cho raèng caùi khoâng theå dieãn taû quaû coù thöïc. Caùi coát loõi trong neàn hoäi hoaï hieän ñaïi chính laø vieäc laøm ta coù theå nhaän thöùc caùi khoâng theå nhaän ra ñöôïc, hay caùi khoâng theå nhìn ra ñöôïc. Nhöng maø laøm sao coù theå laøm caùi baát khaû kieán bieán thaønh khaû kieán? Chính Kant ñaõ töøng chæ ra con ñöôøng naøy khi oâng ñaët teân “tính voâ hình, söï thieáu hình thöùc” ñeå goïi (nhö laø) moät caùi baûng muïc luïc tra cöùu (index) coù theå chæ ra caùi ta khoâng theå bieåu taû. OÂng cuõng noùi veà “söï tröøu töôïng” troáng roãng nôi trí töôûng töôïng kinh nghieäm khi ñöông tìm kieám moät söï trình baøy veà ñieàu voâ haïn (vaø) veà moät ñieàu khoâng theå bieåu taû: caùi tröøu töôïng naøy töï noù gioáng nhö söï bieåu hieän cuûa söï voâ haïn, nhö söï “hieän dieän coù tính caùch phuû ñònh” (preùsentation neùgative). OÂng trích daãn caùi meänh leänh, “Ngöôi khoâng ñöôïc pheùp töï taïo ra ngaãu töôïng (cuûa thaàn)” (Exodus / Xuaát Haønh), nhö laø moät ñoaïn vaên cöïc kyø cao vôøi (sublime) thaáy trong Thaùnh Kinh, theo ñoù meänh leänh naøy caám ñoaùn taát caû moïi bieåu töôïng veà ñaáng Tuyeät Ñoái. Ta chaû caàn phaûi theâm chuùt chi vaøo nhöõng quan saùt treân ñeå löôïc ra moät neàn thaåm myõ veà hoäi hoaï taùc taïo (sublime paintings). Nhö laø moät hoaï phaåm, noù ñöông nhieân “trình dieän” moät caùi chi ñoù, tuy theo moät caùch phuû ñònh. Chính vì vaät maø noù seõ traùnh kieåu bieåu töôïng vaø taùi hieän (representation). Noù seõ chæ mang maøu “traéng” nhö thaáy nôi moät trong nhöõng hoaï phaåm veà hình vuoâng cuûa Malevitch; noù giuùp chuùng ta coù theå thaáy ñieàu khieán noù khoâng theå thaáy ñöôïc; noù chæ ñem laïi khoaùi caûm baèng caùch khieán chuùng ta khoå sôû. Qua nhöõng chæ daãn treân ta laïi nhaän ra nhöõng ñònh ñeà cuûa phaùi tieàn veä trong hoäi hoïa, nhaát laø khi nghó raèng hoï chaêm chaêm chuù chuù muoán duøng söï bieåu hieän caùi khaû kieán ñeå aùm thò caùi maø hoï khoâng theå dieãn taû ñöôïc. Chæ nhöõng heä thoáng, maø döïa vaøo ñoù, hay ôû nôi ñoù ta môùi coù caùi traùch vuï trôï löïc, hay xaùc ñònh ñöôïc chính mình, môùi ñaùng ñöôïc chuù yù ñeán. Tuy nhieân chuùng chæ coù theå phaùt sinh theo tieáng goïi cuûa taùc myõ, vôùi muïc ñích ñeå hôïp phaùp hoaù taùc myõ, töùc laø, ñeå giaáu gieám noù (conceal). Chuùng roát cuoäc vaãn khoâng theå giaûi thích ñöôïc neáu khoâng coù tính chaát dò chuaån (khaùc bieät giöõa caùc chuaån möïc) giöõa söï chaân thöïc vôùi quan nieäm, töùc moät tính chaát voán thaáy trong trieát hoïc cuûa Kant veà taùc myõ.
Nôi ñaây toâi khoâng coù yù phaân tích moät caùch chi tieát caùi caùch theá maø caùc phaùi tieàn veä khaùc nhau ñaõ haï nhuïc vaø phaù giaù söï chaân thöïc, qua vieäc khaûo saùt nhöõng kyõ thuaät töôïng hình. Hoï ñaõ taïo ra raát nhieàu phöông keá ñeå laøm chuùng ta tin töôûng hoï. AÂm thanh quen thuoäc (local tone), sô hoïa, troän maàu, boái caûnh ñöôøng thaúng, baûn chaát cuûa vieäc phuï trôï (support) vaø baûn chaát cuûa coâng cuï, trình dieãn, dieãn ñaït, baûo taøng vieän: nhöõng ngöôøi tieàn veä suoát ñôøi baøo cheá ra nhöõng caùch theá trình baøy khieán tö töôûng phaûi tuaân phuïc loái nhìn chieâm nieäm (gaze), vaø loâi noù xa caùch khoûi caùi ta khoâng theå trình baøy. Nhö Marcuse, neáu Habermas töøng hieåu caùi traùch nhieäm trong quaù trình phaù boû thöïc taïi (derealization) chæ nhö laø moät khía caïnh cuûa “söï phaù boû taùc myõ” (desublimation), coi noù laø ñaëc tröng cuûa phaùi tieàn veä, laø bôûi vì oâng laãn loän caùi taùc myõ cuûa Kant vôùi söï cöïc khoaùi cuûa Freud (Freudian sublimation), vaø laø bôûi vì, ñoái vôùi oâng, myõ caûm chæ coøn soùt laïi vôùi caùi myõ caûm cuûa thaåm myõ (maø thoâi).
Haäu Hieän Ñaïi
Vaäy thì caùi gì môùi laø haäu hieän ñaïi? Noù chieám (hay khoâng chieám) caùi choã ñöùng naøo trong caùi vieäc ñaët ra caâu hoûi töøng laøm choaùng vaùng, toån haïi nhöõng quy luaät cuûa (aûnh) töôïng vaø vaên thuaät? Hieån nhieân noù laø moät phaàn cuûa hieän ñaïi. Ñoái vôùi Haäu Hieän Ñaïi thì taát caû nhöõng caùi gì töøng ñöôïc chaáp nhaän, ngay caû môùi vaøo ngaøy hoâm qua (caùi moát, nhö Petronius thöôøng noùi), ñeàu ñaùng khaû nghi. Vaäy Ceùzanne thaùch thöùc loaïi khoâng gian naøo? (Khoâng gian cuûa) nhoùm aán töôïng. Vaäy thì Picasso vaø Braque taán coâng ñoái töôïng naøo? (Ñoái töôïng cuûa) Ceùzanne. Vaäy thì Duchamp caét ñöùt quan heä vôùi loái giaû thuyeát (ngheä thuaät) naøo vaøo naêm 1912. Ñoù laø ñieàu maø ta phaûi taïo ra böùc tranh, cho raèng laø laäp theå (cubist). Vaø Buren töøng nghi hoaëc cho raèng coøn coù nhöõng giaû thuyeát khaùc vaãn coøn soáng soùt vaø chöa heà bò taùc phaåm cuûa Duchamp ñaù ñoäng tôùi: ñoù laø caùi khoâng gian (coù theå) trình dieän taùc phaåm. Vôùi moät toác ñoä gia taêng ñeán kinh ngöôøi, caùc theá heä vöôït xa chính hoï. Moät taùc phaåm chæ coù theå bieán thaønh hieän ñaïi neáu tröôùc heát noù voán laø haäu hieän ñaïi. Chính vì theá maø chuû thuyeát haäu hieän ñaïi khoâng neân hieåu nhö laø chuû thuyeát hieän ñaïi vaøo gian ñoaïn cuoái cuøng, nhöng nhö laø chính tình traïng ñöông phaùt sinh, vaø caùi tình traïng naøy luoân lieân tuïc khoâng ngöøng.
Vaäy neân toâi khoâng muoán döøng laïi vôùi caùi yù nghóa coù veû maùy moùc veà theá giôùi naøy. Neáu vieäc hieän ñaïi giöõ ñöôïc caùi choã cuûa mình trong chính söï ruùt lui cuûa thöïc taïi coù thaät, vaø neáu söï töông quan giöõa caùi coù theå bieåu hieän vaø caùi coù theå tri thöùc (nhaän ra) tuøy theo taùc myõ, thì vieäc phaân bieät hai aâm ñieäu (modes, duøng ngoân ngöõ cuûa nhaïc syõ) trong loøng söï töông quan cuõng coù theå ñöôïc laém chöù. Ta coù theå nhaán maïnh ñeán söï baát löïc cuûa caùi khaû naêng trình baøy, ñeán söï töôûng nhôù söï hieän höõu töøng ñöôïc chuû theå (con ngöôøi) caûm nghieäm, ñeán söï u toái vaø phuø du töøng laø nôi cö truù cuûa chuû theå, maëc thaây moïi söï khaùc. Ñuùng hôn ta coù theå nhaán maïnh tôùi caùi uy löïc cuûa khaû naêng tri thöùc (nhaän ra), tôùi baûn tính phi nhaân cuûa noù (inhumanity) - neáu coù theå noùi nhö theá. Ñoù chính laø caùi phaåm tính maø (thi só) Apollinaire ñoøi hoûi nôi caùc nhaø ngheä só hieän ñaïi. Bôûi leõ chuùng ta khoâng caàn phaûi hieåu xem caùi caûm tính con ngöôøi hay trí töôûng töôïng coù phuø hôïp vôùi khaû naêng (cuûa ta) nhaän thöùc ñöôïc hay khoâng. Ta cuõng coù theå nhaán maïnh tôùi söï gia taêng cuûa hieän theå (being) vaø tôùi söï hoan hæ, maø hieäu quûa cuûa chuùng thaáy nôi vieäc phaùt minh ra quy luaät chôi môùi, cho raèng ñoù laø luaät chôi cuûa hình töôïng (hoaï, ñieâu khaéc), cuûa ngheä thuaät, hay cuûa baát cöù caùi chi khaùc. Toâi muoán laøm caùi yù nghó naøy roõ hôn, baèng caùch xeáp ñaët laïi moät caùch raát löôïc ñoà moät soá teân treân caùi baøn côø lòch söû cuûa phaùi tieàn veä: töø khía caïnh cuûa “noãi buoàn voâ côù” (melancholia) ta thaáy tröôøng phaùi aán töôïng (expressionism) cuûa Ñöùc, vaø töø moät khía caïnh khaùc cuûa phaùi novatio (taân kyø) ta thaáy coù Braque vaø Picasso, roài töø phía cuûa Malevitch tieàn kyø ta coù Lissitsky haäu kyø, töø phía moät ngöôøi nhö Chirico ta laïi coù moät ngöôøi khaùc nhö Duchamp. Coù leõ bôûi vì hai (nhòp) ñieäu naøy thaät quaù nhoû beù li ti neân ta caàn moät söï phaân bieät raát tinh teá. Ta thaáy chuùng thöôøng cuøng hieän dieän nôi moät taùc phaåm, quaù gaàn guõi ñeán noãi gaàn nhö khoâng theå phaân bieät ra ñöôïc. Tuy vaäy nhöng maø chuùng laïi chöùng nhaän moät söï khaùc bieät nôi chuùng. Vaø caùi ñònh meänh tö töôûng phaûi tuøy thuoäc vaø seõ coøn tuyø thuoäc daøi daøi vaøo söï khaùc bieät nhö vaäy; ñoù laø moät söï khaùc bieät giöõa söï hoái tieác vaø söï muoán thöû cuoäc chôi.
Taùc phaåm cuûa Proust vaø cuûa Joyce, caû hai ñeàu aùm chæ moät caùi chi, (vaø) khoâng cho pheùp (nhaø ngheä só) laøm chuùng hieän dieän. Söï aùm chæ maø chæ gaàn ñaây Paolo Fabbri môùi khieán toâi chuù yù tôùi. Ñoù coù leõ laø moät hình thöùc bieåu taû khoâng theå thieáu nôi nhöõng taùc phaåm thuoäc veà moät neàn myõ hoïc cuûa taïo myõ. Trong Proust, ñieàu maø ta muoán traùnh ñeå traû caùi giaù cho söï aùm thò naøy laïi chính laø tính ñoàng nhaát cuûa yù thöùc, (maø noù chæ laø) moät naïn nhaân cho söï quùa ñaùng cuûa thôøi gian (au trop de temps). Nhöng trong Joyce, thì chính söï ñoàng nhaát cuûa söï saùng taùc (writing) môùi laø naïn nhaân cho söï quaù ñaùng cuûa saùch vôû (au trop de livre) hay cuûa vaên chöông.
Proust tieáp tuïc keâu goïi ñeán ñieàu baát khaû dieãn (caùi khoâng theå trình baøy ñöôïc) nhôø vaøo moät ngoân ngöõ khoâng thay ñoåi trong meïo luaät (synthax) vaø ngöõ vöïng, vaø nhôø vaøo moät loái vieát (vaên). Loái vieát naøy vaãn coøn tuyø thuoäc vaøo loaïi vaên truyeän (novelistic narration) (neáu) nhìn töø nhieàu khía caïnh cuûa ngöôøi ñieàu haønh (operator). Nhö Proust töøng thöøa keá töø Balzac vaø Flaubert, loái caáu keát vaên chöông ñöông nhieân bò laät ngöôïc laïi nhö thaáy trong söï kieän: ngöôøi anh huøng khoâng coøn mang tính chaát (ñaïi bieåu) nöõa. Anh ta chæ coøn laø söï yù thöùc noäi taâm veà thôøi gian, vaø tuøy thuoäc vaøo söï löôõng aâm hôïp sinh (diegetic diachrony), moät loái vieát töøng bò Flaubert laøm toån haïi tröôùc ñaây. Loái caáu keát vaên chöông do ñoù maø bò ñaët laïi vaán ñeà, cuõng chính bôûi vì caùi gioïng keå leå (narrative voice) naøy. Duø sao ñi nöõa, söï ñoàng nhaát cuûa moät taäp saùch, söï phieâu löu cuûa yù thöùc nhö vaäy, ngay caû khi neáu noù ñöôïc dieãn ta töø chöông naøy tôùi chöông noï, vaãn chöa töøng bò thaùch ñoá moät caùch nghieâm nhaët. Ta thaáy tính ñoàng nhaát cuûa söï vieát vaên vôùi chính noù vaãn khoâng maát, maëc duø lang thang trong caùi bí cung cuûa nhöõng caâu keå truyeän voâ taän. Söï kieän naøy ñuû ñeå noùi leân moät söï ñoàng nhaát (hay moät söï thoáng nhaát). Söï thoáng nhaát naøy töøng ñöôïc so saùnh vôùi söï thoáng nhaát (töùc tinh thaàn tuyeät ñoái) thaáy trong Die Phaenomenologie des Geistes (Tinh Thaàn qua Luaät cuûa Hieän Töôïng).
Joyce laøm caùi baát khaû dieãn bieán thaønh khaû thò (perceptible) trong chính loái vieát, trong taùc yù (signifier). Taát caû phaïm vi cuûa caùi khaû theå truyeàn thoaïi vaø (ngay caû) ñieàu taùc vaên caùch (stylistic operators), taát caû ñeàu taùc ñoäng khoâng caàn quan taâm tôùi söï thoáng nhaát cuûa toaøn theå; vaø nhö vaäy, nhöõng ñieàu taùc môùi ñöôïc xöû duïng. Vaên phaïm vaø ngoân ngöõ vaên chöông baây giôø khoâng coøn ñöôïc coi nhö döõ kieän. Ñuùng hôn, chuùng xuaát hieän nhö laø nhöõng hình thöùc haøn laâm (academic forms), nhö laø nhöõng nghi thöùc phaùt sinh trong söï töø thieän (nhö Nietzsche töøng noùi) ngaên caûn khoâng cho ñaët ra caùi baát khaû dieän.
Vaäy thì ta thaáy nôi ñaây moät söï khaùc bieät: neàn thaåm myõ hieän ñaïi laø moät neàn thaåm myõ cuûa taùc myõ, maëc duø noù chæ laø moät söï hoaøi nieäm. Noù giuùp caùi baát khaû dieän xuaát hieän, nhöng chæ nhö laø nhöõng noäi dung ñaõ töøng bò maát maùt. Tuy theá, chính vì tính chaát lieân tuïc coù theå ñöôïc nhaän ra cuûa noù maø hình thöùc vaãn tieáp tuïc coáng hieán cho ñoäc giaû hay cho khaùn giaû caùi chaát lieäu (matter) laøm hoï caûm thaáy an uûi vaø khoaùi laïc. Theá nhöng nhöõng caûm giaùc naøy ñaâu coù caáu taïo leân caùi caûm giaùc taùc myõ thaät ñaâu. (Bôûi leõ) caûm giaùc taùc myõ chaân thaät chæ coù trong moät söï hoaø hôïp giöõa khoaùi laïc vaø thoáng khoå: söï khoaùi laïc bôûi cho raèng lyù trí coù theå vöôït xa khoûi taát caû moïi söï dieãn taû (trình dieän), söï thoáng khoå bôûi vì trí töôûng töôïng hay caûm tính khoâng coù theå töông ñöông vôùi quan nieäm ñöôïc.
Haäu hieän ñaïi phaûi laø caùi gì maø - trong chính caùi hieän ñaïi - ñöa caùi baát khaû hieän vaøo trong chính söï töï hieän dieän (in presentation itself); phaûi laø caùi töï choái söï an uûi (vì coù) nhöõng hình thöùc thích ñaùng (good forms), töø choái moät coäng thöùc veà myõ vò, caùi myõ vò coù theå laøm ta cuøng phaân seû caùi noãi töôûng nhôù veà caùi chi khoâng theå ñaït ñöôïc; phaûi laø söï ñöông ñi tìm nhöõng caùch bieåu taû môùi laï, vôùi muïc ñích khoâng phaûi ñeå höôûng thuï chuùng nhöng ñeå gaây leân moät caûm giaùc vuõ baõo hôn veà caùi baát khaû hieän. Ngheä só hay nhaø vaên haäu hieän ñaïi phaûi ôû vaøo caùi vò theá cuûa trieát gia: ñoaïn vaên oâng vieát, taùc phaåm oâng ñeû ra, treân nguyeân taéc, khoâng theå bò caùc quy luaät töøng coù ñònh ñoaït, vaø (leõ dó nhieân) laø khoâng theå laáy moät loái phaùn ñoaùn coá ñònh ñeå phaùn ñoaùn chuùng, hay laáy nhöõng phaïm truø quen thuoäc ñeå aùp duïng vaøo baûn vaên hay vaøo taùc phaåm. (Bôûi vì) taùc phaåm ngheä thuaät töï noù phaûi ñi kieám nhöõng quy luaät vaø phaïm truø naøy. Theá neân ngheä só vaø vaên só ñöông saùng taùc khoâng caàn quy luaät (cuõ). Hoï taïo ra nhöõng quy luaät maø ngöôøi ta phaûi giöõ trong töông lai. Vì vaäy maø söï kieän cho raèng taùc phaåm vaø vaên baûn (phaûi) coù nhöõng ñaëc tính cuûa moät döõ kieän (event); vaø cuõng vì vaäy maø, chuùng luoân luoân tôùi vôùi taùc giaû moät caùch quùa chaäm, hay laø, (cuõng vì vaäy maø) caùi chi noùi leân moät söï vaät y heät, thì söï hieän höõu cuûa chuùng môùi taùc ñoäng, söï hình thaønh taùc phaåm môùi luoân luoân (ôû traïng thaùi) baét ñaàu. Haäu-hieän ñaïi nhö vaäy neân ñöôïc hieåu theo caùi loái noùi ngöôïc ngaïo cho laø töông lai tuy (xaûy ra) sau (post) nhöng laïi coù tröôùc (anterior) (modo).
Theo toâi thì nhöõng luaän vaên (cuûa Montaigne) hình nhö mang tính chaát haäu hieän ñaïi, trong khi nhöõng ñoaïn vaên (trong Athaeneum) laïi ñuùng laø hieän ñaïi.
Sau cuøng, caàn phaûi minh xaùc laø coâng vieäc cuûa chuùng ta khoâng phaûi ñi cung caáp thöïc taïi, nhöng saùng taùc nhöõng aùm thò cho caùi chi coù theå nhaän thöùc (maø laïi) khoâng theå trình baøy (dieän) ñöôïc. Vaø khoâng neân chôø ñôïi cho raèng caùi nhieäm traùch naøy seõ aûnh höôûng tôùi söï hoaø giaûi toái haäu giöõa caùc cuoäc chôi ngoân ngöõ (maø Kant töøng bieát raèng chuùng, döôùi caùi teân “naêng löïc”, caàn phaûi bò moät caùi hoá saâu taùch bieät ra), vaø raèng chæ coù moät loaïi hoaøn töôûng sieâu nghieäm (cuûa Hegel) môùi coù hy voïng toång hôïp chuùng vaøo moät söï ñoàng nhaát hieän thöïc. Nhöng Kant cuõng töøng bieát raèng caùi giaù phaûi traû cho moät hoaøn töôûng nhö vaäy (raát maéc), vì phaûi döïa vaøo söï khuûng boá (terror). Hai theá kyû thöù 19 vaø thöù 20 ñaõ gaây ra bao nhieâu khuûng boá baïo löïc eùp buoäc chuùng ta phaûi chaáp nhaän. (Thöïc vaäy) chuùng ta ñaõ phaûi traû moät caùi giaù chua xoùt cho vieäc nhôù laïi caùi toaøn theå vaø caùi ñôn theå, cho söï hoaø giaûi giöõa quan nieäm vaø caûm giaùc, giöõa kinh nghieäm hôøi hôït vaø kinh nghieäm töông giao. Döôùi boùng côø (meänh leänh chung ñoù) buoâng thaû vaø mî daân, chuùng ta nghe thaáy nhöõng aâm thanh (lôøi) rì raàm noùi leân söï öôùc muoán trôû laïi vôùi khuûng boá, söï öôùc ao hieän thöïc hoaù caùi oùc töôûng töôïng ñeå naém ñöôïc thöïc taïi. (Thì) caâu traû lôøi (cuûa chuùng toâi choáng laïi) nhö theá naøy: Chuùng ta phaûi phaùt ñoäng cuoäc chieán choáng laïi caùi toaøn theå; chuùng ta phaûi laøm nhaân chöùng cho caùi chi baát khaû hieän, baát khaû dieãn taû; chuùng ta phaûi khieán caùi khaùc bieät taùc ñoäng laïi vaø phuïc hoài laïi danh döï cho caùi teân ñoù.
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Dòch xong ngaøy 04.10. 2001. Baûn söûa laïi, Teát Nhaâm Ngoï 2002
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn chuyeån dòch qua Vieät Ngöõ