Hieän Ñaïi - Moät Döï AÙn Baát Taän
Juergen Habermas
Giaùo Sö Trieát Hoïc vaø Xaõ Hoäi Hoïc
Ñaïi Hoïc Goethe, Frankfurt a. M., Ñöùc Quoác
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn Chuyeån dòch qua Vieät Ngöõ
Prepaered for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Sau giôùi hoaï só vaø ñieän aûnh, thì baây giôø tôùi löôït giôùi kieán truùc cuõng ñöôïc môøi tôùi thaønh phoá Venezia thaønh laäp Hoäi nghò Löôõng nieân. Caùi tieáng vang Hoäi Nghò Löôõng Nieân Kieán Truùc gaây ra quaû thaät laøm ta thaát voïng. Nhöõng keû (tham döï) trieån laõm taïi Venezia töï hoïp thaønh nhoùm Tieàn veä nhöng laïi (ñöùng vaøo trong) nhöõng tieàn tuyeán ngöôïc ngaïo. Döôùi caùi nhaõn hieäu “Hieän Ñaïi töø Quaù Khöù” hoï ñöa ra neàn truyeàn thoáng hieän ñaïi, moät truyeàn thoáng töøng phaùt sinh chuû thuyeát taân lòch söû, (nhaän ñònh raèng): “taát caû hieän ñaïi luoân taïo ra ñoái nghòch vôùi quùa khöù, Frank Lloyd Wright seõ khoâng theå coù neáu khoâng coù Nhaät Baûn, Le Corbusier cuõng chaúng laø gì neáu khoâng coù ñoà coå vaø kieán truùc Ñòa Trung Haûi, Mies van der Rohe seõ chaúng ra sao neáu thieáu Schinkel vaø Behrens, (vaø taát caû) seõ bò aâm thaàm vöôït qua.” Vôùi moät lôøi bình luaän nhö vaäy, nhaø pheâ bình cuûa Taäp San Trieån Laõm Kieán Truùc (FAZ) ñöa ra luaän ñeà, moät luaän ñeà mang moät taàm quan troïng coù tính caùch chuaån ñònh thôøi theá, vöôït khoûi caùi dòp (trieån laõm) naøy: “Haäu hieän ñaïi töï xaùc ñònh mình nhö laø moät söï Phaûn hieän ñaïi.”
Caâu noùi naøy chæ ra moät phong traøo nhaäy caûm, keâu goïi haøng loaït trí thöùc ñuû loaïi ngoài laïi, giuùp caùc loaïi lyù thuyeát sau thôøi AÙnh Saùng (nhö) haäu hieän ñaïi, haäu lòch söû, vaân vaân, noùi toùm laïi, chuû thuyeát taân baûo thuû, chieám ñöôïc moät vò theá. (Vaø) nhö vaäy (ta thaáy) hoï choáng laïi Adorno vaø taùc phaåm cuûa oâng.
Adorno töï gaén lieàn vôùi tinh thaàn hieän ñaïi, chaët cheõ ñeán ñoä maø qua vieäc coá gaéng phaân bieät neàn hieän ñaïi chaân chính ra khoûi chuû thuyeát hieän ñaïi, oâng ñaõ coi thöôøng baát cöù aûnh höôûng naøo (khi) traû lôøi nhöõng cuù taán coâng choáng hieän ñaïi. Chính vì vaäy maø hy voïng raèng, lôøi caùm taï cuûa toâi khi nhaän giaûi thöôûng Adorno, seõ khoâng haún khoâng thích hôïp vôùi hình thöùc (laõnh giaûi thöôûng) neáu toâi tieáp noái caâu hoûi veà vieäc ngaøy nay ta phaûi coù thaùi ñoä naøo trong vieäc yù thöùc ñöôïc hieän ñaïi. Coù phaûi laø hieän ñaïi ñaõ qua ñi nhö theå laø caùc ngöôøi (theo) haäu hieän ñaïi töøng chuû tröông? Hay laø töø phía hoï, nhöõng tieáng keâu la dò gioïng cuûa nhöõng ngöôøi chuû tröông haäu hieän ñaïi chæ oàn aøo coù theá maø thoâi? Coù phaûi “haäu hieän ñaïi” laø moät laù côø leänh, maø baát cöù gioïng ñieäu naøo cuõng phaûi phaùt xuaát töø ñoù; ñoù coù phaûi laø caùi gioïng ñieäu nghòch thuø vôùi neàn vaên hoùa hieän ñaïi töø giöõa theá kyû thöù 19?
Caùi Cuõ vaø Caùi Môùi
Gioáng nhö Adorno, ai töøng cho “hieän ñaïi” khôûi ñaàu vaøo quaõng naêm 1850, ñeàu nhìn ra ñöôïc (qua) aùnh maét cuûa Beaudelaire vaø cuûa nhöõng ngheä só tieàn veä. Xin caùc baïn cho toâi ñöôïc giaûi nghóa quan nieäm veà vaên hoùa hieän ñaïi baèng moät caùi nhìn ngaén goïn veà caùi tieàn lòch söû cuûa noù, voán töøng ñöôïc Hans Robert Jauss laøm saùng toû. Töø “hieän ñaïi” tröôùc heát ñöôïc xöû duïng vaøo theá kyû thöù 5 ñeå phaân bieät söï hieän dieän cuûa Kitoâ giaùo vöøa môùi ñöôïc coâng boá laø Coâng giaùo (quoác giaùo) ra khoûi caùi quùa khöù ngoaïi giaùo cuûa Hy La. Tuy noäi dung “hieän ñaïi tính” luoân thay ñoåi, noù luoân nhaán maïnh tôùi yù thöùc veà moät giai ñoaïn, (ñoù laø) moät giai ñoaïn luoân lieân quan tôùi caùi quùa khöù cuûa coå ñaïi, ñeå roài coi mình nhö laø moät keát quûa do söï bieán ñoåi töø cuõ sang môùi. Ñieàu naøy khoâng chæ ñuùng cho thôøi Phuïc Höng, thôøi ñaïi phaùt khôûi caùi Thôøi Môùi (ñoái vôùi chuùng ta). Ngöôøi ta cuõng hieåu “hieän ñaïi” vaøo thôøi Charles Ñaïi Ñeá, vaøo theá kyû 12 vaø vaøo thôøi AÙnh Saùng - vaø luoân vaøo (thôøi khi) AÂu Chaâu yù thöùc ñöôïc vieäc xaây döïng moät giai ñoaïn môùi nhôø vaøo söï taùi gaén lieàn vôùi thôøi coå ñaïi. Töø ñaây (ta thaáy raèng) thôøi coå ñaïi ñöôïc coi nhö laø maãu möïc quy phaïm vaø neân noi theo, cho tôùi cuoäc tranh chaáp noåi tieáng giöõa hieän ñaïi vaø coå ñaïi. (Vaø) ñieàu naøy thaáy nôi nhöõng ngöôøi theo caùi khaåu vò thôøi coå ñieån vaøo cuoái theá kyû thöù 17 taïi Phaùp. Chæ khi maø thôøi AÙnh Saùng cuûa Phaùp ñöa ra caùi lyù töôûng tuyeät vôøi, chæ khi maø nhôø vaøo neàn khoa hoïc hieän ñaïi maø moät vieãn töôïng veà söï tieán boä voâ taän cuûa tri thöùc vaø veà söï thaêng tieán tôùi moät söï hoaøn haûo xaõ hoäi vaø ñaïo ñöùc, thì khi aáy ngöôøi ta môùi hoaøn toaøn ñaùnh maát caùi nhìn (cuõ, vaø) queân ñi raèng nhöõng taùc phaåm coå ñieån cuûa caùi theá giôùi coå ñaïi ñaõ töøng aûnh höôûng tôùi tinh thaàn cuûa baát cöù (neàn) hieän ñaïi naøo. Sau cuøng, hieän ñaïi - töøng coi thôøi Laõng Maïn nhö ñoái nghòch vôùi thôøi Coå Ñieån - töï tìm kieám caùi quaù khöù rieâng bieät cuûa mình trong moät thôøi Trung Coå (töøng ñöôïc hoï) lyù töôûng (hoùa). Trong suoát theá kyû thöù 19, caùi laõng maïn naøy vaát boû baát cöù moät yù thöùc cöïc ñoan naøo veà hieän ñaïi tính, töùc loái nhìn hieän ñaïi taùch bieät khoûi quaù trình lòch söû vaø chæ coøn giöõ laïi laøm lòch söû taát caû loái nhìn tröøu töôïng ñoái nghòch truyeàn thoáng.
Vaø baây giôø thì hieän ñaïi chæ coù giaù trò (nhö laø) caùi chi giuùp haønh ñoäng töï phaùt luoân ñoåi môùi. (Ñoù laø) caùi tinh thaàn thôøi ñaïi, bieåu taû mình moät caùch khaùch quan. Caùi daáu aán cuûa nhöõng taùc phaåm nhö vaäy chính laø caùi gì môùi meû, töùc laø caùi maø, moät khi ñoåi môùi nhöõng kieåu maãu saép tôùi, seõ vöôït khoûi chính noù (vaø) laøm (noù) maát giaù ñi. Theá nhöng khi maø caùi moát thuaàn tuùy bò vaát vaøo quùa khöù vaø trôû thaønh loãi thôøi, thì hieän ñaïi vaãn giöõ laïi ñöôïc (con ñöôøng) giao lieân bí maät vôùi coå ñieån. Caùi chi ñaùng ñöôïc goïi laø coå ñieån laø caùi chi vöôït khoûi thôøi gian; caùi löïc naøy phaùt ñoäng (ra) chöùng töø hieän ñaïi theo caùi nghóa roäng; ñöông nhieân khoâng coøn theo nghóa cuûa caùi uy theá cuûa thôøi quùa khöù, maø chæ theo caùi yù nghóa cuûa tính chaát ñích thöïc cuûa moät sinh hoaït (hoaït ñoäng) quùa khöù. Söï bieán ñoäng cuûa sinh hoaït hoâm nay (thöïc ra) chæ laø caùi gì cuøng luùc ñaõ bò xeù boû vaø töøng sinh ñoäng hoâm qua; ñoù laø, nhö Jauss töøng quan saùt, chính hieän ñaïi töï noù töøng sinh ñeû ra caùi tính chaát coå ñieån cuûa mình - ñieàu maø töø ñaây chuùng ta noùi veà hieän ñaïi coå ñieån nhö caùi leõ taát nhieân. Adorno töøng traùnh neù khoâng baøn veà baát cöù moät söï phaân bieät naøo giöõa hieän ñaïi vaø chuû thuyeát hieän ñaïi, “bôûi vì neáu chuû theå khoâng yù thöùc ñöôïc caùi gì môùi meû kích thích, thì chaúng coù caùi hieän ñaïi khaùch quan naøo coù theå hình thaønh ñöôïc.”
Söï YÙ Thöùc Thaåm Myõ veà Hieän Ñaïi
Vôùi Beaudelaire söï yù thöùc veà thaåm myõ hieän ñaïi, cuøng vôùi lyù thuyeát ngheä thuaät cuûa E. A. Poe (maø thi só töøng bò aûnh höôûng), mang saéc thaùi minh baïch hôn. YÙ thöùc naøy phaùt trieån trong nhöõng coàn soùng tieàn phong. Sau cuøng noù ñöôïc ca tuïng trong Quaùn Caø-pheâ Voltaire cuûa nhoùm Ña-ña (Dada), vaø ñöôïc chuû thuyeát Sieâu Thöïc ngôïi khen. Daáu hieäu cuûa noù ñöôïc thaáy trong caùi tö theá qua ñoù noù töï xaùc nhaän chính mình, baèng caùch taäp trung yù thöùc veà thôøi gian töøng bieán ñoåi. YÙ thöùc thôøi gian naøy töï bieåu taû qua bieåu töôïng khoâng gian cuûa nhoùm tieàn phong (vanguard, Vorhut), vaø nhoùm tieàn veä (avant-garde). Nhoùm tieàn veä coi mình nhö laø ngöôøi taïo ra (ngheä thuaät), vaø ñöông tieán saâu vaøo caùi laõnh ñòa hoang vu. Hoï ñöông giaùp maët, moät caùch baát ngôø vaø ñaày kinh ngaïc, vôùi nhöõng nguy cô, vôùi caùi gì chöa cheá ngöï ñöôïc töông lai, vôùi phöông höôùng maø hoï phaûi tìm ra trong nhöõng vuøng chöa töøng ñöôïc ño löôïng. Theá nhöng söï ñònh höôùng veà sau, söï vieäc ñi tröôùc caû moät töông lai voâ ñònh vaø baát taát, söï vieäc toân thôø caùi môùi, (taát caû) thöïc ra (chæ) noùi leân ñöôïc söï toân vinh moät (loaïi) sinh hoaït; ñoù laø moät loaïi sinh hoaït luoân töøng bò nhöõng caùi quùa khöù bao vaây. Nhöõng quaù khöù maø chuû theå ñaõ töøng ñoåi thay. YÙ thöùc môùi naøy, caùi yù thöùc maø Bergson töøng ñöa vaøo trong trieát hoïc, khoâng chæ noùi leân caùi kinh nghieäm cuûa moät xaõ hoäi bò ñoäng vieân, moät lòch söû (bò) gia taêng toác löïc, (maø coøn) noùi leân kinh nghieäm cuûa nhöõng sinh hoaït thöôøng nhaät (trong tình traïng) giaùn ñoaïn. Cuøng vôùi caùi ñoäng löïc boác löûa höøng höïc ñi ñaùnh giaù caùi gì ñöông ñi qua, caùi gì ñöông bieán ñi, caùi gì phuø du, thì ta (cuõng) thaáy moät nieàm khao khaùt caùi quùa khöù tinh truyeàn luoân aån hieän (quanh ta). Hieän ñaïi thuyeát, nhö laø moät phong traøo töï phuû ñònh mình, (noùi leân) nieàm “khao khaùt moät hieän taïi chaân thaät.” Octavio Paz nhaän ñònh, söï kieän naøy “laø moät luaän ñeà huyeàn bí nôi caùc ñaïi thi haøo hieän ñaïi.”
Ñieàu naøy cuõng giaûi thích ñöôïc söï ñoái nghòch tröøu töôïng choáng lòch söû. Ñaây laø moät ñieàu phaûi hoái haän veà söï kieän (ñaùng tieác) maø ta phaûi traû giaù ñeå (coù theå) noái keát (laïi) caùi truyeàn thoáng töøng bò phaân taùn; (ñoù laø) moät caùi giaù (maéc moû) maø con ngöôøi phaûi traû moät caùch lieân tuïc. (Nhö chuùng ta bieát) moãi giai ñoaïn caù bieät (thöôøng) ñaùnh maát ñi caùi boä maët rieâng cuûa noù, (ñeå thaáy raèng) hieän taïi luoân thaân caän vôùi caùi gì xa nhaát vaø gaàn nhaát. Chæ nhö vaäy, ta môùi thaáy raèng söï thoaùi hoùa nhaän ra ñöôïc chính noù ôû ngay trong nhöõng caùi chi man daïi, hoang daõ, sô khai. (Töø ñaây ta thaáy) caùi baûn taâm hoang loaïn (anarchistische Absicht) muoán phaù vôõ söï tieáp noái (trong) lòch söû, noùi leân caùi söùc doàn neùn cuûa moät yù thöùc thaåm myõ; moät yù thöùc thaåm myõ phaùt sinh töø söï choáng ñoái caùi quaù trình (muoán) bình thöôøng hoùa moïi sinh hoaït (thaáy trong) truyeàn thoáng. Ñoù laø moät yù thöùc soáng nhôø vaøo caùi kinh nghieäm noåi loaïn choáng taát caû moïi quy luaät. Ñoù laø söï yù thöùc veà haønh vi choái boû caùi giaù trò cuûa söï thieän ñaïo ñöùc cuõng nhö tính thöïc duïng. Ñoù laø moät yù thöùc muoán giaáu gieám caùi bieän chöùng xaáu xa (töøng ñöôïc böng bít), (vaø nhö vaäy) laøm noù tieáp tuïc bò truùng vaøo caùi ñoäc khí ñi ham hoá caùi chi quaùi dò. Ñoù laø moät yù thöùc phaùt xuaát töø haønh vi phaïm thöôïng - vaø cuøng luùc, laø moät yù thöùc muoán troán traùnh nhöõng haäu quûa taát nhieân do caùi toäi phaïm thöôïng naøy gaây ra.
Töø moät khía caïnh khaùc, yù thöùc thôøi gian töøng ñöôïc dieãn ñaït trong ngheä thuaät thuaät tieàn phong khoâng chæ ñôn giaûn phi lòch söû; noù tröïc tieáp choáng laïi ñieàu maø ta coù theå goïi laø moät tính chaát quy phaïm sai laàm trong lòch söû. Nhö phaùi tieàn veä töøng luøng kieám caùi quaù khöù, thì hieän ñaïi laïi duøng quaù khöù theo moät loái khaùc. Hieän ñaïi vaát boû nhöõng caùi thuoäc quaù khöù, nhöõng caùi maø chuû thuyeát lòch söû töøng döïa vaøo ñeå coù ñöôïc moät nghieân cöùu khaùch quan. Nhöng cuøng luùc noù laïi choáng ñoái moät neàn lòch söû bò trung laäp (hoùa), töùc neàn lòch söû bò khoùa traùi laïi, chæ thaáy trong baûo taøng vieän.
Döïa treân caùi tinh thaàn cuûa chuû thuyeát sieâu thöïc, Walter Benjamin bieán söï töông quan giöõa hieän ñaïi tính vaø lòch söû thaønh caùi maø toâi coù leõ goïi laø caùi thaùi ñoä haäu-lòch söû. OÂng nhaéc nhôû chuùng ta veà söï töï giaùc ngoä cuûa neàn caùch maïng Phaùp: “Caùch maïng nhaéc laïi thôøi La Maõ coå xöa, y heät nhö kieåu phuïc söùc (môùi) nhaéc laïi loái maëc coå xöa vaäy. Trang phuïc ñaüm muøi vò cuûa caùi gì ñöông xaûy ra. Baát cöù luùc naøo noù cuõng luoân doø daãm trong caùi voøng daày ñaëc cuûa caùi chi töøng xaûy ra.” Ñoù chính laø quan nieäm Hieän thôøi (Jetzzeit) cuûa Benjamin, töùc laø quan nieäm veà hieän taïi nhö laø moät khoaûnh khaéc cuûa maëc khaûi; (ñoù laø) moät thôøi gian coâ ñoïng laïi nhöõng caùi boùng thaáp thoaùng cuûa moät söï hieän dieän cöùu ñoä (messianische Praesenz). (Vaø) trong caùi nghóa naøy maø ñoái vôùi Robespierre thì caùi thôøi La Maõ coå xöa voán laø moät quaù khöù mang ñaày nhöõng söï maëc khaûi trong khoaûnh khaéc. Vaø chính vì theá maø lòch söû gia phaûi naém vöõng ñöôïc caùi toøa thôøi gian (Konstellation) maø moãi thôøi ñaïi (vôùi caùi ñaëc tröng) töøng ñi vaøo trong ñoù. Benjamin taïo ra moät quan nieäm “hieän taïi nhö theå laø hieän thôøi (der Gegenwart als der "Jetzzeit"), maø caùi tieáng noå doøn daõ cöùu ñoä phaùt xuaát ra töø ñoù.”
Nhöng maø caùi tinh thaàn cuûa hieän ñaïi tính thaåm myõ naøy ñaõ baét ñaàu giaø nua ñi vaøo gaàn ñaây. Moät laàn nöõa noù laïi ñöôïc nhaéc tôùi vaøo thaäp nieân 1969; tuy nhieân sau thaäp nieân 1970 thì chuùng ta phaûi thuù nhaän laø, ngaøy nay chuû thuyeát hieän ñaïi chæ nhaän ñöôïc moät phaûn öùng coøn nhaït nheõo hôn nöôùc oác, nhaït hôn caû söï phaûn öùng vaøo 15 naêm tröôùc kia nöõa. Octavio Paz, moät ngöôøi ñoàng haønh cuûa hieän ñaïi tính, ngay vaøo giöõa thaäp nieân 1969 ñaõ töøng neâu yù laø “nhoùm tieàn phong naêm 1967 laäp laïi nhöõng haønh vi vaø cöû chæ cuûa nhöõng ngöôøi (tieàn phong) vaøo naêm 1917. Chuùng ta ñöông nghieäm ra giôø laâm chung cuûa yù nieäm veà ngheä thuaät hieän ñaïi.” Töø ñaây, taùc phaåm cuûa Peter Berger daäy chuùng ta noùi veà ngheä thuaät “haäu-tieàn phong”; töø ngöõ naøy ñöôïc choïn löïa ñeå chæ söï thaát baïi cuûa söï noåi loaïn sieâu thöïc. Theá nhöng, yù nghóa cuûa söï thaát baïi naøy laø gì? Noù ñaùnh daáu moät söï vónh bieät cho hieän ñaïi tính? Nghó caùch chung hôn, coù phaûi laø söï hieän dieän cuûa moät neàn haäu-tieàn phong nôi ñaây mang nghóa moät söï chuyeån bieán ñi tôùi moät hieän töôïng vó moâ hôn ñöôïc goïi laø haäu hieän ñaïi tính?
Vaø quaû thöïc, ñaây chính laø söï kieän taïi sao Daniel Bell, ngöôøi saùng giaù nhaát cuûa giôùi taân baûo thuû Myõ, töøng giaûi thích nhöõng döõ kieän (lòch söû). Trong taùc phaåm ñaùng chuù yù Maâu Thuaãn Vaên Hoùa trong Chuû Thuyeát Tö Baûn (The Cultural Contradictions of Capitalism), Bell lyù luaän cho raèng, cuoäc khuûng hoaûng cuûa caùc neàn xaõ hoäi taân tieán Taây phöông phaûi ñöôïc nhìn laïi töø (caùi nguyeân do) phaân ly giöõa vaên hoùa vaø xaõ hoäi. Neàn vaên hoùa hieän ñaïi ñaõ xaâm phaïm nhöõng giaù trò thöôøng nhaät; chuû thuyeát hieän ñaïi laøm theá sinh nhieãm ñoäc. Chính vì caùi uy löïc cuûa thuyeát hieän ñaïi, maø baây giôø noù chuû yeáu (taïo ra) nguyeân lyù töï taùc (töï löïc), taïo ra söï ñoøi hoûi moät kinh nghieäm ñích thöïc, (vaø) khieán (duy) chuû theå ñoøi hoûi moät caûm tính kích thích quaù ñoä cho mình. Nhö Bell töøng noùi, nhöõng tính khí naøy buoâng thaû nhöõng muïc tieâu khoaùi laïc (khoûi bò quy luaät keàm keïp), khieán chuùng khoâng theå thích hôïp vôùi kyû luaät cuûa cuoäc soáng chuyeân nghieäp trong xaõ hoäi ñöôïc nöõa. Caû hôn theá, neàn vaên hoùa hieän ñaïi hoaøn toaøn khoâng phuø hôïp vôùi caên baûn ñaïo ñöùc cuûa caùch soáng lyù trí (döïa) theo muïc ñích. Vaø vôùi loái suy tö nhö vaäy, Bell, gioáng nhö Arnold Gehlen töøng laøm, giao cho neàn “vaên hoùa ñoái nghòch” caùi traùch nhieäm naëng neà phaûi baõi boû neàn ñaïo ñöùc taân giaùo (Tin laønh) (moät hieän töôïng töøng laøm Max Weber khoù chòu). Trong caùi hình thaùi hieän ñaïi, vaên hoùa khích ñoäng söï haän thuø choáng laïi nhöõng quy öôùc vaø nhöõng ñöùc tính cuûa cuoäc soáng thöôøng nhaät, moät cuoäc soáng töøng bò lyù tính hoùa do aùp löïc cuûa nhöõng meänh leänh (quy luaät) kinh teá vaø haønh chaùnh.
Toâi xin löu yù quyù vò veà caùi veát "nhaên nheo" raém roái trong loái nhìn naøy. Moät beân hoï noùi cho chuùng ta laø caùi ñoäng löïc cuûa hieän ñaïi tính ñaõ kieät queä; ai töï coi mình ñi tieàn phong coù theå nhaän ngay ra ñöôïc baûn aùn töû hình cuûa mình. Daãu raèng tieàn phong vaãn coøn ñöôïc coi nhö ñöông nôùi roäng ra, nhöng hoï ñaõ coi noù khoâng coøn (söùc) saùng taïo chi nöõa. Chuû thuyeát hieän ñaïi (tuy) khoáng trò nhöng (coi nhö) ñaõ cheát. Vaäy neân ñoái vôùi nhöõng keû taân baûo thuû, caâu hoûi neâu leân: laøm theá naøo maø nhöõng quy luaät sinh saûn ra trong moät xaõ hoäi töøng haïn cheá chuû tröông töï do (libertinism) laïi coù theå taùi laäp moät neàn ñaïo ñöùc (luaân lyù) cuûa kyû luaät vaø coâng taùc? Nhöõng quy luaät môùi (naøy) seõ aùp ñaët caùi gì ñeå giaûm ñi caùi möïc phaúng lì do xaõ hoäi trôï caáp gaây ra (social welfare state), ñeå giuùp nhöõng ñöùc tính cuûa söï caïnh tranh caù nhaân thi ñua keát quaû coù theå taùi chieám laïi (caùi ñòa vò) chuû choát? Bell cho raèng giaûi ñaùp duy nhaát chính laø söï taùi sinh toân giaùo. Nieàm tin toân giaùo raøng buoäc vôùi nieàm tin vaøo truyeàn thoáng seõ cung öùng cho moãi caù nhaân moät töï thöùc roõ reät, vaø moät ñaûm baûo hieän höõu.
Hieän Ñaïi Tính Vaên Hoùa vaø Hieän Ñaïi Hoùa Xaõ Hoäi
Ta haún laø khoâng theå laáy aûo thuaät ñeå khöû tröø nhöõng nieàm tin maõnh lieät ñaày uy löïc. Chính vì theá maø nhöõng phaân tích kieåu cuûa Bell chæ mang ñeán caùi keát quaû (maø ta) töøng thaáy trong caùi thaùi ñoä (baûo thuû) ñöông lan traøn ôû Ñöùc, cuõng nhö ôû Myõ: ñoù laø moät söï ñoái ñaàu trí thöùc vaø chính trò (choáng) nhöõng ngöôøi theo hieän ñaïi tính vaên hoùa. (Nôi ñaây) toâi xin trích Peter Steinfelds, moät quan saùt vieân veà caùch theá môùi maø giôùi taân baûo thuû aùp ñaët vaøo caùi hoaït caûnh trí thöùc vaøo thaäp nieân 1970.
Cuoäc ñaáu tranh mang laáy hình thaùi (sau). Noù baøy bieän ra taát caû caùi gì ñöôïc coi nhö laø taâm thaùi thôøi cô. Noù tìm ra caùi “luaät” (logic) cuûa hình thaùi, ñeå roài coù theå noái keát noù vôùi nhöõng hình thaùi cuûa chuû thuyeát cöïc ñoan. Noù vaïch ra söï töông quan giöõa chuû thuyeát hieän ñaïi vaø chuû thuyeát hö voâ... giöõa quy phaùp trong ñieàu haønh vaø chuû thuyeát ñoäc taøi, giöõa chuû tröông pheâ phaùn vieäc gia taêng mua baùn vuõ khí vaø söï vieäc phuïc toøng (cheá ñoä) coäng saûn, giöõa vieäc giaûi phoùng phuï nöõ hay quyeàn ñoàng tính luyeán aùi vaø söï baêng hoaïi cuûa gia ñình... giöõa phe taû noùi chung vaø chuû tröông khuûng boá, choáng Do thaùi vaø Phaùt-xít noùi rieâng...
Loái taán coâng caù nhaân vaø caùi muøi vò chua cay cuûa nhöõng lôøi toá caùo caùi toäi trí thöùc nhö vaäy töøng ñöôïc laøm oàn leân ôû nöôùc Ñöùc. Ta ñöøng neân döïa vaøo taâm lyù cuûa nhöõng taùc giaû taân baûo thuû ñeå giaûi thích chuùng; ñuùng hôn, nhöõng lôøi caùo buoäc naøy voán ñaõ thaáy trong chính söï yeáu keùm phaân tích cuûa chính caùi lyù thuyeát taân baûo thuû.
Chuû thuyeát taân baûo thuû gaùn cho neàn chuû thuyeát hieän ñaïi vaên hoùa caùi baùnh veõ naëng chóu khoù coù ai maø nuoát troâi ñöôïc. Ñoù laø vieäc hieän ñaïi hoùa (cuûa) tö baûn töøng thaønh coâng nhieàu hay ít trong kinh teá vaø xaõ hoäi. Moät beân, lyù thuyeát taân tö baûn boâi nhoï söï lieân heä giöõa quaù trình cuûa hieän ñaïi hoùa xaõ hoäi töøng ñöôïc hoan ngheânh, vaø moät beân khaùc, noù ñaùnh laän con ñen (vôùi) söï phaùt trieån vaên hoùa töøng bò ca thaùn. Ngöôøi taân baûo thuû ñaâu coù ñaøo bôùi ra caên nguyeân kinh teá vaø xaõ hoäi khieán ta thay ñoåi thaùi ñoä veà coâng vieäc, tieâu thuï, thaønh ñaït vaø tieâu khieån ñaâu. Vaø vì vaäy maø oâng ta gaùn geùp cho caùi laõnh vöïc “vaên hoùa” taát caû nhöõng (toäi) sau - chuû tröông duy khoaùi laïc, thieáu töï thöùc, thieáu tuøng phuïc, moäng du, ly thoaùt khoûi vò theá vaø thaønh ñaït do caïnh tranh -. Nhöng thöïc ra vaên hoùa luoân gaén lieàn vôùi vieäc taïo ra nhöõng vaán naïn naøy, tuy chæ theo moät caùch theá giaùn tieáp vaø trung gian maø thoâi.
Theo loái nhìn taân baûo thuû, nhöõng nhaø trí thöùc - nhöõng ngöôøi coøn caûm thaáy vaãn ñöông daán thaân vaøo caùi döï aùn cuûa hieän ñaïi tính - bò coi nhö laø nhöõng keû ñöông chaáp nhaän nhöõng nguyeân nhaân moät caùch thieáu phaân tích (suy tö). Ngaøy nay, caùi söùc töøng nuoâi döôõng chuû thuyeát taân baûo thuû, haún laø ñaâu coù xuaát phaùt töø söï vieäc (hoï) baát bình veà nhöõng haäu quaû ngöôïc ngaïo thaáy trong moät neàn vaên hoùa - moät neàn vaên hoùa thoaùt ly khoûi baûo taøng vieän ñeå ñi vaøo trong doøng ñôøi (soáng) thoâng thöôøng. Thöïc ra nhöõng nhaø trí thöùc hieän ñaïi ñaâu coù ñem nhöõng baát bình nhö vaäy vaøo cuoäc soáng ñaâu. Nhöõng baát bình naøy voán naèm saün, ngaàm saâu trong nhöõng phaûn öùng choáng laïi quaù trình cuûa vieäc hieän ñaïi hoùa xaõ hoäi. (Chính) do nhöõng aùp löïc cuûa ñoäng löïc khieán kinh teá phaùt trieån vaø khieán quoác gia thaønh coâng trong quaûn trò, maø söï hieän ñaïi hoùa xaõ hoäi ñaõ thaám nhaäp caøng ngaøy caøng saâu hôn vaøo nhöõng hình thaùi tröôùc ñaây cuûa cuoâc soáng con ngöôøi. Toâi xin ñöôïc dieãn taû söï tuøy thuoäc vaøo theá sinh do meänh leänh cuûa heä thoáng nhö laø caùi lyù do laøm roái loaïn keát caáu haï taàng caâu thoâng cuûa cuoäc soáng thöôøng nhaät.
Chính vì vaäy maø, laáy moät thí duï nhö, söï phaûn ñoái cuûa nhoùm taân bình daân (neo-populist) chæ dieãn taû ñöôïc söï haõi sôï ñöông lan roäng ra theo moät caùch theá voán ñònh saün. Ñoù laø vieäc (hoï) thaáy moâi tröôøng ñoâ thò vaø thieân nhieân ñöông baêng hoaïi, cuõng nhö hoï nhìn ra caùc hình thaùi bieåu taû khaû naêng (laäp) xaõ hoäi (cuûa) con ngöôøi ñöông thoaùi hoùa. Neáu nhìn töø chính caùi khía caïnh cuûa chuû thuyeát taân baûo thuû, ta haún thaáy ñöôïc caùi nghòch ngaïo nôi nhöõng phaûn ñoái nhö vaäy. Nhö chuùng ta bieát, caùi traùch nhieäm tieáp noái truyeàn thoáng vaên hoùa, hoøa ñoàng xaõ hoäi, vaø xaõ hoäi hoùa ñoøi buoäc (chuùng ta) phaûi nhaän (tìm) moät tieâu chuaån cuûa caùi lyù tính caâu thoâng. Nhöõng dòp phaûn ñoái vaø baát bình roõ raøng phaùt xuaát khi nhöõng baàu khí cho haønh ñoäng caâu thoâng - baàu khí töøng döïa treân söï taùi sinh saûn vaø söï truyeàn giao caùc giaù trò vaø quy luaät - bò moät hình thaùi cuûa hieän ñaïi hoùa töøng ñöôïc höôùng daãn bôûi nhöõng maãu möïc cuûa lyù tính kinh teá vaø haønh chaùnh xaâm nhaäp; theá nhöng, chính nhöõng baàu khí naøy laïi tuøy thuoäc vaøo nhöõng maãu möïc hoaøn toaøn khaùc nhau cuûa lyù tính hoùa - töùc nhöõng maãu möïc cuûa caùi maø toâi coù leõ goïi laø lyù tính caâu thoâng (kommunikative Rationalitaet). Tuy vaäy, nhöõng lyù thuyeát taân baûo thuû laøm chuùng ta khoâng coøn chuù yù tôùi nhöõng quaù trình xaõ hoäi nhö vaäy; hoï taïo ra nhöõng lyù do maø hoï khoâng (theå) laøm saùng toû; hoï ñaët chuùng vaøo caùi bình dieän cuûa moät neàn vaên hoùa noâ leä vaø (vaøo trong caùi naõo traïng) cuûa nhöõng ngöôøi chuû tröông (neàn vaên hoùa naøy).
Noùi cho chaéc chaén hôn, hieän ñaïi tính vaên hoùa töï ñeû ra nhöõng khoù khaên. (Neáu xeùt) ñoäc laäp töø nhöõng hieäu quaû cuûa hieän ñaïi hoùa xaõ hoäi, vaø töø ngay chính trong loøng caùi khía caïnh cuûa söï phaùt trieån vaên hoùa, ta thaáy coù nhöõng lyù do khieán ta nghi ngôø döï aùn cuûa hieän ñaïi tính. Vì ñaõ töøng baøn tôùi loái pheâ bình hôøi hôït veà hieän ñaïi tính - töùc loái pheâ bình cuûa chuû thuyeát taân baûo thuû - neân xin cho toâi ñöôïc baøn veà hieän ñaïi tính vaø söï baát bình cuûa noù ñoái vôùi caùc laõnh vöïc khaùc bieät töøng va chaïm ñeán nhöõng khoù khaên cuûa caùi tính hieän ñaïi vaên hoùa. Ñoù laø nhöõng vaán naïn maø thöôøng (bò) laáy laøm caùi côù giaû (baøo chöõa) cho nhöõng chuû tröông treân (töùc nhöõng chuû tröông, hoaëc laø yeâu caàu haäu hieän ñaïi tính, hoaëc laø ñeà nghò quay trôû laïi vôùi moät hình thaùi naøo ñoù tröôùc hieän ñaïi tính (premodernity), hoaëc laø, cöïc ñoan hôn, vaát boû hieän ñaïi tính).
Döï AÙn AÙnh Saùng
YÙ nieäm veà hieän ñaïi tính gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån cuûa neàn ngheä thuaät AÂu chaâu. Tuy vaäy caùi maø toâi goïi laø “döï aùn hieän ñaïi tính” coù theå hieåu ñöôïc moät caùch chính xaùc hôn, neáu chuùng ta giaûm bôùt caùi thoùi quen quaù taäp trung vaøo ngheä thuaät (ñeå hieåu noù). Xin cho pheùp toâi ñöôïc baét ñaàu vôùi moät loái phaân tích khaùc haún (loái ngheä thuaät), baèng caùch laäp laïi moät yù nieäm cuûa Max Weber. OÂng bieåu taû hieän ñaïi tính vaên hoùa nhö laø söï kieän lyù tính caên baûn - töùc baûn theå töøng ñöôïc dieãn taû trong toân giaùo vaø neàn sieâu hình hoïc - bò taùch bieät phaân thaønh ba laõnh vöïc ñoäc laäp. Ñoù laø, khoa hoïc, ñaïo ñöùc vaø ngheä thuaät. Chuùng bò taùch bieät, bôûi leõ caùi quan nieäm veà moät theá giôùi thoáng nhaát vaø moät neàn sieâu hình hoïc (laøm caên baûn) ñaõ ñoå vôõ. Vaø töø theá kyû thöù 18, nhöõng vaán naïn voán naèm saün trong nhöõng loái nhìn cuõ veà theá giôùi, phaûi (coù theå) ñöôïc taùi xeáp laïi, (thì ta) môùi coù theå nhaän ra ñöôïc hieäu quaû tính töø nhöõng khía caïnh caù bieät cuûa noù: (töùc laø nhöõng khía caïnh) chaân lyù, söï xaùc ñaùng quy phaïm, tính chaát chaân thöïc vaø thaåm myõ. Sau nöõa, nhöõng vaán naïn naøy cuõng coù theå ñöôïc xeáp loaïi theo nhöõng khía caïnh (nhöõng caâu hoûi) cuûa tri thöùc, hay coâng chính vaø ñaïo ñöùc, hay laø phaåm vò. Vaø töø söï phaân caùch naøy, chuùng ñöôïc coi nhö luaän thuyeát khoa hoïc (wissenschaftliche Diskurse), lyù thuyeát ñaïo ñöùc, khoa luaät hoïc, saûn xuaát vaø pheâ bình ngheä thuaät. Caùc chuyeân gia tìm caùch cô caáu hoùa chuùng. Hoï cheá bieán moãi laõnh vöïc vaên hoùa phuø hôïp vôùi (quaù trình) chuyeân nghieäp hoùa vaên hoùa, vaø roài hoï seõ hoïc hoûi vaø giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà cuûa chuùng. (Quûa vaäy), söï vieäc duøng chuyeân moân ñeå baøn veà truyeàn thoáng vaên hoùa ñaõ khieán nhöõng keát caáu noäi taïi cuûa moãi moät trong ba chieàu kích cuûa vaên hoùa noåi baät haún leân. Ta thaáy ñöôïc keát caáu cuûa lyù tính tri thöùc - coâng cuï, ñaïo ñöùc - thöïc haønh, vaø thaåm myõ - bieåu taû. Moãi moät loaïi lyù tính ñeàu bò chuyeân gia kieåm soaùt. Chuyeân gia laø nhöõng ngöôøi hôn haún nhöõng ngöôøi khaùc, hoï (xem ra coù veû) raát thaønh thaïo caùi luaät (logic, luaän lyù) thaáy trong nhöõng laõnh vöïc naøy. Keát quaû do chuyeân moân gaây ra laø moät quaõng xa caùch giöõa neàn vaên hoùa chuyeân gia vaø neàn vaên hoùa ñaïi chuùng. (Theâm vaøo ñoù) caùi chi phaùt xuaát töø moät neàn vaên hoùa töøng ñöôïc ñaëc bieät goït duõa vaø phaûn tænh khoâng nhaát thieát bieán ngay töùc khaéc thaønh moät phaàn cuûa cuoäc sinh hoaït thöôøng nhaät. Chính vì vaäy maø (neáu theo loái lyù tính hoùa vaên hoùa loaïi naøy), moät söï gia taêng ñe doïa caùi theá sinh, moät theá sinh maø baûn chaát truyeàn thoáng ñaõ töøng bò baêng hoaïi, khieán noù caøng ngaøy caøng ngheøo naøn theâm ñi.
Döï aùn hieän ñaïi tính ñöôïc caùc trieát gia thôøi AÙnh Saùng töøng phaùc hoïa vaøo theá kyû thöù 18 bao goàm nhöõng noã löïc cuûa hoï nhaém phaùt trieån moät neàn khoa hoïc khaùch quan, moät neàn ñaïo ñöùc vaø phaùp luaät phoå quaùt, vaø moät neàn ngheä thuaät töï laäp, tuøy theo caùi luaät (logic) noäi taïi cuûa chuùng. Ñoàng luùc, döï aùn naøy nhaém giuùp phaùt huy nhöõng tieàm naêng nhaän thöùc cuûa moãi laõnh vöïc treân khieán chuùng giaûi thoaùt khoûi nhöõng hình thöùc bí truyeàn. Caùc trieát gia thôøi AÙnh saùng muoán aùp duïng söï suùc tích cuûa neàn vaên hoùa chuyeân bieät ñeå laøm phong phuù cuoäc soáng thöôøng nhaät, ñoù laø, ñeå toå chöùc moät caùch hôïp lyù cuoäc soáng xaõ hoäi thöôøng nhaät.
Nhöõng tö töôûng gia thôøi AÙnh Saùng vaøo loaïi coù ñaàu oùc nhö Condorcet quaû laø quaù deã daõi. Hoï öôùc mong raèng ngheä thuaät vaø khoa hoïc khoâng chæ phaùt trieån, kieåm soaùt ñöôïc caùi löïc thieân nhieân, maø coøn giuùp ta hieåu theâm veà theá giôùi vaø veà chính mình; maø coøn laøm ñaïo ñöùc tieán boä, giuùp toå chöùc (moät caùch) coâng chính; maø coøn giuùp laøm con ngöôøi haïnh phuùc nöõa. Theá kyû thöù 20 ñaõ phaù huûy söï laïc quan naøy. Söï taùch bieät giöõa khoa hoïc, ñaïo ñöùc vaø ngheä thuaät ñaõ bieán thaùi. Taùch bieät trôû thaønh moät söï töï laäp cuûa nhöõng tieát, ñoaïn (cuûa cuoäc soáng), maø caùc chuyeân gia nghieân cöùu, maø hoï phaân taùn chuùng, taùch bieät chuùng khoûi caùi yù nghóa soáng (hermeneutics) cuûa söï töông thoâng moãi ngaøy. Nhöng cuõng chính söï phaân taùn naøy môùi gaây ra vaán ñeà, khieán con ngöôøi (haäu hieän ñaïi) noã löïc “choái boû” neàn vaên hoùa chuyeân gia. Tuy vaäy (nhö chuùng ta thaáy), vaán ñeà coù deã giaûi quyeát ñöôïc nhö theá ñaâu (bôûi leõ chuùng ta vöôùng vaøo caùi nan giaûi): chuùng ta coù neân coá ñaám aên xoâi giöõ laïi nhöõng yù höôùng (Absicht) cuûa thôøi AÙnh Saùng, maëc cho noù coù môø nhaït ñeán ñaâu ñi nöõa, hay laø chuùng ta neân thaúng thöøng tuyeân boá nhaän raèng, taát caû döï aùn hieän ñaïi tính sau cuøng cuõng chæ laø moät thaát baïi? Baây giôø toâi xin trôû laïi caùi vaán ñeà cuûa moät neàn vaên hoùa ngheä thuaät, (ñeå) giaûi thích lyù do taïi sao, hieän ñaïi tính thaåm myõ, töø lòch söû, chæ laø moät phaàn cuûa hieän ñaïi tính vaên hoùa noùi chung maø thoâi.
Kant vaø Söï Töï Thöùc cuûa Thaåm Myõ
Noùi moät caùch thaät giaûn ñôn, ta coù theå vaïch ra moät ñöôøng ranh (cho) caùi quaù trình töï tieán boä (phaùt xuaát) töø (quaù trình) phaùt trieån cuûa neàn ngheä thuaät hieän ñaïi. Tröôùc heát vaøo thôøi Phuïc Höng, moãi laõnh vöïc ñeàu töï kieán taïo mình. Moãi laõnh vöïc ñeàu hoaøn toaøn naèm trong nhöõng phaïm truø cuûa caùi ñeïp. Trong theá kyû thöù 18, vaên chöông, ngheä thuaät ñieâu khaéc vaø aâm nhaïc ñöôïc thieát laäp nhö theå laø nhöõng laõnh vöïc giao thöông. Chuùng taùch bieät thaønh ngheä thuaät ñaïo (thieâng lieâng) vaø cung ñình. Sau cuøng vaøo giöõa theá kyû thöù 19 ta môùi thaáy xuaát hieän söï caáu taïo thaåm myõ trong ngheä thuaät. Ñoù laø ngheä thuaät khieán ngheä só saùng taùc caùc taùc phaåm cuûa hoï vôùi moät yù thöùc veà ngheä thuaät vì ngheä thuaät (l'art pour l'art). Vaø nhö vaäy söï töï thöùc veà thaåm myõ trôû thaønh moät tieàn ñeà.
Trong caùi giai ñoaïn ñaàu cuûa böôùc ñaàu naøy ta thaáy nhöõng keát caáu tri thöùc veà laõnh vöïc ñöông töï vöôn mình ra khoûi söï phöùc taïp cuûa neàn khoa hoïc vaø ñaïo ñöùc. Chæ maõi sau, laõnh vöïc treân môùi giaûi thích nhöõng keát caáu khi baøn veà neàn thaåm myõ trieát hoïc. Kant töøng hoà hôûi ñi luøng kieám phöông caùch caù bieät cuûa laõnh vöïc ñoái töôïng naøy. OÂng tìm ra noù töø moät söï phaân tích nôi phaùn ñoaùn yù vò (Gesmacksurteil). Phaân tích nhaém vaøo chính nhöõng chuû theå, vaøo söï linh ñoäng cuûa trí töôûng töôïng, vaø nhôø vaäy, khoâng chæ bieåu taû ñöôïc söï yeâu thích rieâng (Vorliebe) maø thoâi, maø coøn tính toaùn ra ñöôïc söï ñoàng tình giöõa caùc chuû theå (söï ñoàng yù lieân chuû theå).
Ta bieát, nhöõng ñoái töôïng thaåm myõ hoaëc thuoäc veà caùi laõnh vöïc cuûa hieän töôïng - maø ta coù theå nhaän ra ñöôïc nhôø vaøo nhöõng phaïm truø tri giaùc, hoaëc thuoäc veà laõnh vöïc cuûa haønh ñoäng töï do - töùc nhöõng haønh ñoäng tuaân theo luaät cuûa lyù trí thöïc tieãn. Maëc duø vaäy, nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät (hay cuûa caùi ñeïp thieân nhieân, Naturschoenheit), vaãn caàn phaûi coù moät söï phaùn ñoaùn khaùch quan. Beân caïnh caùi laõnh vöïc ñaùnh giaù trò theo (tieâu chuaån) chaân lyù (Wahrheitsgeltung) vaø caùi laõnh vöïc cuûa boån phaän, caùi ñeïp caáu taïo moät laõnh vöïc coù aûnh höôûng khaùc. Laõnh vöïc naøy ñaët neàn taûng cho söï töông quan giöõa ngheä thuaät vaø pheâ bình ngheä thuaät. Vaäy neân “ngöôøi ta noùi veà caùi ñeïp y nhö theå laø noùi veà moät caùi ñaëc tính cuûa söï vaät.”
Leõ ñöông nhieân neáu caùi ñeïp chæ (thaáy ñöôïc) qua söï bieåu hieän töø moät söï vaät, thì y vaäy, phaùn ñoaùn thaåm vò cuõng döïa vaøo söï töông quan giöõa söï bieåu hieän cuûa ñoái töôïng vôùi caùi caûm giaùc thuù vò hay caûm giaùc chaùn gheùt. Moät ñoái töôïng chæ coù theå ñöôïc nhaän laø thaåm myõ trong caùi moâi tröôøng cuûa caûnh töôïng (Medium des Scheins); chæ nhö laø moät suy töôûng (fiktiver) môùi coù theå gaây leân caûm tính khieán noù ñaït tôùi ñöôïc söï töï bieåu hieän (Darstellung), vaø töø ñoù môùi coù theå naém ñöôïc tö duy khaùch quan vaø söï phaùn ñoaùn ñaïo ñöùc. Moät traïng thaùi caûm giaùc töøng bò quy luaät chôi thaåm myõ aûnh höôûng taùc ñoäng ñöôïc Kant coi nhö laø neàn haïnh phuùc khoâng bò aûnh höôûng bôûi yù thích (interesseloses Wohlgefallen). (Töông töï) ta phaùn ñoaùn phaåm chaát cuûa moät taùc phaåm hoaøn toaøn ñoäc laäp (khoâng lieân quan) vôùi nhöõng dieãn bieán cuûa cuoäc soáng thöïc haønh. Trong khi nhöõng quan nieäm caên baûn maø chuùng toâi ñaõ nhaéc tôùi nhö neàn thaåm myõ coå ñieån, cuõng nhö vò caûm (Geschmack) vaø pheâ bình, söï bieåu hieän ñeïp ñeõ, tính chaát voâ vò lôïi vaø tính chaát sieâu vieät cuûa taùc phaåm, ñaëc bieät giuùp laøm thaåm myõ khaùc bieät vôùi nhöõng laõnh vöïc khaùc cuûa cuoäc soáng, thì caùi quan nieäm thieân taøi, töùc moät quan nieäm toái thieát yeáu khieán moät taùc phaåm noåi baät, mang moät yù nghóa thaät höõu ích. Kant coi thieân taøi nhö “tính chaát duy nhaát laøm maãu möïc trôøi ban cho (Naturgabe) moät chuû theå khi phaùt huy naêng löïc tri thöùc cuûa mình.” Neáu maø chuùng ta ñi giaûi ñaùp caùi quan nieäm thieân taøi töø caùi nguoàn goác La maõ cuûa noù, chuùng ta coù theå noùi moät caùch khaùi quaùt nhö: ngöôøi ngheä só taøi hoa muoán mang laïi cho moãi moät kinh nghieäm moät yù nghóa ñích thöïc. Ngöôøi ngheä só tìm ra yù nghóa ñích thöïc naøy qua vieäc oâng, do söï ñoøi hoûi phaûi nhaän thöùc vaø haønh ñoäng, baét buoäc chuû theå tính phaûi taùch rôøi khoûi bò boù chaët vaøo trong moâi tröôøng.
Söï töï thöùc thaåm myõ naøy - töông töï, quaù trình bieán thaønh ñoái töôïng cuûa caùc söï khaùc bieät, söï bò taùch ra khoûi caùi keát caáu thôøi gian vaø khoâng gian cuûa nhöõng vieäc thöôøng ngaøy, söï vieäc chuû theå tính ñöông kinh nghieäm veà chính noù, söï raïn vôõ caét ñöùt lieân heä vôùi moät thoûa thuaän veà nhaän thöùc vaø veà muïc ñích haønh ñoäng, bieän chöùng giöõa baät mí (Enthuellung) vaø kinh haõi (Shock) - chuùng chæ coù theå xuaát hieän nhö laø caùi yù thöùc cuûa hieän ñaïi vôùi caùi cöû chæ cuûa chuû thuyeát hieän ñaïi, sau khi ñaõ thoûa maõn hai ñieàu kieän. Ñieàu kieän thöù nhaát ñoù laø söï vieäc toå chöùc saûn xuaát ngheä phaåm tuøy thuoäc vaøo thò tröôøng vaø toå chöùc moät loaïi thöôûng thöùc ngheä thuaät nhôø vaøo söï pheâ phaùn maø khoâng bò muïc ñích thöông maõi aûnh höôûng tôùi; vaø ñieàu kieän thöù tôùi ñoù laø söï töï thoâng suoát thaåm myõ cuûa nhaø ngheä só, cuõng nhö cuûa nhaø pheâ bình ngheä thuaät. Nhöõng ngöôøi naøy phaûi coi mình ít hôn trong vai troø quan aùn vaø nhieàu hôn nhö laø ngöôøi thoâng dieãn, (bôûi vì) thoâng dieãn töï noù ñaõ thuoäc veà caùi quaù trình saûn xuaát ngheä thuaät. Vaø baây giôø ta coù theå thaáy moät sinh hoaït trong hoäi hoïa vaø vaên chöông, moät sinh hoaït töøng ñöôïc chaáp nhaän tröôùc ñaây qua lôùi pheâ bình ngheä thuaät cuûa Beaudelaire: maàu saéc, ñöôøng neùt, aâm thanh, hoaït ñoäng khoâng coøn öu tieân phuïc vuï cho vieäc trình baøy; Phöông tieän trình dieãn vaø ngheä thuaät xaây döïng ñaõ tieán boä tôùi möùc töï chuùng ñaõ tôùi ñoä laø ñoái töôïng thaåm myõ.
Söï Sai Laàm cuûa Nhöõng Chöông Trình Choái Boû Vaên Hoùa
Moät caùch raát ñaïi khaùi, toâi xin noùi laø, hôn bao giôø heát, trong lòch söû ngheä thuaät hieän ñaïi ta coù theå khaùm phaù ra moät chieàu höôùng muoán töï laäp trong vieäc ñònh nghóa vaø trong sinh hoaït ngheä thuaät. Phaïm truø “ñeïp” vaø caùi laõnh vöïc cuûa nhöõng ñoái töôïng ñeïp tröôùc heát ñöôïc taïo ra vaøo thôøi Phuïc Höng. Trong tieán trình cuûa theá kyû thöù 18, vaên chöông, myõ thuaät (fine arts) vaø aâm nhaïc töøng ñöôïc cô caáu hoùa nhö laø nhöõng sinh hoaït ñoäc laäp vôùi cuoäc soáng linh thieâng vaø cung ñình. Sau cuøng, vaøo khoaûng giöõa theá kyû thöù 19, moät khaùi nieäm thaåm myõ veà ngheä thuaät môùi xuaát hieän. Noù coå voõ nhaø ngheä só taïo taùc phaåm cuûa oâng hôïp vôùi yù thöùc khaùc bieät veà ngheä thuaät vò ngheä thuaät. Do ñoù, söï vieäc thaåm myõ töï laäp ñaõ bieán thaønh moät döï aùn coù caân nhaéc: nhaø ngheä só taøi hoa coù theå bieåu taû moät caùch trung thöïc nhöõng kinh nghieäm maø oâng ñaõ töøng coù trong quaù trình khaùm phaù ra chính caùi chuû theå tính töøng bò phaân hoùa cuûa oâng. Ñoù chính laø caùi chuû theå tính ñaõ bò taùch rôøi ra khoûi nhöõng haïn cheá cuûa nhaän thöùc thöôøng tình vaø cuûa sinh hoaït moãi ngaøy.
Vaøo giöõa theá kyû thöù 19, trong ngaønh hoäi hoïa vaø vaên chöông, (ta thaáy) baét ñaàu coù moät phong traøo maø Octavio Paz nhaän ra ñöôïc caùi yeáu löôïc cuûa noù trong loái pheâ bình ngheä thuaät cuûa Beaudelaire. Maøu saéc, ñöôøng neùt, aâm thanh vaø taùc ñoäng khoâng coù coøn laø caùi caên nguyeân ñaàu tieân cuûa bieåu tröng (representation, Vorstellung); phöông tieän dieãn taû vaø kyõ thuaät saûn xuaát, töï chuùng ñaõ bieán thaønh ñoái töôïng thaåm myõ. Chính vì theá maø Theodor W. Adorno ñaõ coù theå baét ñaàu taäp Lyù Luaän Thaåm Myõ cuûa oâng vôùi caâu noùi sau:
Hieån nhieân laø baây giôø, caùi chi maø khoâng lieân quan tôùi ngheä thuaät thì khoâng coøn ñöôïc coi nhö leõ taát nhieân nöõa: ngay caû ngheä thuaät töï thaân, hay ngheä thuaät qua söï töông quan tôùi toaøn theå cuûa noù, hay ngay caû caùi quyeàn hieän höõu cuûa ngheä thuaät cuõng vaäy.
Vaø ñaây chính laø caùi ñieàu maø chuû thuyeát sieâu thöïc töøng choái boû: caùi quyeàn hieän höõu cuûa ngheä thuaät nhö laø ngheä thuaät (das Existenzrecht der Kunst als Kunst). Cho chaéc hôn, chuû tröông sieâu thöïc ñaâu coù thaùch ñoá caùi quyeàn hieän höõu cuûa ngheä thuaät ñaâu, neáu (khi maø) ngheä thuaät hieän ñaïi khoâng coøn ñöa ra ñöôïc caùi lôøi höùa (tìm) haïnh phuùc lieân quan vôùi söï lieân heä rieâng cuûa noù “vôùi toaøn theå” cuûa cuoäc soáng nöõa. Ñoái vôùi Schiller, moät lôøi höùa nhö vaäy laø do tröïc giaùc thaåm myõ ñöa ra, nhöng ñaâu coù thöïc hieän ñöôïc. Laù Thö veà Giaùo Duïc Thaåm Myõ cuûa Con Ngöôøi (Brief ueber Aesthetische Bildung des Menschen) cuûa Schiller noùi vôùi chuùng ta veà moät aûo töôûng (Utopie) vöôït khoûi chính ngheä thuaät. Tuy vaäy, (neáu) vaøo caùi thôøi cuûa Beaudelaire, ngöôøi vaãn töøng laäp laïi lôøi höùa haïnh phuùc naøy (promesse de bonheur), thì, qua ngheä thuaät, caùi aûo töôûng veà moät söï hoøa giaûi vôùi xaõ hoäi ñaõ bieán thaønh cay ñaéng. Moät lieân heä giöõa nhöõng caùi ñoái nghòch ñaõ hình thaønh; ngheä thuaät ñaõ bieán thaønh moät taám göông pheâ bình, chæ ra baûn chaát baát khaû hoøa giaûi giöõa thaåm myõ vaø theá giôùi xaõ hoäi. Söï chuyeån bieán hieän ñaïi naøy ñöôïc hoaøn thaønh vôùi caøng nhieàu ñau khoå bao nhieâu, thì ngheä thuaät caøng taùch bieät noù töø cuoäc soáng, vaø thoaùt ly ra khoûi ñeå ñaâm vaøo tính baát khaû xaâm phaïm cuûa moät neàn töï chuû baáy nhieâu. Phaùt xuaát töø nhöõng ñöôøng höôùng caûm xuùc nhö vaäy, naêng nhieät buøng noå (cuûa chuùng) sau cuøng tuï laïi ñeå roài noå tung chuùng ra trong söï coá gaéng (cuûa) sieâu thöïc ñi phaù vôõ caùi baàu khí töï maõn (autartikal) cuûa ngheä thuaät vaø eùp buoäc moät söï hoøa giaûi giöõa ngheä thuaät vaø cuoäc soáng.
Tuy nhieân taát caû nhöõng coá gaéng caân baèng ngheä thuaât vaø cuoäc soáng, hoaøn töôûng vaø thöïc haønh, bieåu töôïng vaø thöïc theå vaøo moät bình dieän; nhöõng coá gaéng vaát boû söï khaùc bieät giöõa nhaân taïo (artifact) vaø ñoái töôïng thöïc duïng, giöõa söï daøn caûnh ñaày yù thöùc vaø söï khích ñoäng töï nhieân; nhöõng coá gaéng ñeå tuyeân boá raèng taát caû moïi söï ñeàu vò ngheä thuaät vaø taát caû moïi ngöôøi vò ngheä só, ñeå ruùt laïi taát caû moïi tieâu chuaån vaø ñeå coi söï phaùn ñoaùn thaåm myõ ñoàng haøng vôùi söï bieåu taû nhöõng kinh nghieäm chuû theå - taát caû nhöõng vieäc treân töï chöùng toû chuùng chæ laø moät loaïi cuûa nhöõng cuoäc thí nghieäm voâ nghóa. Nhöõng cuoäc thí nghieäm naøy chæ duøng ñeå ñem laïi cho cuoäc soáng, vaø ñeå laøm saùng toû moät caùch roõ raøng chính nhöõng keát caáu cuûa ngheä thuaät maø hoï ñaõ muoán phaù boû ñi maø thoâi. Hoï ñaõ gaùn moät tính chaát hôïp phaùp môùi meû, coi nhö laø moät cuøng ñích töï thaân, cho bieåu töôïng, coi noù nhö laø moâi tröôøng cho töôûng töôïng, cho söï ngheä thuaät sieâu vöôït xaõ hoäi, cho caùi ñaëc tính taäp trung vaø thieát keá cuûa loái saûn xuaát ngheä thuaät cuõng nhö cho moät tình traïng nhaän thöùc ñaëc bieät veà söï phaùn ñoaùn thaåm vò. Tính chaát cöïc ñoan nhaèm choái boû ngheä thuaät buoàn cöôøi thay laïi keát thuùc vôùi (chính) vieäc gaùn giaù trò cho chính nhöõng phaïm truø maø thôøi AÙnh Saùng ñaõ duøng ñeå nghieân cöùu caùi laõnh vöïc ñoái töôïng cuûa noù. Nhöõng keû sieâu thöïc ñaõ môû ra moät cuoäc chieán quaù cöïc ñoan. Tuy vaäy, söï phaûn loaïn cuûa hoï laïi bò hai loãi laàm caùch rieâng phaù huûy maát. Thöù nhaát, moät khi maø nhöõng caùi hoäp chöùa noäi dung cuûa baàu khí vaên hoùa töøng phaùt trieån moät caùch ñoäc laäp bò phaù vôõ, thì noäi dung (cuûa noù) cuõng maát ñi. Chaúng coù gì toàn taïi töø moät yù nghóa ñaõ maát yù (a desublimated meaning) hay töø moät hình thöùc ñaõ bò boùp vôõ; (ta khoâng thaáy) coù moät haäu quaû giaûi phoùng naøo tieáp theo caû.
Sai laàm thöù hai mang nhieàu haäu quaû quan troïng hôn. Nôi töông thoâng thöôøng nhaät, yù nghóa nhaän thöùc, söï mong ñôïi ñaïo ñöùc, söï bieåu taû chuû theå vaø söï ñaùnh giaù, (taát caû) phaûi töông quan vôùi nhau. Quaù trình töông thoâng caàn coù moät truyeàn thoáng vaên hoùa bao goàm taát caû moïi laõnh vöïc - nhaän thöùc, ñaïo ñöùc - thöïc haønh vaø bieåu taû. Chính vì vaäy maø moät cuoäc soáng haøng ngaøy töøng bò lyù tính hoùa khoù coù theå ñöôïc giaûi thoaùt ra khoûi söï baàn cuøng vaên hoùa (neáu chæ) phaù boû moät laõnh vöïc ñôn ñoäc - töùc ngheä thuaät - vaø (neáu nhö theá thì) ñöông cung caáp cô hoäi chæ cho moät trong nhöõng phöùc taïp cuûa neàn tri thöùc töøng bò chuyeân moân hoùa. Cuoäc noåi loaïn sieâu thöïc coù leõ ñaõ chæ thay theá ñöôïc moät söï tröøu töôïng maø thoâi.
Trong caùi baàu khí cuûa tri thöùc lyù luaän vaø caû cuûa neàn ñaïo ñöùc nöõa, (ta cuõng thaáy) coù nhöõng (loãi) töông töï trong söï thaát baïi cuûa (chöông trình) maø chuùng ta coù theå goïi laø moät söï choái boû vaên hoùa moät caùch sai laàm. Chæ khaùc laø chuùng ít ñöôïc (oàn aøo) tuyeân boá maø thoâi. Ngay töø thôøi cuûa caùi nhoùm Hegel treû (Young Hegelians), ñaõ thaáy noùi veà vieäc choái boû trieát hoïc. Töø thôøi Marx, ngöôøi ta ñaõ ñaët ra caâu hoûi veà söï lieân heä giöõa lyù luaän vaø thöïc haønh. Tuy vaäy, nhöõng nhaø trí thöùc Maùc-xít gia nhaäp vaøo phong traøo xaõ hoäi; vaø chæ ôû beân leà môùi thaáy coù nhöõng coá gaéng beø phaùi (sectarian) ñöa ra moät chöông trình choái boû trieát hoïc töông töï nhö chöông trình sieâu thöïc choái boû ngheä thuaät. Ta thaáy nhöõng loãi töông töï nhö loãi cuûa sieâu thöïc hieån nhieân trong nhöõng chöông trình naøy khi maø ta quan saùt nhöõng hieäu quaû cuûa chuû thuyeát giaùo ñieàu vaø cuûa chuû thuyeát ñaïo ñöùc thanh giaùo (moral rigorism).
Söï sinh hoaït thöôøng ngaøy töøng bò vaät hoùa coù theå ñöôïc chöõa khoûi chæ khi naøo (ta) taïo ra hoaït ñoäng caâu (töông) thoâng khoâng coøn bò haïn cheá giöõa nhaän thöùc vaø thöïc haønh vaø nhöõng yeáu tính bieåu taû thaåm myõ nöõa. Söï vaät hoùa khoâng theå thaéng vöôït ñöôïc baèng vieäc chæ coù baét moät trong nhöõng laõnh vöïc ôû caáp ñoä cao sang (highly stylized) töï môû ra ñeå deã ñöôïc thu nhaän. Khoâng phaûi nhö vaäy, chuùng ta thaáy raèng, do moät soá hoaøn caûnh naøo ñoù, phaùt sinh ra moät söï lieân heä giöõa nhöõng hoaït ñoäng khuûng boá vaø söï nôùi roäng quaù möùc (over-extension) cuûa baát cöù moät trong nhöõng laõnh vöïc naøy vaøo trong nhöõng laõnh vöïc khaùc: nhöõng thí duï nhö nhöõng khuynh höôùng myõ hoùa chính trò, hay thay chính trò vôùi neàn ñaïo ñöùc thanh giaùo, hay ñaët neàn ñaïo ñöùc naøy döôùi chuû thuyeát giaùo ñieàu cuûa moät lyù thuyeát (naøo ñoù). Tuy vaäy, nhöõng hieän töôïng naøy khoâng theå leøo laùi chuùng ta vaøo vieäc choái boû yù höôùng cuûa neàn truyeán thoáng AÙnh Saùng coøn soùt laïi ñeå coi chuùng nhö laø nhöõng yù höôùng coù caën reã trong moät “lyù tính khuûng boá” (terroristic reason). Nhöõng keû laãn loän caùi döï aùn (toát ñeïp) cuûa hieän ñaïi tính vôùi tình traïng yù thöùc vaø (vôùi) haønh ñoäng haáp daãn cuûa caù nhaân cuûa moät quaân khuûng boá, cuõng caän thò chaúng keùm gì nhöõng keû töøng tuyeân xöng cho raèng caùi söï khuûng boá voâ tieàn khoaùng haäu töøng ñöôïc cô quan laïm duïng thöôøng xuyeân trong boùng toái, trong nhöõng traïi tuø cuûa quaân ñoäi vaø coâng an maät, vaø trong caùc traïi taäp trung vaø cô quan, môùi laø caùi leõ soáng (raison d'eâtre) cuûa moät quoác gia taân tieán. Bôûi vì chæ coù caùi loaïi khuûng boá ñieàu haønh naøy môùi baét chuùng ta phaûi aùp duïng nhöõng phöông theá aùp böùc cuûa neàn quan lieâu hieän ñaïi.
Nhöõng Khaû Theå
Toâi nghó laø, thay vì boû hieän ñaïi tính vaø coi döï aùn cuûa noù nhö laø ñaõ maát heát, chuùng ta neân hoïc laïi töø nhöõng sai laàm cuûa nhöõng chöông trình töøng töï thoåi phoàng, tìm caùch choái boû hieän ñaïi tính. Coù leõ nhöõng loái chaáp nhaän ngheä thuaät coù theå ñöa ra moät thí duï, maø ít ra cuõng chæ choû ra moät höôùng thoaùt.
Neàn ngheä thuaät tröôûng giaû chôø ñôïi töø (khaùn) thính giaû hai ñieàu. Moät beân, ngöôøi thöôøng daân thöôûng thöùc ngheä thuaät phaûi töï giaùo duïc (huaán luyeän) mình thaønh moät chuyeân gia. Moät beân khaùc, anh ta phaûi cö xöû nhö moät ngöôøi tieâu thuï coù khaû naêng, töùc ngöôøi bieát laáy ngheä thuaät vaø noái keát nhöõng kinh nghieäm thaåm myõ vôùi nhöõng vaán naïn trong cuoäc soáng cuûa chính mình. Caùi loái kinh nghieäm ngheä thuaät thöù hai naøy, tuy xem ra voâ thöôûng voâ phaït, ñaõ ñaùnh maát söï öùng duïng cöïc ñoan cuûa noù, chính bôûi leõ noù do (mang) moät töông quan hoãn hôïp vôùi caùi thaùi ñoä cuûa chuyeân gia vaø cuûa ngöôøi chuyeân nghieäp.
Noùi moät caùch xaùc quyeát hôn, söï saûn sinh ngheä thuaät seõ vôi caïn daàn, neáu noù khoâng theo caùi hình thöùc töøng ñaëc bieät (giuùp) giaûi quyeát nhöõng vaán naïn ñoäc laäp, vaø neáu noù khoâng coøn ñöôïc giôùi chuyeân gia ñeå yù, (ñaëc bieät) ñeå yù tôùi nhöõng caâu hoûi chæ truyeàn laïi cho ñoà ñeä chính toâng (bí truyeàn, exoteric). Vaø töø ñaây ngöôøi ngheä só vaø nhaø pheâ bình, caû hai ñeàu chaáp nhaän söï kieän, ñoù laø moät vaán naïn nhö theá voán naèm trong caùi söùc quyeán duõ cuûa (caùi maø toâi töøng goïi tröôùc ñaây laø) “luaät noäi taïi” (logic noäi taïi) trong laõnh vöïc vaên hoùa. Tuy nhieân söï phaân bieät quaù maïnh baïo naøy, söï chæ taäp trung vaøo moät khía caïnh cuûa baûn tính giaù trò maø thoâi, vaø söï gaït boû nhöõng khía caïnh khaùc cuûa chaân lyù vaø coâng chính, (seõ laøm) chuùng tan vôõ raát nhanh, moät khi kinh nghieäm thaåm myõ bò loâi keùo vaøo trong moät lòch söû cuoäc soáng caù nhaân, vaø moät khi noù bò cuoäc soáng thöôøng nhaät hoøa tan. (Ta thaáy) söï chaáp nhaän ngheä thuaät nôi giôùi bình daân vaø nôi giôùi “chuyeân gia veà moãi ngaøy” ñi vaøo nhöõng höôùng khaùc nhau; noù khoâng gioáng nhö söï tieáp thu ngheä thuaät thaáy nôi nhöõng nhaø pheâ bình ngheä thuaät.
Albrecht Wellmer töøng laøm toâi chuù yù tôùi (moät loái nhaän thöùc). Moät kinh nghieäm thaåm myõ, neáu khoâng bò ñoùng khung vaøo trong loái phaùn ñoaùn phaåm vò cuûa chuyeân gia, coù theå thay ñoåi yù nghóa ñöôïc: (ñoù laø) khi (ta laáy) moät kinh nghieäm nhö vaäy ñeå laøm minh baïch moät tình huoáng cuûa cuoäc soáng lòch söû vaø khi maø kinh nghieäm naøy lieân heä vôùi nhöõng vaán naïn cuûa cuoäc soáng. Nôi ñaây, kinh nghieäm theo moät troø chôi ngoân ngöõ. Troø chôi naøy khoâng coøn laø caùi troø chôi (cuûa) vieäc pheâ bình thaåm myõ nöõa. Nhö vaäy kinh nghieäm thaåm myõ khoâng chæ coù ñoåi môùi nhöõng loái giaûi thích veà nhöõng nhu caàu cuûa chuùng ta, maø qua söï hieåu bieát nhöõng nhu caàu naøy chuùng ta môùi nhaän ra ñöôïc theá giôùi. Kinh nghieäm thaåm myõ thaám nhaäp vaøo vieäc ta nhaän thöùc ñöôïc yù nghóa, cuõng nhö (yù thöùc ñöôïc) caùi vieäc ta phaûi chôø ñôïi. Chæ nhö vaäy, kinh nghieäm thaåm myõ thay ñoåi caùi phöông caùch. Qua caùch theá ñoù taát caû moïi giai ñoaïn ñeàu chæ veà nhau. Xin cho toâi neâu ra moät ví duï veà quaù trình naøy.
Caùi phöông caùch nhaän thöùc vaø lieân keát vôùi ngheä thuaät ñöôïc Peter Weiss, moät ngöôøi Ñöùc-Thuïy Ñieån, ñeà nghò trong taùc phaåm Thaåm Myõ Hoïc Ñeà Khaùng (The Aesthetics of Resistance). Weiss giaûi thích quaù trình taùi hoäi nhaäp ngheä thuaät baèng caùch trình baøy moät nhoùm ngöôøi thôï ôû Baù Linh vaøo naêm 1937. Hoï khaùt khao trí thöùc vaø ham thích chính trò. Hoï laø nhöõng ngöôøi treû maø nhôø theo hoïc trung hoïc, nhöõng lôùp caáp cao vaøo buoåi toái, ñaõ coù khaû naêng haáp thuï ñöôïc lòch söû ñaïi cöông vaø xaõ hoäi cuûa neàn ngheä thuaät AÂu chaâu. Töø ngoâi ñaøi noåi baät cuûa tri naêng khaùch quan naèm trong nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät maø hoï töøng nhìn ñi nhìn laïi trong caùc baûo taøng vieän taïi Baù Linh, hoï baét ñaàu vaát boû nhöõng vieân gaïch neàn taûng cuûa hoï, roài hoï löôïm laïi vaø raùp noái vôùi chính caùi caûnh vöïc rieâng tö cuûa hoï. Caûnh vöïc naøy taùch xa ra khoûi caùi caûnh vöïc cuûa neàn giaùo duïc coå truyeàn cuõng nhö xa khoûi cheá ñoä hieän haønh luùc aáy. Nhöõng ngöôøi lao ñoäng treû naøy trôû ñi trôû laïi giöõa caùi ngoâi ñaøi cuûa neàn ngheä thuaät AÂu chaâu vaø caûnh vöïc tö rieâng cuûa hoï cho ñeán luùc hoï coù ñuû löïc laøm saùng toû caû hai ñieàu treân.
Trong nhöõng ví duï töông töï laøm saùng toû söï taùi thích hôïp cuûa neàn vaên hoùa chuyeân gia töø caùi coá ñieåm cuûa theá sinh, chuùng ta coù theå phaân bieät ra moät yeáu toá trôï giuùp nhöõng yù höôùng cuûa nhöõng cuoäc noåi loaïn sieâu thöïc voâ voïng. Vaø coù leõ hôn nöõa, noù giuùp ta hieåu ngay caû vieäc Brecht vaø Benjamin chuù troïng vaøo söï vieäc laøm sao maø ngheä phaåm tuy töøng ñaùnh maát thôøi ñieåm (aura) cuûa chuùng, nhöng baây giôø laïi coù theå ñöôïc chaáp nhaän theo nhöõng loái saùng chieáu. Noùi toùm laïi, döï aùn cuûa hieän ñaïi tính vaãn chöa ñöôïc hoaøn taát. Vaø söï chaáp nhaän ngheä thuaät ít nhaát chæ laø moät trong ba khía caïnh cuûa noù maø thoâi. Döï aùn nhaém tôùi moät söï lieân keát töøng ñöôïc taùch bieät cuûa neàn vaên hoùa hieän ñaïi vôùi sinh hoaït haøng ngaøy, moät sinh hoaït vaãn coøn leä thuoäc vaøo nhöõng gia saûn soáng ñoäng, nhöng coù theå bò chính chuû thuyeát duy truyeàn thoáng laøm baàn cuøng ñi. Tuy vaäy, söï lieân keát môùi meû naøy chæ coù theå laäp ñöôïc vôùi ñieàu kieän laø hieän ñaïi hoùa xaõ hoäi cuõng seõ bò phaân taùn ñi vaøo nhöõng höôùng khaùc nhau. Theá sinh nhö vaäy ñaõ coù ñuû löïc ñeå phaùt trieån nhöng cô cheá töø chính noù. Chính noù ñaët giôùi haïn cho ñoäng löïc noäi taïi vaø cho nhöõng quy luaät baét buoäc cuûa moät heä thoáng kinh teá gaàn nhö hoaøn toaøn ñoäc laäp vaø cho nhöõng boå tuùc haønh chaùnh cuûa noù.
Neáu toâi khoâng nhaàm thì ngaøy nay ta khoù coù ñöôïc nhöõng söï may maén naøy. Trong taát caû theá giôùi, hoaëc nhieàu hoaëc ít, moät baàu khí ñöông phaùt trieån, moät caùch maïnh baïo hôn, caùi quaù trình hieän ñaïi hoùa cuûa tö baûn cuõng nhö nhöõng chieàu höôùng pheâ bình chuû thuyeát hieän ñaïi vaên hoùa. Söï thaát voïng vì nhöõng cuoäc thaát baïi cuûa nhöõng chöông trình treân keâu gaøo ñoøi vaát boû ngheä thuaät, vaø trieát hoïc, ñeå phuïc vuï cho caùi möu ñoà cuûa nhöõng vò theá baûo thuû. Xin cho toâi phaân bieät moät caùch ngaén goïn chuû thuyeát phaûn hieän ñaïi (antimodernism) cuûa nhöõng ngöôøi baûo thuû treû tuoåi, khaùc vôùi chuû thuyeát tieàn hieän ñaïi (premodernism) cuûa nhöõng keû cöïu baûo thuû, vaø khaùc vôùi chuû thuyeát haäu hieän ñaïi cuûa nhoùm taân baûo thuû.
Giôùi baûo thuû treû toùm löôïc laïi caùi kinh nghieäm caên baûn cuûa hieän ñaïi tính thaåm myõ. Hoï töï vô vaøo cho mình coù (ñöôïc) nhöõng maëc khaûi veà caùi chuû theå tính ñaõ töøng bò phaân taùn (tröôùc ñaây), (vaø coù) ñöôïc (moät söï) giaûi thoaùt khoûi nhöõng quy luaät tuyeät ñoái cuûa lao ñoäng vaø tính thöïc duïng. Vaø vôùi kinh nghieäm nhö vaäy, hoï thoaùt ra khoûi caùi theá giôùi hieän ñaïi. Döïa vaøo (söï hieåu bieát cuûa hoï) veà neàn taûng cuûa nhöõng thaùi ñoä hieän ñaïi, hoï cho vieäc (chuû thuyeát) choáng hieän ñaïi khoâng theå hoøa hôïp ñöôïc (vôùi hieän ñaïi) laø (moät vieäc) ñuùng. (Vì vaäy) hoï ruùt vaøo trong (moät) laõnh vöïc xa tít muø, ñaâm ñaàu vaøo caùi laõnh vöïc nguyeân thuûy; töï töôûng töôïng coù nhöõng naêng löïc töï phaùt, töï kinh nghieäm, vaø naèm saâu trong caûm tính. Ñoái vôùi caùi lyù tính coâng cuï, hoï theo loái tö duy nhò nguyeân cuûa Mani, noái keát caùi nguyeân lyù maø chæ coù ñöôïc nhôø vaøo vieäc caàu xin (chieâu hoàn). Caùi nguyeân lyù naøy, chính laø caùi yù chí veà quyeàn löïc hay quyeàn toái thöôïng, Höõu theå hay moät söùc maïnh saùng taïo (dyonysiac force) cuûa theå thi ca. Taïi Phaùp ta thaáy ñöôøng höôùng naøy vôùi Bataille, qua Foucault cho tôùi Derrida.
Nhoùm baûo thuû giaø khoâng cho pheùp hoï bò chuû thuyeát hieän ñaïi vaên hoùa laøm nhieãm ñoäc. Hoï buoàn baõ quan saùt söï suy ñoài cuûa caùi lyù tính baûn theå, söï khaùc bieät cuûa khoa hoïc (tri thöùc), ñaïo ñöùc vaø ngheä thuaät, söï khaùc bieät giöõa caùi nhaõn quan veà theá giôùi hieän ñaïi vôùi caùi lyù tính (kyõ khoa) chæ mang tính chaát maùy moùc, vaø roài hoï ñeà nghò ruùt thuït luøi trôû laïi caùi vò trí tröôùc hieän ñaïi tính.
Vaøo thôøi nay, chuû nghóa Taân Aristotle ñaëc bieät taän höôûng söï thaønh coâng. Nhìn vaøo vaán naïn cuûa moâi sinh hoïc, chuû thuyeát naøy thaáy raèng caàn phaûi coù moät neàn ñaïo ñöùc vuõ truï. Theo caùi tröôøng phaùi maø Leo Strauss töøng phaùt khôûi naøy, ta coù theå keå ra ñöôïc nhöõng taùc phaåm hay ho cuûa Han Jonas vaø Robert Spaemann nhö laø moät ví duï (ñieån hình).
Vaø sau cuøng, nhoùm taân baûo thuû chæ hoan ngheânh söï phaùt trieån cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi khi maø neàn khoa hoïc naøy vöôït khoûi caùi phaïm vi cuûa mình ñeå tieáp tuïc tieán boä trong kyõ thuaät, ñeå phaùt trieån tö baûn vaø ñeå quaûn lyù moät caùch lyù tính. Hôn theá nöõa, hoï ñöa ra moät neàn chính trò phaù vôõ caùi noäi dung buøng noå cuûa hieän ñaïi tính vaên hoùa. Theo moät trong luaän ñeà (cuûa hoï) thì khoa hoïc, neáu hieåu theo ñuùng nghóa, ñaõ bieán thaønh hoaøn toaøn voâ nghóa, khoâng theå ñònh höôùng cho theá sinh. Moät luaän ñeà khaùc cho raèng chính trò, hay hôn heát, laø neân hôøi hôït ñöøng gaén chaét vaøo moät ñoøi buoäc phaûi hoøa hôïp vôùi ñaïo ñöùc vaø (ñôøi soáng) thöïc haønh. Vaø caùi luaän ñeà thöù ba nhaán maïnh vaøo caùi noäi tính thuaàn nhaát cuûa ngheä thuaät. Luaän ñeà naøy tranh luaän veà vieäc noù voán mang moät noäi dung moäng töôûng (utopian), vaø noù chæ ra tính chaát hoaøn töôûng cuûa mình vôùi muïc ñích haïn cheá kinh nghieäm thaåm myõ vaøo laõnh vöïc rieâng tö. Ta coù theå neâu ra nôi ñaây teân cuûa Wittgenstein thôøi treû, Carl Schmitt vaøo giöõa thôøi, vaø Gottfried Benn vaøo thôøi cuoái cuøng. Tuy vaäy qua vieäc gaén khoa hoïc, ñaïo ñöùc vaø ngheä thuaät chaët vaøo nhöõng laõnh vöïc ñoäc laäp hoaøn toaøn taùch bieät khoûi theá sinh, vaø ñöôïc chuyeân gia quaûn lyù, thì caùi gì coøn laïi töø caùi döï aùn cuûa hieän ñaïi tính vaên hoùa chæ coøn laø caùi maø chuùng ta coù leõ seõ coù neáu chuùng ta phaûi hoaøn toaøn vaát boû caùi döï aùn hieän ñaïi tính. Thay vaøo ñoù ngöôøi ta chæ ra nhöõng truyeàn thoáng maø, maëc duø ngay caû khi ñaõ ñöôïc thöïc chöùng (bieán thaønh quy phaïm), vaø ñöôïc xaùc ñònh giaù trò (validation), cuõng chaúng gaây ñöôïc aûnh höôûng chi.
Leõ taát nhieân laø caùi loái hình thaùi naøy (typology) cuõng gioáng nhö baát cöù hình thaùi naøo khaùc; tuy vaäy noù khoâng haún laø voâ duïng trong coâng vieäc phaân tích nhöõng va chaïm tri thöùc vaø chính trò ñöông thôøi. Toâi sôï laø nhöõng yù nieäm veà ñaëc tính choáng hieän ñaïi, theâm vaøo cuøng vôùi loái ñoäng chaïm tôùi tieàn hieän ñaïi tính (pre-modernity), trôû leân caøng ngaøy caøng phoå bieán trong nhöõng nhoùm chuû tröông caùi khaû theå vaên hoùa khaùc bieät. Khi ta quan saùt nhöõng bieán ñoåi hình thaùi cuûa yù thöùc nôi caùc ñaûng phaùi chính trò ôû Ñöùc, (ta thaáy) roõ reät coù moät söï thay ñoåi yù thöùc heä. Vaø ñaây chính laø söï lieân keát giöõa nhöõng ngöôøi haäu hieän ñaïi vaø nhöõng ngöôøi tieàn hieän ñaïi. Ñoái vôùi toâi, hình nhö chöa coù moät ñaûng phaùi naøo, noùi moät caùch ñaëc bieät, coù theå ñoäc quyeàn laïm duïng giôùi trí thöùc vaø caùi vò theá cuûa chuû thuyeát taân baûo thuû. Chính vì vaäy maø toâi coù ñuû lyù do ñeå caùm ôn caùi tinh thaàn khai phoùng maø, thöa ngaøi thò tröôûng Wallman, nhö ngaøi töøng ñaù ñoäng ñeán trong lôøi giôùi thieäu, trong tinh thaàn naøy thaønh phoá Frankfurt trao taëng toâi moät giaûi thöôûng mang teân cuûa Theodor Adorno. Adorno, moät ngöôøi con kieät xuaát nhaát cuûa thaønh phoá naøy, moät ngöôøi vôùi tö theá cuûa trieát gia vaø vaên syõ, laø moät ngöôøi ñoäc nhaát voâ nhò trong Coäng Hoøa Lieân Bang (Ñöùc) cuûa chuùng ta ñaõ in ñaäm caùi hình aûnh cuûa giôùi trí thöùc; vaø hôn caû theá nöõa, ñaõ trôû thaønh caùi maãu möïc cuûa giôùi trí thöùc.
Sôû Nghieân Cöùu Trieát Hoïc
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan, 01. 2002
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn chuyeån dòch qua Vieät Ngöõ