Bieän chöùng giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi
Nguyeân Taùc Anh Ngöõ vaø Ñöùc Ngöõ cuûa Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn
Leâ Thò Lan chuyeån dòch qua Vieät Ngöõ
Traàn Tuaán Phong hieäu ñính
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Lôøi giôùi thieäu
Vôùi moät quan ñieåm choáng ñoái, thuø nghòch ñoái vôùi truyeàn thoáng Trung Hoa, nhöõng ngöôøi uûng hoä moät Trung Quoác hieän ñaïi ñaõ vieát trong moät cuoán taøi lieäu tuyeân truyeàn vaøo naêm 1918 nhö sau:
"Neàn vaên hoïc cuõ, chính trò vaø ñaïo ñöùc cuõ luoân luoân gaén keát chaët cheõ maùu thòt vôùi nhau: chuùng ta khoâng theå töø boû caùi naøy maø laïi baûo toàn ñöôïc caùi kia. Ñoù laø kieåu thoaû hieäp phöông Ñoâng vaø chæ laø söï caûi caùch nöûa vôøi vì sôï söï phaûn ñoái. Ñaây laø nhaân toá quan troïng nhaát giaûi thích söï thaát baïi cuûa phong traøo caûi caùch trong suoát maáy thaäp kyû gaàn ñaây."
Moät thaùi ñoä nhö vaäy khoâng chæ phaûn aûnh quan ñieåm cuûa giôùi trí thöùc vaøo thaäp nieân hai möôi ñaàu theá kyû XX maø coøn noåi leân loái suy tö cuûa haàu heát nhöõng ngöôøi Trung Quoác coù tö töôûng caûi caùch ngay caû vaøo thôøi gian gaàn ñaây. Vôùi hoï truyeàn thoáng khoâng laø gì khaùc hôn laø thoái naùt, suy ñoài, loãi thôøi... vaø truyeàn thoáng naøy chính laø Khoång giaùo. Bôûi vaäy, vì moät nöôùc Trung Hoa hieän ñaïi, hoï khoâng coù caùch löïa choïn naøo khaùc ngoaøi vieäc loaïi boû noù taän goác baèng caùc khaåu hieäu nhö "Ñaû ñaûo Khoång ñieám" (nhö vaøo nhöõng naêm 1920), hoaëc "Ñaû ñaûo boïn huû Nho" (trong giai ñoaïn Caùch maïng vaên hoaù). Maëc duø theá, yù nghóa cuûa tính hieän ñaïi ñaõ khoâng ñöôïc giaûi thích thoaû ñaùng hay ñöôïc nhaän thöùc moät caùch ñaày ñuû. Ngöôøi ta ñònh nghóa tính hieän ñaïi moät caùch muø môø theo quan ñieåm cuûa caùc tö töôûng môùi ngoaïi nhaäp nhö chuû nghóa hieän thöïc, chuû nghóa töï do, chuû nghóa caù nhaân, chuû nghóa xaõ hoäi vaø chuû nghóa tieán hoaù cuûa Darwin, hay noùi goïn laïi, khoa hoïc vaø daân chuû, töùc oâng Thaùi (science) vaø oâng Ñöùc (democracy). Ñoù laø nhöõng tö töôûng xuaát phaùt töø caùc neàn vaên hoaù phöông Taây (ñaëc bieät töø caùc cuoäc Caùch maïng Myõ vaø Phaùp, Thôøi Ñaïi AÙnh Saùng, thuyeát khoa hoïc vaïn naêng...) Hoï dieãn taû phong traøo cuûa caùi hieän ñaïi nhö laø "moät phong traøo lyù tính choáng laïi truyeàn thoáng, töï do choáng laïi quyeàn löïc vaø söï ca ngôïi cuoäc soáng, ca ngôïi caùc giaù trò nhaân baûn choáng laïi söï ñaøn aùp. "
Hoaøn toaøn ngöôïc laïi vôùi nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa töï do naøy, caùc nhaø Taân Nho trong boán thaäp kyû trôû laïi ñaây, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi ñang soáng ôû Ñaøi Loan vaø Myõ, ñaõ khaúng ñònh moät caùch maïnh meõ söùc soáng khoâng theå thay theá cuûa truyeàn thoáng (Khoång hoïc). Hoï khaúng ñònh raèng nhôø Khoång hoïc môùi coù caùi goïi laø pheùp laï kinh teá cuûa caùi goïi laø boán con roàng nhoû (hay boán con hoå). Hay chính xaùc hôn, Khoång hoïc laø moät ñoäng löïc thuùc ñaåy söï hieän ñaïi hoaù. Hoï xaùc quyeát laïi caùc giaù trò truyeàn thoáng, ví duï nhö tính caàn cuø, loøng hieáu thaûo cuûa con caùi, söï phuïc tuøng, bieát traät töï, troïng nghi leã... maø tröôùc ñaõ töøng ñöôïc nhöõng ngöôøi nhö Taêng Quoác Phieân (1811-1872), Khang Höõu Vi vaø nhöõng hoïc troø cuûa oâng nhö Traàn Hoaøn Chung, Löông Ñình Phaän, Nghieâm Phuïc quaûng baù. Taát nhieân, hoï chaúng phaûn ñoái chuùt naøo vôùi khoa hoïc nhöng vaãn tin töôûng vaøo tính öu vieät cuûa caùc giaù trò truyeàn thoáng. Vì vaäy, coù theå noùi haàu heát caùc coâng trình cuûa hoï töï giôùi haïn vaøo vieäc ñaùnh giaù laïi caùc tieâu chuaån ñaïo ñöùc, hay vaøo vieäc lyù giaûi moái quan heä giöõa caùc giaù trò vaø quaù trình hieän ñaïi hoaù. Noùi toùm laïi, hoï coá gaéng loaïi tröø söï ñoái laäp giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi vôùi moät lí luaän thoâ sô baèng caùch gaùn cho Khoång hoïc hieän ñaïi tính, hay noù chính laø tinh thaàn cuûa hieän ñaïi. Taát nhieân, moät quan ñieåm nhö vaäy khoâng theå xua tan ñaùm maây ñen cuûa ngôø vöïc veà söï laïc haäu cuûa Khoång giaùo, maø caùc ñòch thuû cuõ vaø môùi cuûa hoï ñaõ töøng vaïch ra.
Theo quan ñieåm cuûa chuùng toâi, caû phaùi töï do vaø phaùi truyeàn thoáng ñeàu khoâng coù quan ñieåm ñuùng ñaén ñuû ñeå ñöa ra giaûi phaùp an toaøn vaø hieäu quaû cho haàu heát caùc vaán ñeà cuûa nöôùc Trung Hoa hieän ñaïi. Bò ñònh kieán, hoaëc bò muø quaùng bôûi yù heä (töông öùng vôùi thuyeát duy khoa hoïc hoaëc duy truyeàn thoáng), hoï nhaém maét loaïi boû nhöõng ñieåm tích cöïc cuûa caùc ñoái thuû vaø töï ñeà cao, tuyeät ñoái hoaù nieàm tin cuûa chính mình. Vaø bôûi theá, nhöõng gì hoï ñaït ñöôïc ñeàu bò giôùi haïn, mang tính bieän hoä baûo veä caùc quan ñieåm rieâng cuûa mình, chöù khoâng phaûi ñeå giaûi quyeát vaán ñeà.
Vôùi baûn nghieân cöùu sau ñaây, chuùng toâi ñi xa hôn, tìm kieám moät loái khaéc phuïc moái maâu thuaãn vaên hoaù giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi. Moät moái maâu thuaãn nhö vaäy naûy sinh laø do söï thieáu hieåu bieát veà khaùi nieäm vaø quaù trình cuûa caùi hieän ñaïi, vaø thaùi ñoä thieáu pheâ phaùn ñoái vôùi caû truyeàn thoáng vaø quaù trình hieän ñaïi hoaù. Chuùng toâi nhaän ñònh hieän ñaïi khoâng phaûi laø moät saûn phaåm cuûa moät giai ñoaïn lòch söû taùch bieät, cuõng khoâng phaûi laø bieåu hieän cuûa moät neàn vaên hoaù caù bieät (ví duï nhö laø saûn phaåm cuûa neàn vaên hoaù phöông Taây), maø baét nguoàn töø moät maïng löôùi phöùc hôïp cuûa moïi hoaït ñoäng con ngöôøi. Chính nhöõng hoaït ñoäng naøy môùi duy trì, phaùt trieån vaø hoaøn thieän cuoäc soáng cuûa chuùng ta. Do ñoù, hieän ñaïi bao goàm caû lòch söû tính vaø ñoäng löïc bieán ñoåi lòch söû. Leõ taát nhieân, hieän ñaïi thöôøng ñöôïc coi nhö laø bieåu hieän cuûa giai ñoaïn lòch söû hieän ñaïi (töùc Thôøi kyø aùnh saùng, Caùch maïng coâng nghieäp...), nhöng neáu xeùt cho kyõ töø goác reã, noù laø tinh thaàn thuùc ñaåy söï tieán boä cuûa nhaân loaïi. Töông töï nhöng khoâng cuøng nghóa, hieän ñaïi hoaù theo nghóa heïp bò hieåu moät caùch giôùi haïn vaøo hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Hieän ñaïi hoaù noùi leân cuoäc soáng nhaân baûn toát hôn, ñöôïc xaây döïng döïa treân cô sôû lyù trí thaáp nôi phaùt minh kyõ thuaät vaø söï öùng duïng caùc phaùt minh ñoù.
Luaän ñieåm cuûa chuùng toâi seõ ñöôïc thaûo luaän vaø chöùng minh qua hai khía caïnh sau: Nguoàn goác cuûa hieän ñaïi; vaø Bieän chöùng giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi.
Phaàn I. Nguoàn goác cuûa hieän ñaïi tính
1. Hieän ñaïi khoâng phaûi laø phaùt minh cuûa thôøi hieän ñaïi hay cuûa baát cöù moät giai ñoaïn lòch söû ñaëc thuø naøo. Thaäm chí, neáu thuaät ngöõ "modernus" xuaát hieän laàn ñaàu tieân vaøo cuoái theá kyû thöù naêm thì noù cuõng khoâng phaûi laø saûn phaåm cuûa theá kyû naøy. Nghieân cöùu cuûa Hans Robert Jauss ñaõ chæ ra raèng "modernus" bieåu thò phaàn naøo moät khuynh höôùng hay moät phong traøo nhaèm phaân bieät hieän taïi khoûi quaù khöù. Vaøo cuoái theá kyû thöù naêm, "modernus" laø moät nhaõn hieäu gaén cho nhöõng ngöôøi Kitoâ giaùo, nhöõng ngöôøi maø khaùc xa vôùi nhöõng ngöôøi La Maõ vaø nhöõng keû ngoaïi ñaïo.
Töông töï, hieän ñaïi ñöôïc gaùn cho thôøi kyø Phuïc höng vaøo theá kyû thöù XII trong trieàu ñaïi cuûa Charles Ñaïi ñeá vaø moät laàn nöõa laïi ñöôïc gaùn cho giai ñoaïn xung ñoät "Querelle des Anciens et des Modernes" (cuoäc xung ñoät giöõa coå ñaïi vaø hieän ñaïi) vaøo cuoái theá kyû XVII ôû Phaùp. Nhö theá, hieän ñaïi khoâng thuoäc thôøi hieän ñaïi (theá kyû XIX) nhö haàu heát chuùng ta thöøa nhaän moät caùch mô hoà. Sau ñoù, vaán ñeà "hieän ñaïi laø gì?" ñaõ ñöôïc luaän baøn moät caùch nghieâm tuùc hôn chöù khoâng chæ ñôn giaûn töø quan ñieåm ngöõ nguyeân hoïc maø thoâi. Ta phaûi hieåu hieän ñaïi saâu hôn trong chính baûn chaát ñeå tìm ra nguyeân nhaân chính cuûa söï phaùt sinh, taùi hieän vaø bieán maát cuûa noù. Ñoù coù nghóa laø chuùng ta phaûi chuù yù tôùi söï bieán ñoåi vaø vai troø cuûa hieän ñaïi trong lòch söû loaøi ngöôøi. Töø muïc ñích naøy, nghieân cöùu khaùi nieäm caùi hieän ñaïi seõ coù hieäu quaû hôn neáu chuùng ta hieåu noù töø (1) thaùi ñoä phaûn öùng laïi caùi truyeàn thoáng, (2) hay nhö laø tinh thaàn cuûa moät thôøi ñaïi nhaát ñònh, vaø cuoái cuøng (3) nhö laø "moät yù thöùc veà moät thôøi ñaïi lieân keát noù vôùi quaù khöù cuûa coå xöa, ñeå thaáy chính noù nhö laø keát quaû cuûa moät söï chuyeån bieán töø caùi cuõ ñeán caùi môùi."
1.1. Tröôùc heát, hieän ñaïi coù nghóa laø phaûn öùng choáng laïi truyeàn thoáng: moät phaûn öùng naûy sinh do söï baát maõn vôùi quaù khöù vaø töø söï khaùt khao moät töông lai toát ñeïp hôn. Moät phaûn öùng nhö vaäy luoân goàm hai giai ñoaïn noái tieáp nhau: baát maõn vaø khaùt voïng. Nhö vaäy, hieän ñaïi ngaàm chöùa trong chính baûn theå cuûa mình moät yù chí muoán thay ñoåi.
Nguyeân nhaân cuûa baát maõn raát ña daïng nhöng coù theå toùm taét döôùi caùc khía caïnh sau: maët lí thuyeát, maët thöïc tieãn vaø khía caïnh maït theá luaän. Ba khía caïnh naøy ñoâi khi ñoäc laäp, nhöng thöôøng coù quan heä qua laïi vôùi nhau, ñaëc bieät chuùng ñeàu lieân quan ñeán cuoäc soáng con ngöôøi vaø theá giôùi nhaân loaïi. Ñi saâu hôn, ta thaáy:
Tröôùc heát, hieän ñaïi bieåu taû söï phaûn öùng choáng laïi nhöõng tri thöùc cuõ. Nhöõng tri thöùc naøy ñaõ khoâng theå giaûi thích moät caùch thoaû maõn (hay thieáu thuyeát phuïc) nhöõng bí maät cuûa vuõ truï. Chuùng cuõng khoâng theå ñöa ra moät yù nghóa cho söï toàn taïi cuûa con ngöôøi, vaø caøng khoâng theå thoaû maõn tính toø moø cuûa chuùng ta. Trong maïch vaên naøy, quaù trình bieán ñoåi cuûa con ngöôøi töø man daõ tôùi vaên minh coù theå ñöôïc xem nhö moät khuynh höôùng hieän ñaïi. Vieäc ngöôøi Hi Laïp phaùt minh ra caùc coâng cuï môùi ñeå phaùt trieån tri thöùc môùi vaø ñeå thöïc chöùng neàn tri thöùc naøy (ví duï nhö Logic), ñaõ chöùng toû raèng kieán thöùc cuõ (vaø kó thuaät cuûa noù) ñaõ loãi thôøi. Chuùng khoâng coøn thoaû maõn nhu caàu cuûa con ngöôøi hoâm nay ñöôïc nöõa. Nhö chuùng ta thaáy, haàu heát caùc neàn tri thöùc cuõ ñeàu buoàn böïc boù tay tröôùc caùc bí maät cuûa töï nhieân. Ñaây laø moät ñieàu maø Socrates ñaõ chöùng toû khi trieát gia chaâm bieám caùi "tri thöùc rôûm" cuûa nhoùm nguî bieän. Vieäc chöûi boïn nguî bieän ngu doát ñöôïc oâng xaùc tín cho raèng tri thöùc cuõ ñeàu muïc naùt. Nôi ñaây ta thaáy caùi khuynh höôùng "hieän ñaïi" cuûa Socrates töøng ñöôïc laäp laïi raát nhieàu laàn vaøo nhöõng giai ñoaïn chuû yeáu nhaát trong quaù trình bieán ñoåi vaên hoaù. Thaùi ñoä hieän ñaïi naøy coù tröôùc söï phaùt trieån cuûa caùc neàn vaên minh vó ñaïi nhö Babylon, Ñeá cheá La Maõ, Thôøi ñaïi Phuïc höng, Thôøi Ñaïi aùnh Saùng...
Trong lòch söû Trung Quoác, khuynh höôùng "hieän ñaïi" naøy cuõng luoân thaáy trong caùc cuoäc caûi caùch, canh taân. Thöïc vaäy, söï suïp ñoå cuûa moät trieàu ñaïi thöôøng gaén lieàn vôùi söï suy taøn cuûa yù thöùc heä cuûa noù (heä thoáng ñöùc tin, ñaïo ñöùc vaø phaùp luaät). Töø trieàu ñaïi nhaø Chaâu cho tôùi nöôùc Trung Quoác hieän ñaïi, khuynh höôùng "hieän ñaïi" thöôøng laëp laïi trong moät moâ thöùc khaù roõ raøng. Tröôùc heát hieän ñaïi noùi leân taâm lí phaãn noä choáng laïi tình traïng laïc haäu, meâ tín, toå chöùc voâ lí, cuõng nhö loái toå chöùc laïc haäu cuûa caùc trieàu ñaïi tröôùc nhaø Chaâu... Thöù tôùi, hieän ñaïi ñoøi hoûi vaø ñi tìm moät phöông theá môùi giuùp hoaøn thieän, phaùt trieån cuõng nhö laøm truyeàn thoáng caøng hôïp lí. Moät khuynh höôùng hieän ñaïi nhö vaäy thöôøng ñöôïc laëp ñi laëp laïi trong lòch söû nhaân loaïi. Noù taïo ra söï thay ñoåi maø cöôøng ñoä cuûa noù tuyø thuoäc vaøo söï lieân tuïc cuõng nhö vaøo söùc phaûn öùng vaø aûnh höôûng cuûa noù treân phaïm vi lôùn hay nhoû.
Theo xu höôùng naøy, ta thaáy baát cöù yù töôûng naøo khi môùi xuaát hieän, tröôùc tieân noù chæ laø moät keát quaû cuûa söï phaûn öùng vaø sau ñoù noù môùi phaùt trieån bieåu taû söï noã löïc nhaèm hoaøn thieän caùc tri thöùc coå. Ñeå hieåu hieän taïi ta phaûi bieát lí do khieán con ngöôøi khoâng thoaû maõn. Söï baát maõn baét ñaàu vôùi söï baát löïc. Moät tri thöùc loãi thôøi, khoâng theå thoaû maõn, cuõng nhö moät tri thöùc voâ duïng laø tri thöùc maø baát löïc tröôùc thaùch ñoá vaø khoâng theå ñöùng vöõng tröôùc thaåm tra vaø phaùn xeùt (möôïn thuaät ngöõ rieâng cuûa Karl Popper) - töùc moân traéc nghieäm xaây döïng treân luaät leä cuûa thöïc taïi vaø maâu thuaãn. Nieàm tin cuõ cho raèng maët trôøi xoay quanh traùi ñaát ñaõ tan ra thaønh maây khoùi khi J. Kepler phaùt hieän ra ñònh luaät xaùc suaát veà heä thoáng haønh tinh vaø veà quó ñaïo. Trong tröôøng hôïp naøy, baát cöù moät phaùt minh naøo (keå caû bôûi ngaãu nhieân hay bôûi loái suy tö luaân lí) ñeàu chöùng minh tröôùc heát söï sai laàm cuûa nieàm tin cuõ (vì thieáu caên cöù), vaø sau ñoù ñöa ra moät tri thöùc môùi vöõng chaõi hôn. Töø thôøi Phuïc Höng ñeán Thôøi kyø AÙnh Saùng, haàu heát caùc tri thöùc môùi naûy sinh töø söï phaûn khaùng truyeàn thoáng. Nhöõng tri thöùc naøy caáu thaønh nhöõng heä tö töôûng môùi, töï tin raèng chuùng coù theå giaûi quyeát moät caùch thoaû maõn (ít nhaát laø trong luùc ñöông thôøi) söï maâu thuaãn giöõa phaùt kieán môùi vaø nieàm tin cuõ. Nôi ñaây, ngöôøi ta coù theå thaáy Descartes, Galileo, Kepler, Copernicus laø nhöõng ngöôøi nhieät thaønh uûng hoä caùi môùi choáng laïi thôøi Trung Coå. Thöù hai, ngöôøi ta phaûi coâng nhaän raèng moät giaûi phaùp thuaàn tuyù trí tueä duø sao cuõng khoâng theå hoaøn toaøn thoaû maõn nhu caàu cuûa thôøi hieän ñaïi, moät thôøi kyø ñöôïc bieåu hieän baèng söï chuyeån bieán phöùc hôïp vaø baát taän. Ví duï, tuy tri thöùc môùi coù theå giaûi quyeát moät soá vaán ñeà nhöng ñoàng thôøi noù laïi taïo ra moät soá vaán ñeà khaùc. Ñieàu ñoù nghóa laø, söï baát maõn taùi hieän khoâng ngöøng. Hieåu nhö theá, phaûn öùng choáng nieàm tin (tri thöùc) cuõ laø ñoäng löïc thuùc ñaåy caùi hieän ñaïi. Nhöng ñoù chöa haún laø chính hieän ñaïi. Chuùng ta bieát, thôøi ñaïi Phuïc Höng baét ñaàu tröôùc heát nhö moät haønh ñoäng phaûn khaùng choáng laïi thôøi kyø Trung Coå, nhöng noù khoâng ñoàng nhaát vôùi hieän ñaïi. Bôûi leõ, thôøi Phuïc Höng chöa phaûi laø nguyeân nhaân tröïc tieáp gaây ra cuoäc caùch maïng coâng nghieäp hay caùch maïng Phaùp. Thaät vaäy, phong traøo hieän ñaïi töøng ñöôïc xuùc tieán bôûi caùc nhaø caûi caùch cuûa Giaùo hoäi Thieân chuùa giaùo vaøo nhöõng theá kyû XVI vaø theá kyû XIX ñaõ khoâng saûn sinh ra caùc caûi caùch. Cuøng laém chæ coù moät ít thay ñoåi thaáy trong caùc hoïc thuyeát caäp nhaät cuûa Giaùo hoäi maø thoâi...
Nhöõng döõ kieän treân chöùng toû moät söï phaûn öùng thuaàn trí choáng laïi truyeàn thoáng cuøng laém chæ coù theå saûn sinh ra moät soá yù töôûng môùi nhöng khoâng theå hoaøn toaøn thoaû maõn nhu caàu cuûa hieän taïi vaø töông lai. Vaäy neân, ta coù theå quaû quyeát, haït nhaân cuûa phong traøo hieän ñaïi vaø tinh thaàn cuûa noù, chính laø yù chí khaéc phuïc caùc vaán ñeà hieän taïi. Moät hieän ñaïi nhö theá noùi leân caû moät quaù trình cuûa söï khaùm phaù caùc vaán nan nhôø vaøo söï pheâ phaùn caùc giaù trò truyeàn thoáng (tri thöùc, caùc tieâu chuaån...), vaø quan troïng hôn nöõa, laø moät söï noã löïc khoâng ngöøng ñöông ñaàu vôùi caùc vaán ñeà naøy.
Thöïc vaäy, caùc nhaø khoa hoïc gioûi nhö Isaac Newton, Albert Einstein... ñaõ khaùm phaùt ra caùc lyù thuyeát môùi cuûa hoï (thuyeát haáp daãn vaø thuyeát töông ñoái) chaéc haún khoâng phaûi vì chæ toø moø, chaúng haïn nhö söï toø moø muoán bieát hieåu trí tueä cuûa Thöôïng Ñeá. Baát kyø moät lí thuyeát naøo coù ñöôïc, chuû yeáu laø vì coù moät muïc ñích thöïc tieãn taát yeáu naøo ñoù. Cuõng caàn noùi theâm nôi ñaây, "tính thöïc tieãn" ñöôïc hieåu theo nghóa roäng nhaát cuûa noù, nghóa laø moïi thöù lieân quan tôùi nhu caàu cuûa con ngöôøi. Nhu caàu cuûa caùc nhaø khoa hoïc, gioáng nhö nhu caàu cuûa caùc ngheä só, phaùt sinh töø yù chí, muoán thoaû maõn caùi lí töôûng, hay töø khao khaùt moät neàn tri thöùc vieân maõn. Gioáng nhö caùc nhaø thaùm hieåm, khoa hoïc gia töï cho mình traùch nhieäm khaùm phaù, chieám lónh nhöõng vuøng ñaát môùi, vaø chinh phuïc moät töông lai chöa bieát (döïa theo ngoân ngöõ cuûa Habermas). Nhöng khaùc vôùi giôùi ngheä só chæ coù töï haïn cheá mình trong coâng vieäc noåi loaïn choáng laïi nhöõng qui luaät truyeàn thoáng, khoa hoïc gia tìm caùch giaûi quyeát vaán ñeà. Nhö ta thaáy, caùc nhaø sinh hoïc phaùt minh lyù thuyeát môùi (ví duï, lyù thuyeát veà DNA naêm 1953 cuûa Francis Crick vaø James Watson) khoâng phaûi do sôû thích maø thoâi, maø coøn vì moät muïc ñích nhaát ñònh naøo ñoù. Söï phaùt hieän ra caáu truùc cuûa ñöôøng xoaén keùp cuûa Axit deoxyribonucleic (DNA), phaân töû khoång loà cuûa söï di truyeàn, nhaém tôùi moät nhaän thöùc saâu hôn veà quaù trình cuûa söï soáng, vaø nhôø ñoù chuùng ta môùi tìm ra caùch ñieàu trò hieäu quaû hôn söï roái loaïn veà gen cuõng nhö moät soá beänh taät töông töï, thí duï loaïi beänh Lou Gehring (beänh teo nhöôïc cô coå moät beân - ngöôøi dòch), hay trieäu chöùng ALS (traät töï naõo boä bò thoaùi hoaù khoâng theå ñieàu trò). Söï phaùt hieän DNA naøy coù theå giuùp ích trong cuoäc chieán choáng caùc loaïi beänh töông töï nhö beänh maùu traéng, AIDS, vieâm xô u nang... Thöïc theá, döïa vaøo söï phaùt giaùc DNA, moät soá nhaø sinh hoïc phaân töû ñaõ phaùt trieån caùi goïi laø lieäu phaùp gen ñeå ñieàu trò cho caùc beänh nhö vaäy. Baùc só Anderson ngöôøi Phaùp vaø caùc ñoàng söï cuûa oâng ôû vieän Nghieân cöùu quoác gia veà söùc khoeû cuûa Myõ (NIH) ñaõ thí nghieäm thaønh coâng vôùi lieäu phaùp gen baèng vieäc chuyeån ñoåi moät gen khoeû maïnh vaøo moät em beù gaùi naêm tuoåi maát heä mieãn dòch. Gen môùi, gen ADA thoâng thöôøng (Adenosin bò maát moät thaønh phaàn Amin - ngöôøi dòch) taêng löïc ñoái khaùng caùc vi khuaån xaâm nhaäp vaøo teá baøo T vaø nhö vaäy laøm cho gen di truyeàn deã daøng trong caùc haït nhaân teá baøo. Noùi toùm laïi, vieäc nuoâi caáy teá baøo T, saûn xuaát ra haøng tyû teá baøo naøy, chuùng ñöôïc truyeàn trôû laïi nguoàn maùu cuûa ñöùa treû, nôi caùc gen môùi cuûa chuùng baét ñaàu saûn xuaát ra caùc enzyme ADA.
Qua ví duï DNA treân, chuùng ta coù theå noùi moät caùch chaéc chaén raèng phaùt minh ñoùng vai troø khoâng theå thieáu ñöôïc trong lòch söû loaøi ngöôøi, chính bôûi vì coâng duïng thöïc tieãn cuûa noù. Khuynh höôùng "hieän ñaïi" naøy ñaõ laø yeáu toá quyeát ñònh söï tieán boä nhaûy voït cuûa khoa hoïc töø theá kyû thöù XIX. Theá neân, chuùng ta coù theå noùi haàu heát moïi phaùt minh hoaëc phaùt hieän môùi ñeàu ñöôïc thuùc ñaåy bôûi yù chí giaûi quyeát caùc vaán ñeà "hieän taïi". Phaûi ñoái maët vôùi caøng nhieàu khoù khaên thì chuùng ta phaùt minh caøng nhieàu. Söï kieän naøy giaûi thích söï phaùt trieån kinh hoàn cuûa khoa hoïc trong suoát caùc cuoäc chieán tranh (nhö thaáy trong hai cuoäc Ñaïi chieán theá giôùi vaø Chieán tranh laïnh gaàn ñaây).
Nguyeân nhaân thöù ba khoâng keùm quan troïng, nhöng ít ñöôïc chuù yù, giaûi thích khuynh höôùng hieän ñaïi choáng laïi truyeàn thoáng, ñoù laø khaùt voïng cuûa con ngöôøi veà moät töông lai toát ñeïp hôn. Chính vì hieän taïi khoâng theå ñaùp öùng khaùt voïng cuûa con ngöôøi, chính vì hieän taïi kìm neùn khaùt voïng ñoù, theá neân moät cuoäc noäi loaïn choáng laïi moïi qui phaïm troùi buoäc hieän taïi laø moät ñieàu taát nhieân. Caùc taùc phaåm cuûa Walter Benjamin, Leo Lowenthal, Herbert Mercuse vaø Theodo W. Adorno neâu cao kinh nghieäm myõ caûm ñeàu noùi leân khaùt voïng khoâng töôûng ngaám ngaàm choáng ñoái qui luaät thaåm myõ trong ngheä thuaät.
Ñoái vôùi hoï, ngheä thuaät thöôøng ñoùng vai troø laøm nôi truù aån cho nhöõng khaùt voïng khoâng töôûng. Nhöõng khaùt voïng naøy thöôøng bò caùc chuaån möïc xaõ hoäi kìm eùp.
Taát nhieân, chöùc naêng cuûa ngheä thuaät khoâng chæ giôùi haïn trong laõnh vöïc pheâ phaùn. Noù coøn laø phöông tieän baûo toàn vaø phuïc hoài noäi dung chaân thöïc cuûa caùc taùc phaåm ngheä thuaät. Noùi toùm laïi, ngheä thuaät laø moät phöông theá giaûi thoaùt cöùu roãi (Benjamin) ñoàng thôøi cuõng laø söï "nuoâi döôõng yù thöùc" pheâ phaùn (Marcuse) vaø laø yù thöùc pheâ phaùn sieâu vieät khoûi hieän traïng. Ngheä thuaät, nhö thi só ngöôøi Ñöùc Schiller töøng lyù töôûng hoaù, laø hieän thaân cuûa "moái quan heä khoâng bò tha hoaù giöõa con ngöôøi vaø töï nhieân, chuû theå vaø khaùch theå, lyù tính vaø giaùc quan". Moät lyù töôûng nhö vaäy ñaõ quyeán ruõ haàu heát caùc thaønh vieân cuûa tröôøng phaùi Frankfurt.
Vôùi caùc ngheä só vaø nhöõng ngöôøi thöôøng mô moäng coù moät neàn töï do tuyeät ñoái, hay mô tôùi moät söï giaûi phoùng voâ ñieàu kieän vaø moät söï saùng taïo, ngheä thuaät laø phöông tieän voâ song hoã trôï con ngöôøi thoaùt khoûi tình traïng dò hoaù hay khoûi aùch thoáng trò döôùi goïng kìm duy lyù hoaù kieåu tö saûn. Nhö Habermas nhaän ñònh, ngheä thuaät tö saûn ñöôïc coi nhö "nhöõng chaát noå", maø mæa mai thay do chính xaõ hoäi cuûa giai caáp tö saûn döïng ra.
Nhö theá, maëc duø Marcuse, Benjamin, Adorno hay Habermas ñeàu baát ñoàng treân quan ñieåm veà caùc chöùc naêng cuûa ngheä thuaät vaø söùc maïnh cuûa ngheä thuaät, hoï ñeàu nhaán maïnh ñeán ngheä thuaät nhö laø caùc hình thöùc theå hieän moät caùch höõu hieäu nhaát nhöõng hi voïng cuûa con ngöôøi.
Chính vì muïc ñích cuûa baøi naøy giôùi haïn trong vieäc giaûi thích khuynh höôùng hieän ñaïi, moät khuynh höôùng roõ reät trong kinh nghieäm thaåm myõ, neân chuùng toâi seõ khoâng ñi vaøo chi tieát baøn caõi theâm veà baûn chaát cuûa ngheä thuaät. Nôi ñaây chuùng ta coù theå noùi vôùi chuùt ít thaåm quyeàn raèng, baát cöù moät saùng taïo ngheä thuaät naøo coù theå coù ñöôïc tröôùc heát laø do taâm lyù phaûn khaùng khi thaáy caùc thieáu soùt nhö söï thieáu thoaû ñaùng vaø baát toaøn cuûa caùc hình thöùc bieåu hieän kinh nghieäm thaåm myõ. Phaûn öùng naøy cuõng choáng laïi söï taäp trung quyeàn löïc cuûa xaõ hoäi vaøo trong moät ngöôøi, moät nhoùm, hay moät ñaûng phaùi maø Marcuse moâ taû nhö xaõ hoäi "ñôn chieàu". Vaø söï kieän naøy giaûi thích söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa sieâu thöïc, cuõng nhö cuûa nhöõng ngöôøi tieân phong, v.v. Trong boái caûnh naøy, Habermas coù leõ hoaøn toaøn chính xaùc khi noùi raèng:
"Hieän ñaïi tính noåi loaïn choáng laïi caùc chöùc naêng ñieàu tieát cuûa truyeàn thoáng; hieän ñaïi tính soáng nhôø vaøo kinh nghieäm cuûa söï noåi loaïn choáng laïi taát caû nhöõng ñieàu chi qui phaïm. Söï noåi loaïn naøy laø moät loái voâ hieäu hoaù caùc tieâu chuaån cuûa caû ñaïo ñöùc vaø tính vò lôïi."
Tuy nhieân, moät söï noåi loaïn nhö vaäy coù theå laø voâ hieäu quaû neáu noù ñöôïc xaây döïng treân phaûn xaï ñôn giaûn cuûa traïng thaùi taâm lyù. Thöïc ra, söï noåi loaïn cuûa ngöôøi ngheä syõ ñöôïc ñaùnh daáu baèng caùc hình thöùc môùi vaø vôùi caùc con ñöôøng môùi ñeå bieåu hieän, maø nhaø ngheä só tin laø chaân thöïc vaø ñaùng tin caäy hôn. Chuùng laø caùc moâ hình ñöôïc xaây döïng khoâng phaûi leû teû bôûi moät caùch theá ñôn ñoäc cuûa theá sinh, ví duï nhö caùch theá hôïp lyù hoaù thaáy trong ngheä thuaät tö saûn. Chuùng cuõng khoâng bò kìm eùp nhö thaáy trong truyeàn thoáng toân giaùo. Chuùng laø caùc moâ hình "khoâng hoaøn toaøn thieáu noäi dung ngöõ nghóa hoïc cuûa noù, vaø khoâng chòu phaân seû soá phaän cuûa truyeàn thoáng toân giaùo moãi ngaøy caøng giaûm uy quyeàn". Caùc hình thöùc naøy "ñang ñem laïi söùc maïnh cho söï baát ñoàng giöõa caùc giaù trò cuûa heä thoáng vaên hoaù- xaõ hoäi vaø nhöõng giaù trò cuûa caùc heä thoáng chính trò vaø kinh teá".
Hay noùi theo quan ñieåm cuûa Walter Benjamin chuùng laø caùc hình thöùc bieåu thò cho hieän ñaïi tính, töùc caùi "hieän thôøi". Hieän ñaïi tính noùi leân giaây phuùt linh thieâng cuûa hieän taïi, nhö moät khoaûnh khaéc cuûa söï maëc khaûi quaù khöù. Toùm laïi, " hieän thôøi " hoaït hoaù moät caùch ngheä thuaät nhö moät söï caáu hôïp thaàn bí ñaùp öùng khaùt voïng con ngöôøi töøng ñöôïc nuoâi döôõng trong caùi noâi quaù khöù (mang hình thöùc cuûa nieàm tin vaøo Ñaáng Cöùu Theá): "Moãi giaây phuùt cuûa thôøi gian gioáng nhö laø moät caùnh coång heïp qua ñoù Ñaáng Cöùu Theá coù leõ böôùc vaøo."
1.2. Khoâng chæ nhö laø moät khuynh höôùng hieän ñaïi ñôn giaûn, hieän ñaïi tính mang nghóa laø tinh thaàn cuûa moät thôøi ñaïi - moät thôøi ñaïi taùch bieät khoûi caùc thôøi ñaïi khaùc. Trong lòch söû phöông Taây, ñoù chính laø Thôøi Ñaïi AÙnh Saùng vôùi caùc keát quaû taát yeáu cuûa noù nhö cuoäc caùch maïng coâng nghieäp, neàn daân chuû chính trò, söï töï giaûi phoùng... Thôøi ñaïi maø giôùi trí thöùc Phaùp kieâu haõnh taùn döông nhö laø Thôøi Ñaïi AÙnh Saùng, vaø caùc ñoàng söï ngöôøi Ñöùc cuûa hoï thaønh tín ngôïi ca nhö laø Khaûi Minh, thöïc ra hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi thôøi Trung Coå (moät thôøi maø hoï töøng thieáu coâng baèng keát aùn nhö laø thôøi ñaïi cuûa boùng toái).
Coâng baèng maø noùi, ta coù theå bieåu taû söï khaùc bieät giöõa hai thôøi ñaïi qua söï khaùc bieät giöõa tinh thaàn thôøi ñaïi cuûa chuùng: neáu thôøi Trung Coå vôùi khaåu hieäu "tin ñeå hieåu" (Credo ut intelligam) thì Thôøi Ñaïi AÙnh Saùng laïi hoâ to khaåu hieäu "hieåu ñeå tin" (Intelligo, ergo credo). Noùi caùch khaùc, söï di bieät thaáy trong nieàm tin vaø lyù tính. Theo nghóa naøy, thôøi hieän ñaïi bieåu thò moät caùch toát nhaát qua chính tinh thaàn cuûa noù, töùc lyù tính. Nôi ñaây, chuùng ta thöû theo loái dieãn taû veà hieän ñaïi tính cuûa moät soá nhaø xaõ hoäi hoïc nhö Max Weber, Emile Durkheim vaø George Herbert Mead... töøng ñöôïc Habermas trình baøy vaø pheâ bình. Weber hieåu hieän ñaïi tính nhö laø moät quaù trình cuûa lyù tính hoaù. Ñoù laø (1) "Quaù trình cuûa thaát voïng vôùi theá giôùi linh thieâng khieán chaâu AÂu töø boû caùi nhaõn kieán toân giaùo veà theá giôùi ñeå ñi vaøo moät neàn vaên hoaù theá tuïc"; (2) ñoù laø, moät quaù trình maø neàn khoa hoïc kinh nghieäm, ngheä thuaät, ñaïo ñöùc, luaät phaùp... xaây döïng treân caùc nguyeân lyù cuûa töï luaät (autonomy), cuûa yù thöùc chuû theå...; (3) ñoù laø, moät quaù trình theå cheá hoaù do lí tính muïc ñích höôùng daãn nhö thaáy trong caùch sinh hoaït kinh teá vaø quaûn trò, Weber nhìn thaáy ôû ñaây moái quan heä noäi taïi giöõa hieän ñaïi tính vaø "chuû nghóa duy lyù phöông Taây".
Töø moät khía caïnh naøo ñoù, Durkheim vaø Mead truy nguyeân quaù trình hieän ñaïi hoaù ngay töø haønh ñoäng haï beä quyeàn uy cuûa truyeàn thoáng, moät truyeàn thoáng ñaõ maát heát vò theá gaàn gioáng töï nhieân cuûa noù. Töø moät khía caïnh khaùc, hoï cuõng nhaän ra hieän ñaïi tính baét ñaàu trong söï phoå bieán hoaù caùc qui luaät vaø phoå thoâng hoaù caùc giaù trò. Hôn nöõa, hoï caøng thaáy ñöôïc ñaëc tính bieåu tröng nhaát cuûa hieän ñaïi tính trong söï hình thaønh cuûa töï thöùc (töùc söï ñoàng nhaát cuûa baûn ngaõ toâi tröøu töôïng thaáy trong caùc ñieån phaïm xaõ hoäi hoaù, moät trong nhöõng ñaëc tính bieåu töôïng nhaát cuûa caùi hieän ñaïi).
1.3. Thöïc vaäy, caùi maø Weber vaø caùc nhaø khoa hoïc xaõ hoäi khaùc phaùt hieän ra coi nhö hieän ñaïi tính ñaõ töøng ñöôïc Friedrich Hegel döï ñoaùn tröôùc ñoù caû hôn moät traêm naêm, trong taùc phaåm Tinh thaàn qua luaät cuûa hieän töôïng (1807) vaø sau naøy laø trong taùc phaåm Giaûng thuyeát veà Trieát hoïc lòch söû (1824?/ töøng ñöôïc J. Sibree dòch vaø xuaát baûn ôû London naêm 1861 döôùi töïa ñeà laø Trieát Hoïc Lòch Söû). Vôùi Hegel, hieän ñaïi tính bieåu thò tröôùc heát moät "Taân thôøi ñaïi" ñöôïc noái keát vôùi söï phaùt hieän ra taân theá giôùi, Thôøi ñaïi Phuïc Höng, Thôøi ñaïi Caûi caùch, ñoù laø caùc döõ kieän xaûy ra trong nhöõng theá kyû XV vaø XVI. Ñieàu quan troïng hôn caû laø do söï vieäc oâng ñoàng nhaát hieän ñaïi tính vôùi tinh thaàn thôøi ñaïi, töï hieån hieän trong doøng chaûy phaùt trieån lòch söû. Ñoái vôùi Hegel, nhieäm vuï cuûa trieát gia chính laø laøm theá naøo phaùt hieän ra tinh thaàn naøy. Ñoù chính laø thaáu hieåu caùi "thôøi taïi cuûa mình". Tham voïng cuûa Hegel aån daáu trong Tinh thaàn qua luaät cuûa hieän töôïng vaø roõ reät hôn trong Trieát hoïc Lòch Söû laø phaùt hieän ra nguyeân lyù vaø hình thöùc cuûa Tinh Thaàn. Theo caùc luaät hieän töôïng vaøo moãi thôøi ñaïi, Tinh Thaàn töï hieån hieän qua caùc hình thöùc khaùc nhau, vaø ñöôïc höôùng ñaïo bôûi caùc nguyeân lyù khaùc bieät. Hieåu theo nghóa naøy, hieän ñaïi tính phuïc vuï thôøi ñaïi nhieàu hôn laø chæ bieåu thò thôøi ñaïi naøy. Noùi toùm laïi, Hegel coi hieän ñaïi tính nhö moät " sieâu nguyeân lyù " (meta-principle) ñònh höôùng vaø quyeát ñònh tính lieân tuïc cuûa quaù trình lòch söû. Theo nghóa ñaàu tieân cuûa hieän ñaïi tính nhö laø tinh thaàn cuûa "taân thôøi ñaïi", Hegel chæ roõ caùc nguyeân lyù cuûa noù:
"Nguyeân lyù cuûa theá giôùi hieän ñaïi laø söï töï do cuûa chuû theå tính, ñoù laø nguyeân lyù maø taát caû caùc nhaân toá caên baûn töøng hieän dieän trong caùi toaøn theå trí tueä, hieän ñang treân con ñöôøng chính xaùc trong tieán trình phaùt trieån cuûa chuùng."
Söï töï do cuûa chuû theå tính, töùc nguyeân lyù cuûa thôøi hieän ñaïi, ñöôïc Habermas giaûi thích tröôùc heát chöùa ñöïng boán quan nieäm töông quan: chuû nghóa caù nhaân, quyeàn pheâ phaùn, töï quyeát trong haønh ñoäng vaø neàn trieát hoïc lyù töôûng.
Taát caû caùc ñaëc tính naøy töøng ñöôïc thieát laäp vaøo thôøi Caûi caùch toân giaùo do linh muïc Martin Luther laõnh ñaïo, vaø vaøo Thôøi Ñaïi AÙnh Saùng: ñoù laø nhöõng thôøi ñaïi döôùi aûnh höôûng cuûa nhöõng ngöôøi nhö M.Luther, Jean Calvin, J.J. Rousseou, L. Montesquieu - töùc nhöõng ñoäng löïc tinh thaàn ñaèng sau cuoäc Caûi caùch vaø Caùch maïng Phaùp. Chính Luther laø ngöôøi ñaõ khaúng ñònh caùi thaåm quyeàn cuûa chuû theå trong vieäc söû duïng tröïc giaùc cuûa mình ñeå thaáu hieåu söù ñieäp cuûa Thieân Chuùa.
Ta cuõng thaáy nhö vaäy trong baûn Tuyeân Ngoân Veà Nhaân Quyeàn vaø Boä Luaät Napoleon töøng baûo ñaûm cho nguyeân lyù cuûa töï do yù chí. Hegel chuù thích moät caùch roõ raøng:
"Luaät (quyeàn) vaø ñaïo lyù ñöôïc thaáy trong söï vieäc chuùng cuøng coù moät neàn taûng thaáy trong yù chí cuûa con ngöôøi maø thöïc söï hieän höõu. Tröôùc ñaây quyeàn (luaät) chæ ñöôïc coi nhö laø Thieân Meänh ñöôïc Ngaøi ban theâm cho, nhö töøng thaáy ghi trong kinh Taân Öôùc vaø Cöïu Öôùc, hoaëc chuùng xuaát hieän döôùi caùc daïng cuûa ñaëc quyeàn... thaáy trong caùc baûn vaên coå ghi treân da suùc vaät, nhö moät ñaëc aân, hoaëc trong söï thoaû thuaän quoác teá."
Bò Kant vaø Decarste thaùch ñoá, Hegel ñaõ noã löïc moâ taû hieän ñaïi tính nhö laø moät söï töï quyeát cuûa chuû theå. Song cuøng luùc ñoù, oâng bieán hoaù lyù tính - töøng ñöôïc Kant hieåu nhö coâng cuï ñeå tö duy moät caùch chính xaùc - thaønh moät söùc maïnh taïo ra toång hôïp môùi. Ñoù chính laø caùi söùc maïnh töï caäp nhaät qua caùc thôøi ñaïi nhôø vaøo söï pheâ phaùn phaûn tö. Nôi ñaây, ta coù theå thaáy ñieåm khaùc bieät giöõa nhöõng veä binh cuûa Thôøi Ñaïi aùnh Saùng nhö Kant vaø nhöõng ngöôøi theo Hegel. Vôùi Hegel vaø phaùi cuûa oâng, khoâng phaân bieät phaùi taû hay phaùi höõu, hieän ñaïi tính mang moät nghóa roäng hôn laø tinh thaàn cuûa thôøi ñaïi. Hieän ñaïi tính laø chính caùi Luaät (logic) lòch söû giaûi thích vaø tieân ñoaùn söï xuaát hieän (hieän töôïng) cuûa tinh thaàn ôû moãi thôøi ñaïi. Noù bieåu thò ñoäng löïc (töùc pheùp bieän chöùng) cuûa Tinh Thaàn Tuyeät Ñoái cuûa moät giai caáp tuyeät ñoái (töùc voâ giai caáp, hay moät giai caáp phoå bieán gaàn nhö giai caáp voâ saûn), hay laõng maïn hôn, noù laø moät Tinh thaàn aûo töôûng (Utopische Geist). Vaø chính vì theá maø ta coù theå thaáy caùi nghóa thöù ba cuûa hieän ñaïi tính nhö laø "yù thöùc cuûa moät giai ñoaïn töï quan heä noù vôùi caùi quaù khöù cuûa coå thôøi, ñeå coù theå töï nhaän thöùc mình nhö laø keát quaû cuûa söï chuyeån ñoåi töø caùi cuõ sang caùi môùi."
Phaàn II. bieän chöùng giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi
Neáu nhö phaân tích cuûa Habermas veà hieän ñaïi tính laø ñaùng tin caäy, thì chuùng ta coù theå chaáp nhaän keát luaän cuûa oâng, raèng hieän ñaïi tính coù nghóa phaàn naøo ñoù nhö laø moät quaù trình lieân tuïc nhöng chöa hoaøn taát cuûa söï ñoåi môùi lòch söû. Taát nhieân, ta khoâng neân töï vô vaøo caùi nhieäm vuï hoaøn thaønh döï aùn lòch söû, ngay caû khi ta ñoàng yù hoaøn toaøn vôùi Habermas. Chuùng toâi theo goùt Hegel vaø Habermas nhaán maïnh tôùi lòch söû tính cuûa hieän ñaïi tieàm taøng trong quaù trình phaùt trieån cuûa con ngöôøi. Ñieåm quan troïng maø chuùng toâi muoán trình baøy nôi ñaây, ñoù laø traùch nhieäm cuûa trieát gia khoâng phaûi chæ vaïch ra caùi Luaät cuûa quaù trình naøy, maø hôn theá nöõa, laø phaûi chöùng minh laøm sao caùi Luaät naøy laïi laáy pheùp bieän chöùng nhö theå laø caùi daïng taát yeáu cuûa mình vaø vai troø cuûa bieän chöùng trong quaù trình hieän ñaïi hoaù.
2.1. Cho tôùi ngaøy nay, Phong traøo Nguõ Töù vaãn laø moät trong nhöõng phong traøo khoù ñaùnh giaù trò nhaát trong lòch söû Trung Quoác. Chuùng ta khoâng nhaát thieát phaûi baøn söï roái loaïn trong vieäc phaân ñònh giaù trò cuûa noù. Ñieàu maø phaàn lôùn caùc quan saùt vieân ñeàu ñoàng yù, ñoù laø chaúng ai ñoàng yù vôùi ai caû. Vaø chöa nghieân cöùu quan troïng naøo daùm ñöa ra moät keát luaän toái haäu ñaùnh giaù phong traøo. Ña soá giôùi hoïc giaû khoâng baøn vaán ñeà naøy, qua lôøi bình luaän ñôn giaûn vaø ngaén goïn, ñaïi khaùi nhö "Bôûi söï khaùc bieät veà heä tö töôûng cuûa hoï".
Nhö vaäy, söï khoù khaên naøy chöa heà saùng toû, lyù do laø haàu heát caùc quan saùt vaø bình luaän gia vaãn chöa nhaän ra pheùp bieän chöùng cuûa hieän ñaïi tính naèm aån saâu beân döôùi beà maët cuûa phong traøo naøy. Söû gia Emmanuel Töø (E. Hsu) ñaõ nhaän ra phaàn naøo maët traùi cuûa phong traøo Nguõ Töù. OÂng thaáy nôi phong traøo naøy söùc maïnh phaù hoaïi nhieàu hôn laø coâng lao xaây döïng.
OÂng vieát:
"Vaäy thì, trong vieãn caûnh cuûa lòch söû, maëc cho caùi tính chaát khoa tröông, cuoäc caùch maïng tö töôûng ñaõ chæ coù thaønh coâng trong vieäc giôùi thieäu tö töôûng phöông Taây vaø phaù huyû nieàm tin vaøo truyeàn thoáng Trung Quoác, hôn laø vieäc saùng taïo ra nhöõng heä thoáng tö töôûng môùi vaø nhöõng tröôøng phaùi trieát hoïc môùi."
Giaùo sö hoï Töø moät phaàn naøo ñoù coù lyù, bôûi vì chuùng ta thaáy raèng caùi chieâu baøi gaùn cho Phong traøo Nguõ Töù ñaõ bieåu loä moät caùch mô hoà nhö moät söï nhaän thöùc thieáu bieän chöùng. Ngöôøi ta khoâng roõ phong traøo naøy coù gioáng Phong traøo Phuïc Höng, Phong traøo Caûi caùch, Thôøi Ñaïi AÙnh Saùng, Caùch maïng hay khoâng, hoaëc noù chæ laø moät phong traøo yeâu nöôùc ñôn giaûn, töï phaùt...
Noùi toùm laïi, ta khoù coù theå ñònh nghóa roõ raøng veà phong traøo naøy. Ñieàu chuùng ta coù ñöôïc chæ laø nhöõng khaúng ñònh hoãn ñoän, töï maâu thuaãn cuûa nhöõng ngöôøi chuû choát trong Phong traøo naøy. Hoà Thích, trong moät taùc phaåm (xuaát baûn naêm 1934) ñaõ taùn döông phong traøo Nguõ Töù nhö moät phong traøo coù tính nhaân baûn, moät phong traøo coù tính duy lyù... "ñöôïc laõnh ñaïo bôûi nhöõng ngöôøi bieát roõ di saûn vaên hoaù cuûa hoï...". OÂng ta khoaùc laùc daøi doøng raèng:
"Ñoù chính laø moät phong traøo cuûa lyù trí choáng laïi truyeàn thoáng, töï do choáng laïi uy quyeàn, laø phong traøo cuûa söï ca ngôïi cuoäc soáng vaø caùc giaù trò cuûa con ngöôøi choáng laïi ñaøn aùp."...
Hay:
"Ñoù laø phong traøo nhaân baûn ñöôïc nhöõng ngöôøi hieåu roõ di saûn vaên hoaù cuûa hoï laõnh ñaïo, nhöõng ngöôøi coá gaéng hoïc hoûi di saûn ñoù baèng phöông phaùp hoïc môùi cuûa söï pheâ phaùn lòch söû vaø nghieân cöùu."
Ñieàu hy höõu, nöïc cöôøi cuûa Hoà Thích, ñoù laø oâng nhaän ra taàm quan troïng cuûa di saûn vaên hoaù Trung Quoác maø oâng tìm caùch phaù huyû. Ñieàu maø chuùng toâi nhaán maïnh laø hoï Hoà coù theå giaûi thoaùt mình khoûi di saûn vaên hoaù trong vieäc hình thaønh nhaän thöùc cuûa oâng hay khoâng? Vaø lyù töôûng cuûa oâng veà moät nöôùc Trung Quoác môùi, hieän ñaïi coù theå hoaøn toaøn ñoäc laäp khoûi truyeàn thoáng hay khoâng? Ñeå traû lôøi caâu hoûi naøy, ta caàn phaûi hieåu (1) phong traøo Nguõ Töù coù phaûi laø moät phong traøo hoaøn toaøn môùi, khoâng lieân quan gì vôùi truyeàn thoáng Trung Quoác vaø hoaøn toaøn Taây phöông hoaù, hay laø (2) noù chæ laø moät phong traøo ñaëc bieät maø ta khoâng theå ngôù ngaån daùn baát cöù nhaõn hieäu naøo cho noù, duø laø Phong Traøo Phuïc Höng, Phong Traøo Caûi Caùch hay Thôøi Kyø AÙnh Saùng. Tính ñaëc thuø cuûa noù chæ coù theå ñöôïc thaáu hieåu trong caùi moâi sinh cuûa truyeàn thoáng Trung Quoác, moät truyeàn thoáng kheùp kín, cöùng nhaéc, töøng bò neàn vaên minh phöông Taây thaùch ñoá vaø haï nhuïc moät caùch thaûm baïi.
Nhöõng ngöôøi uûng hoä quan ñieåm thöù nhaát, seõ vieän ñeán khaùi nieäm caùch maïng, ñeå lyù giaûi baûn chaát cuûa phong traøo Nguõ Töù. Theo hoï, phong traøo Nguõ Töù gaàn vôùi caùch maïng hôn. Hoaëc chính xaùc hôn, ñoù chính laø moät cuoäc caùch maïng trí thöùc. Duø laø trí thöùc hay chính trò, caùch maïng thöôøng xuaát hieän tröôùc heát nhö moät döõ kieän buøng noå ñoät ngoät. Moät döõ kieän maø ta khoâng theå giaûi thích vôùi loái suy tö nhaát quaùn hay vôùi loái tö duy nhaân quaû vaø lieân tuïc. Neáu theá thì, baát cöù döï ñoaùn naøo theo khoa hoïc hay baát cöù söï suy ñoaùn naøo theo lyù tính (nhö thaáy nôi Hegel) ñeàu khoâng ñuùng. Söï hieåu bieát caùch maïng nhö theá ñoøi ta phaûi ñi ñeán moät keát luaän taát yeáu, ñoù laø caùch maïng khoâng coù taùi kieán thieát hay thay ñoåi. Caùch maïng yeâu saùch moät söï ñoåi môùi taän goác reã caáu truùc xaõ hoäi, caáu truùc tri thöùc vaø neàn ñaïo ñöùc. Neáu hieåu caùch maïng nhö theá, ta coù theå noùi, tö töôûng daân chuû khoâng phaûi laø con ñeû cuûa truyeàn thoáng. Noù ñöôïc saùng taïo bôûi thieân yù. Noùi moät caùch ñôn giaûn, caùch maïng laø söï phaùt sinh moät theá giôùi môùi, töø hö voâ ex nihilo, hay do Thieân Leänh, töùc do quyeàn löïc thaàn thaùnh: fiat lux; fiat homo et fiat universum (genesis, 1-1). Loaïi caùch maïng naøy thöôøng ñöôïc hieåu theo nghóa cuûa cuoäc Caùch maïng Phaùp maø George Forste kieâu haõnh ñònh tính: "Dung nhan cuûa cuoäc caùch maïng tuoân traøo moät caùch uy nghi. Noù khoâng ñeå soùt laïi baát cöù caùi gì. Ai coù theå khaùng cöï laïi noù?". Luis Condorcet moät laàn nöõa löu yù moät caùch töông töï:
"ôû Phaùp, cuoäc caùch maïng bao goàm toaøn theå neàn kinh teá cuûa xaõ hoäi, thay ñoåi taát caû moïi quan heä xaõ hoäi, vaø môû ñöôøng xa hôn tôùi taän daây xích chính trò. Thaäm chí, aûnh höôûng tôùi töøng moãi caù nhaân, caû nhöõng ngöôøi soáng thanh thaûn nhôø vaøo tö saûn cuûa hoï hay nhôø vaøo moà hoâi lao ñoäng cuûa mình, tôùi nhöõng ngöôøi chaúng coù moät lí do naøo tham döï vaøo ñôøi soáng coâng coäng, vaø aûnh höôûng tôùi caû nhöõng ai daãu raèng hoï chaúng coù baát cöù quan ñieåm hay yù muoán chieám ñoaït, hay möu caàu veà taøi saûn, quyeàn löïc hay danh voïng."
Nôi ñaây, chuùng ta neân löu yù raèng moät söï nhaän thöùc veà caùch maïng nhö vaäy ñaõ tìm ra lyù do hieän höõu trong cuoäc Caùch maïng Phaùp. Theá neân ngay caû giôùi trieát hoïc cuõng hoaï hoaèn nghi vaán noù. Thomas Kuln phaùt trieån tö töôûng naøy xa hôn vaøo loái hieåu söï tieán boä khoa hoïc. Töông töï, vì bò aûnh höôûng bôûi cuoäc Caùch maïng Phaùp 1789, vaø ñaëc bieät laø cuoäc Caùch maïng Boân-seâ-vích 1917, Mao Traïch Ñoâng ñaõ ñuøa giôõn vôùi moät tö töôûng nhö vaäy, khi oâng so saùnh phong traøo Nguõ Töù vôùi cuoäc caùch maïng Taân Hôïi naêm 1911. Thaäm chí, hoï Mao coøn ñi quaù ñaø hôn khi tuyeân xöng "Ñieàu naøy coù nghóa laø Phong traøo Nguõ Töù ñaõ tieán moät böôùc tieán boä hôn caû cuoäc Caùch maïng naêm 1911".
Chuùng ta haõy thöû nhìn laïi xem moät caâu tuyeân boá nhö theá coù ñuùng hay khoâng? Phong traøo Nguõ Töù coù theå ñöôïc ví nhö moät cuoäc caùch maïng hay khoâng? Trong phaàn keát luaän cuûa taäp nghieân cöùu veà Phong traøo Nguõ Töù, Chu Saùch Toøng ñaõ ñöa ra moät söï ñaùnh giaù khaùi quaùt nhö sau:
"Boán muôi naêm ñaõ qua keå töø khi Phong traøo Nguõ Töù baét ñaàu. Trung Quoác ñaõ traûi qua bao söï bieán ñoåi cöïc ñoan trong nhöõng naêm naøy hôn baát cöù moät giai ñoaïn naøo tröôùc ñoù trong lòch söû cuûa Trung Hoa. Chieàu höôùng töøng vaïch ra töø hoài ñoù vaãn tieáp tuïc gaây aûnh höôûng; nhöõng vaán ñeà saâu saéc ñaët ra luùc ñoù vaãn phaûi ñöôïc tieáp tuïc xeùt laïi vaø giaûi quyeát."
Moät söï ñaùnh giaù nhö vaäy chaéc haún raát khoân ngoan vaø caân nhaéc. Hoï Chaâu coù ñuû lí do ñeå khoâng dính líu vaøo söï phaân thanh chính trò cuûa Quoác Daân Ñaûng vaø Coäng Saûn Ñaûng. Tuy nhieân, moät phaùn ñoaùn nhö vaäy vaãn chöa ñuû chöùng minh baûn chaát caùch maïng cuûa Phong traøo Nguõ Töù, vì "söï thay ñoåi taän goác" chæ giaûi thích ñöôïc moät phaàn cuûa caùch maïng. Ta thaáy, vaøo baát kyø moät giai ñoaïn loän xoän naøo, cuõng coù theå xaûy ra moät "söï thay ñoåi taän goác". Hai ñaïi Theá chieán theá giôùi ñaõ taïo ra quaù nhieàu "söï thay ñoåi taän goác", nhöng chuùng khoù coù theå ñöôïc moâ taû nhö laø cuoäc caùch maïng. Hôn nöõa, neáu caùch maïng ñöôïc hieåu theo nghóa cuûa moät söï ñoåi môùi toaøn dieän, thaäm chí taùch bieät khoûi truyeàn thoáng... thì phong traøo Nguõ Töù khoâng theå phuø hôïp vôùi phaïm truø naøy. Chuùng toâi khoâng phuû nhaän moät soá tính chaát caùch maïng cuûa Phong traøo naøy, nhöng muoán chöùng minh nôi ñaây raèng, baát cöù cuoäc caùch maïng naøo, ngay caû Caùch maïng Phaùp 1789, Caùch maïng Boâ-seâ-vích naêm 1917 vaø Phong traøo Nguõ Töù, cuõng khoâng theå coù neáu chuùng bò taùch rôøi khoûi di saûn vaên hoaù vaø truyeàn thoáng.
Nhö vaäy, chuùng ta tìm hieåu caùi nghóa thöù hai cuûa caùch maïng: caùch maïng bieåu thò moät soá thay ñoåi goác reã vaø caên baûn, nhöõng thay ñoåi ñoù thoaït tieân phaùt sinh töø söï xung ñoät vôùi truyeàn thoáng vaø töø thaùi ñoä phuû nhaän truyeàn thoáng. Tuy nhieân, töï baûn chaát, noù boå sung vaø laøm giaøu theâm cho truyeàn thoáng. Thöïc vaäy, moät nhaän thöùc veà caùch maïng nhö theá sinh soâi naûy nôû töï chính truyeàn thoáng phöông Taây. Felix Gilbert löu yù: "Töø "caùch maïng" bao goàm hai nhaân toá - ñoù laø söï thay ñoåi do söï sinh ñoäng vaø ñoù laø moät vaän ñoäng voøng troøn quay ngöôïc trôû laïi ñieåm xuaát phaùt." Ngöôøi Hi Laïp dieãn ñaït tö töôûng naøy baèng caùch söû duïng moät loaït caùc thuaät ngöõ khaùc nhau, ví duï nhö epanastasis (cuûa Herodotus vaø Thucydides), ñoù coù nghóa laø söï noåi daäy choáng laïi nhaø caàm quyeàn, hay metabole politeias (cuûa Platon vaø Aristotle), töùc laø nhöõng thay ñoåi cuûa caùc theå cheá. Cuõng vaäy, Cicero hieåu caùch maïng nhö laø cupidus rerum novarum, töùc moät khuynh höôùng cuûa con ngöôøi thieát tha tìm caùi môùi. Tö töôûng naøy ñaõ toàn taïi suoát töø thôøi thaùnh Augustin (ngöôøi ñaõ söû duïng thuaät ngöõ "caùch maïng" trong caùc taùc phaåm cuûa mình) cho tôùi thôøi Trung Coå. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi nhö Guicciardini, Machiavelli vaø Nardi, rivoluzione bieåu thò moät "söï xuaát hieän cuûa tình traïng hoãn loaïn chính trò hay söï thay ñoåi trong giôùi laõnh ñaïo maø khoâng ñoøi buoäc baát cöù haøm yù naøo veà söï thaønh coâng hay veà giaù trò, veà söï khao khaùt, hay veà tính chaát cuûa caùi muïc ñích cuûa söï hoãn loaïn hoaëc thay ñoåi nhö vaäy."
Neáu Gilbert nghieân cöùu veà caùch maïng chính xaùc, ngöôøi ta coù theå tìm thaáy trong caùch maïng, khoâng chæ coù moät ñaëc tính bieåu taû söï ñöùt gaõy toaøn theå vaø vaø söï baát lieân tuïc, nhö thaáy trong caùc taùc phaåm cuûa nhöõng ngöôøi keâu goïi cuoäc Caùch maïng Phaùp. Ngöôïc laïi, chuùng ta thaáy trong caùch maïng moät söï lieân tuïc naøo ñoù giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi. Ñieàu maø chuùng toâi muoán neâu ra ôû ñaây nhaém ñeán lyù giaûi caùi luaät quan heä giöõa hieän taïi vaø truyeàn thoáng. Nhöõng nhaø luaân lyù saùng giaù nhaát laø nhöõng ngöôøi ñaõ töøng phaùt hieän ra caùi luaät lieân heä naøy, ñoù chính laø Hegel vaø Marx (maëc daàu hai ngöôøi khôûi ñaàu töø caùc quan ñieåm hoaøn toaøn ñoái laäp). Vôùi Hegel, truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi chæ lieân heä vôùi nhau trong moät ñöôøng thaúng, theo höôùng tieán boä. Trong khi ñoù, vôùi Marx , moái quan heä naøy chæ coù theå tieán boä, neáu caùc ñieàu kieän cuûa noù khoâng bò phaù huyû, hay bieán ñoåi, hay bò xuyeân taïc bôûi caùc nhaân toá phi töï nhieân. Vì lí do ñoù, lòch söû tính cuûa con ngöôøi aån tieàm trong theá giôùi loaøi ngöôøi. Lòch söû tính ñoù ñöôïc bieåu loä qua moät luaân lyù cuûa moái quan heä töø quaù khöù qua hieän taïi cho tôùi töông lai.
2.2. Vôùi Hegel caùi löïc quyeát ñònh luaät lieân heä chính laø lyù tính. Lyù tính naøy trong cuøng thôøi ñieåm bieåu hieän söùc maïnh cuûa mình qua taùc ñoäng hôïp nhaát. Trieát gia vieát trong caùc taùc phaåm ñaàu tay nhö sau:
"Caùi Lí tính giaùc ngoä ñaõ toaøn thaéng moät caùch huy hoaøng nhöõng gì töøng ñöôïc xaùc tín, nhö thaáy trong moät nhaän thöùc haïn heïp cuûa toân giaùo, töùc coi ñöùc tin nhö laø moät söï ñoái laäp vôùi lí tính. Song neáu xeùt vôùi aùnh saùng roõ raøng naøy, thì cuoäc thaéng lôïi ñaït tôùi khoâng coù gì khaùc hôn chính laø ñieàu naøy: cuøng vôùi caùc nhaân toá tích cöïc, caùi maø Lyù tính baän roän chieán ñaáu seõ khoâng coøn laø toân giaùo nöõa, vaø caùi lí tính chieán thaéng cuõng khoâng coøn phaûi laø chính Lí tính nöõa."
Khi coi lí tính nhö laø nguoàn naêng löïc hôïp nhaát, Hegel ñaõ hieåu hieän ñaïi tính theo hai nghóa: thöù nhaát, hieän ñaïi tính ñöôïc xaùc ñònh bôûi chính lí tính, vaø thöù hai, caùi söùc maïnh thuùc ñaåy quaù trình hieän ñaïi hoaù khoâng gì khaùc hôn laø chính caùi "naêng löïc hôïp nhaát". Nhö vaäy, ñoái vôùi Hegel, hieän ñaïi tính coù leõ ñöôïc bieåu thò toát nhaát nhö moät phong traøo duy lí ñöông tieán böôùc qua söï hôïp nhaát quaù khöù vôùi hieän taïi. Cho pheùp toâi ñöôïc nhìn kó hôn ñieàu Hegel muoán noùi veà hieän ñaïi tính vaø veà vieäc oâng giaûi thích söùc maïnh bieän chöùng cuûa hôïp nhaát.
Bò aûnh höôûng bôûi tö töôûng cuûa J.J. Rousseau veà töï do, ñöôïc nuoâi döôõng trong moâi tröôøng cuûa Thôøi Ñaïi AÙnh Saùng linh thieâng, bò neàn ñaïo ñöùc vaø quan ñieåm toân giaùo cuûa Kant aûnh höôûng maïnh meõ, vaø ñöôïc truyeàn lí töôûng cuûa cuoäc Caùch maïng Phaùp gôïi höùng, Hegel vaø caùc baïn ñoàng hoïc thôøi hoïc taïi Vieän Thaàn Hoïc Tubingen, ñaõ phaûi ñoái maët vôùi moät aùp löïc baát khaû khaùng: ñoù laø aùp löïc giöõa truyeàn thoáng vaø thôøi hieän ñaïi. Dieter Henrich löu yù:
"Thaàn hoïc cuûa Storr, luaät leä cuûa chuûng vieän vaø theå cheá cuûa chính phuû phuï hoaï vôùi chuùng baûo veä cho hai thöù ñoù, laøm cho gaàn nhö haàu heát (caùc chuûng sinh) ñoøi phaûi coù moät cuoäc caùch maïng. "
Gioáng nhö caùc baïn hoïc noåi tieáng khaùc (ñaëc bieät Schelling vaø nhaø thô Holderlin), Hegel ñaët moät muïc ñích cho chính mình laø phaûi vöôït khoûi aùp löïc naøy, nhö Habermas ñaõ löu yù:
"Thöïc vaäy, Hegel theà seõ vöôït khoûi söï khoù khaên thöôøng nhaät, caûm giaùc veà söï maâu thuaãn, söï caàn thieát phaûi thay ñoåi, aùp löïc, caùc raøo caûn."
Nhaèm thoaùt khoûi aùp löïc naøy, Hegel ñaõ tìm thaáy trong hieän ñaïi tính moät söùc maïnh cöùu roãi duy nhaát. Noùi caùch khaùc, oâng nhaän ra hieän ñaïi tính tieàm taøng trong chính hoaït ñoäng cuûa lí tính, moät lyù tính ñaõ bieán thaønh moät phaàn thaân theå cuûa theá giôùi, vaø quyeát ñònh theá giôùi con ngöôøi:
"Caùc hoïc thuyeát cuûa hoï phaûi ñöôïc xaây döïng treân lí tính phoå bieán. Trí töôûng töôïng, con tim, caûm giaùc khoâng theå ra ñi moät caùch troáng khoâng. Chuùng phaûi ñöôïc kieán caáu laøm sao ñeå caùc hoaït ñoäng coâng khai cuûa chính phuû phaûi ñöôïc noái keát laïi ñeå phuïc vuï nhu caàu cuûa cuoäc soáng."
Nhö vaäy Hegel ñaõ coá gaéng laáy caùi löïc cuûa lyù trí ñeå thay theá lí tính cuûa Kant, moät lí tính maø oâng pheâ bình nhö moät thaàn töôïng maø thoâi. Vôùi oâng, lí tính khoâng theå laø moät phaûn tö hay moät söï hieåu bieát ñôn giaûn. Bôûi leõ lí tính thuaàn tuyù nhö vaäy cuõng chaúng keùm tröøu töôïng hôn ngay chính caùi nieàm tin baùi vaät (bò thöông maïi hoaù). Neáu nhö theá thì lyù tính khoâng theå quyeán ruõ ñöôïc con tim, cuõng khoâng theå aûnh höôûng ñeán tình caûm vaø nhu caàu nhaân sinh. Theo Hegel, lí tính chæ coù theå höôùng ñaïo nhaân sinh, neáu noù khoâng phaûi laø quan nieäm hay ñieàu kieän tröøu töôïng maø laø moät söùc maïnh cöùu roãi. Töông töï, Hegel ñaõ choïn neàn ñaïo ñöùc xaõ hoäi (Sittlichkeit) vaøo caùi vò trí cuûa neàn ñaïo ñöùc thuaàn tuyù (Moralitat) cuûa Kant. Bôûi leõ, Hegel nhaän ra ñaïo ñöùc thuaàn tuyù thieáu naêng löïc khieán con ngöôøi taùc ñoäng. Noùi toùm laïi, Hegel phaùt hieän ra raèng chính söùc maïnh duy lí chöù khoâng phaûi lí tính thuaàn tuyù môùi coù quyeàn ra quyeát ñònh.
Chuùng toâi ñi xa hôn Hegel moät böôùc trong vieäc xaùc ñònh söùc maïnh lí tính naøy, vaø ñöa ra hai vaán nan cuûa hieän thôøi: Neáu hieän thôøi ñöôïc ñaëc tröng bôûi söï töï do cuûa caù nhaân (hay laø söï giaûi phoùng caù nhaân ñeå tôùi töï do hình thöùc, nhö Habermas dieãn taû), vaø bôûi caùc nguyeân lí tröøu töôïng döïa treân lí tính thuaàn tuyù, thì nhöõng vaán nan chính coù theå laø vieäc caù nhaân laøm sao phaùt hieän ra söï töï do cuûa mình vaø laøm theá naøo maø caùc nguyeân lí thuaàn tuyù ñöôïc xaây döïng! Vieäc Hegel hoaøi nghi thöïc tieãn tính cuûa ñaïo ñöùc thuaàn tuyù chæ ra moät caùch roõ raøng raèng oâng khoâng coøn tin raèng caù nhaân coù theå töï mình giaønh ñöôïc töï do nöõa. Caù nhaân, ñeå ñöôïc giaûi phoùng, caàn phaûi laø moät chuû theå töï thöùc, ñoù laø moät chuû theå ñöông yù thöùc veà chính mình qua nhaän thöùc söï hieän dieän cuûa tha nhaân. Hôn theá nöõa, caù nhaân phaûi yù thöùc ñöôïc chính moâi sinh cuõng nhö caùc ñieàu kieän cuûa cuoäc soáng. Caù nhaân caøng phaûi yù thöùc ñöôïc moái quan heä giöõa chuû theå vôùi caùc chuû theå khaùc, veà moái quan heä giöõa chuû theå vaø moâi tröôøng cuûa mình, veà chuû theå trong boái caûnh lòch söû cuûa mình, v.v. Noùi toùm laïi, caù nhaân khoâng theå coù töï do baèng caùch chæ döïa vaøo lí tính thuaàn tuyù maø thoâi. Chuû theå yù thöùc chæ laø böôùc ñaàu chöù khoâng phaûi böôùc cuoái höôùng tôùi töï do.
Nhaän ñònh nhö theá, Hegel neâu ra ñaëc tính thöù hai cuûa söùc maïnh duy lí: oâng nhìn ra caùi naêng löïc quan troïng nhaát cuûa hieän ñaïi tính ngay trong söùc maïnh hôïp nhaát lí tính thuaàn tuyù vôí hieän thöïc. OÂng vieát trong cuoán Trieát hoïc veà phaùp lyù cuûa mình: " Caùi gì coù lí taát phaûi hieän thöïc, vaø caùi gì hieän thöïc taát phaûi coù lí". Tuy nhieân, tröôùc ñoù, trong caùc baøi giaûng thuyeát vaøo hoïc kyø muøa ñoâng naêm 1819-1820, oâng ñaõ dieãn ñaït tö töôûng naøy moät caùch khaù heä thoáng vaø roõ raøng, tuy thieáu quaû quyeát nhö sau: "Caùi gì hôïp lí phaûi trôû thaønh hieän thöïc, vaø caùi gì hieän thöïc phaûi trôû thaønh coù lí." Vôùi söï phaùt hieän naøy, Hegel ñaõ giaûi quyeát xong caû hai vaán nan neâu treân: caù nhaân coù theå phaùt hieän töï do cuûa chính mình bôûi vì anh ta cuøng luùc phaùt hieän söï töï do cuûa caùc caù nhaân khaùc. Vaø tieáp theo, ñoù laø ñaïo ñöùc thuaàn tuyù chæ coù theå thöïc haønh ñöôïc neáu noù ñöôïc xaây döïng moät caùch chuû yeáu treân sinh hoaït xaõ hoäi thöïc tieãn. Noùi khaùc, caùi söùc maïnh hôïp nhaát hai cöïc khaùc nhau ñaõ laøm cho caù nhaân yù thöùc ñöôïc söï töï do cuûa mình, vaø laøm cho ñaïo ñöùc coù theå thöïc haønh (töùc ñaïo ñöùc thuaàn tuyù trôû thaønh moät neàn ñaïo ñöùc xaõ hoäi). Ñoù laø caùi maø Hegel goïi laø caùi löïc bieän chöùng hay söùc maïnh cuûa söï hôïp nhaát.
Theo Hegel, chuùng ta coù theå xaùc tín raèng, chaéc phaûi coù moät söùc maïnh hôïp nhaát quaù khöù vôùi hieän taïi, hôïp nhaát caùc giaù trò truyeàn thoáng vôùi thöïc tieãn hieän nay. Ñoù laø caùi söùc maïnh kieán taïo neân caùi maø chuùng ta ngaøy nay goïi laø hieän ñaïi tính. Theo nghóa naøy, hieän ñaïi tính ñaëc bieät bieåu thò quaù trình cuûa hieän ñaïi hoaù, hay laø caû moät vaän ñoäng duy lí, maø baûn chaát chính laø bieän chöùng. Ñoù laø caùi luaät, con ñöôøng, hay caùi ñaïo (theo nghóa cuûa logos) cuûa moái quan heä naøy. Noùi ñuùng hôn, caùi ñaïo naøy xaùc ñònh moái quan heä naøy seõ ra sao vaø seõ bieán ñoåi nhö theá naøo.
Nhöõng nhaän xeùt toång keát Nhöõng laäp luaän cuûa chuùng toâi döôøng nhö daãn tôùi moät keát luaän töông töï nhö cuûa Habermas (The Philosophycal Discourse of Modernity, Frederick Lawrence dòch, 1985), ñöôïc Thomas Mc Carthy toång keát nhö sau:
"Gioáng nhö hoï (caùc nhaø pheâ bình cöïc ñoan cuûa thôøi kì AÙnh Saùng), oâng (Habermas) xem xeùt lí tính ñöôïc ñònh vò moät caùch taát yeáu, ñöôïc cuï theå hoaù trong lòch söû , xaõ hoäi, con ngöôøi vaø ngoân ngöõ. Duø vaäy, khoâng gioáng hoï, Habermas cho raèng caùc sai soùt cuûa Thôøi Kì AÙnh Saùng chæ coù theå ñöôïc söûa chöõa baèng caùch laøm saùng toû hôn nöõa veà thôøi kì naøy. Söï pheâ phaùn toaøn dieän lí tính laøm suy giaûm naêng löïc pheâ phaùn cuûa lí tính. Ñieàu ñoù töø choái thöøa nhaän raèng söï hieän ñaïi hoaù saûn sinh ra nhöõng söï phaùt trieån cuõng nhö nhöõng söï xuyeân taïc lí tính."
Qua söï trình baøy veà löôõng dieän tính cuûa Janus, vaø baûn chaát thaát thöôøng cuûa quaùi vaät Sphinz, töøng thaáy trong caùi löïc vöøa coù tính chaát cöùu roãi cuõng nhö phaù hoaïi cuûa hai ngaøi Khoa hoïc vaø ngaøi Daân chuû, moät söùc maïnh maø nhöõng ngöôøi uûng hoä hieän ñaïi hoaù cuõng nhö caùc ñoái thuû cuûa hoï ñaõ khoâng nhaän ra. Chuùng ta coù theå ñöa ra moät luaän ñieåm veà hieän ñaïi. Luaän ñieåm naøy coù theå boå sung cho luaän thuyeát cuûa Habermas. Luaän ñieåm cuûa chuùng toâi ñöa ra nhö sau: Quaù trình hieän ñaïi hoaù chæ laø moät quaù trình bình thöôøng cuûa cuoäc soáng con ngöôøi nhaèm giaûi quyeát caùc vaán ñeà sau: caùc vaán ñeà ñang toàn taïi, caùc vaán ñeà ñang xuaát hieän vaø caùc vaán ñeà coù theå xuaát hieän. Moät quaù trình nhö theá luoân do lôïi ích cuûa con ngöôøi thuùc ñaåy vaø höôùng daãn: lôïi ích sinh toàn mang caû nguoàn goác lí luaän vaø thöïc tieãn, vaø lôïi ích khai phoùng, töùc nhöõng lôïi ích coù theå thaáy trong khaùt voïng con ngöôøi ñi tìm toaøn thieän, tröôøng sinh vaø tuyeät ñoái.
Luaän ñeà naøy ñaõ ñöôïc chuùng toâi baûo veä vôùi nhöõng laäp luaän trong phaàn thöù hai veà pheùp bieän chöùng cuûa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi. Luaän ñeà naøy haàu heát döïa treân lí thuyeát cuûa caùc trieát gia nhö Gadamer, Popper vaø Habermas. Noùi ñuùng hôn, caên baûn cuûa nhöõng luaän ñeà naøy ít nhieàu coù cô sôû trong truyeàn thoáng cuûa Hegel. Ñaây laø moät ñieåm maø cho duø yeâu hay gheùt Hegel, chuùng toâi phaûi thöøa nhaän Habermas cuõng töï nhaän nhö theá khi oâng vieát: "Trong luaän ñaøm trieát hoïc veà hieän ñaïi tính, chuùng ta vaãn chæ laø nhöõng keû ñöông thôøi vôùi phaùi Hegel treû maø thoâi."
Chaân thaønh maø noùi, chuùng toâi khoâng daùm ñöa ra moät phaùn quyeát toái haäu veà hieän ñaïi tính. Theo Karl Popper, chuùng toâi thieát nghó luaän thuyeát naøy phaûi ñöôïc tieáp tuïc kieåm nghieäm nhaèm tôùi moät söï nhaän thöùc saâu saéc hôn veà hieän ñaïi tính maø chuùng ta vaãn coøn muø môø.
Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan