Hoøa bình trong vaên hoùa Vieät-nam
Nguyeãn ñaêng Truùc
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
I- Ñaïo an hoøa
Laáy hình aûnh beân ngoaøi, cuoäc soáng cuûa con ngöôøi thöôøng ñöôïc goïi laø ñi. Trong chuyeán ñi naày, con ngöôøi coù nhu caàu muoán bieát con ñöôøng mình ñi coù phaûi laø ñuùng ñöôøng hay khoâng. Tieáng Trung hoa goïi laø ñaïo. Vaø ngoân ngöõ Vieät-Nam vaãn giöõ nguyeân chöõ naày.
Keû naøo böôùc ñi treân ñöôøng thaät thì ñöôïc goïi laø tuaân giöõ ñaïo. Ngöôøi naøo baïo taøn, khinh khi söï thaät thì goïi laø voâ ñaïo. Chu toaøn baûn tính cuûa mình, thöïc thi phaåm giaù vaø boån phaän chính ñaùng cuûa mình, ngöôøi Vieät chuùng ta goïi laø soáng troïn ñaïo laøm ngöôøi.
Vì mình ôû ñuùng vaøo söï thaät cuûa thaân phaän mình, ñi ñuùng con ñöôøng cuûa mình, neân khoâng cö nguï nôi choã sai traät, taïo hoãn loaïn; ngöôøi Vieät chuùng ta duøng chöõ “yeân” (laáy töø tieáng Taøu "an", laø ôû vaøo ñuùng vò trí) ñeå dieãn taû hoøa bình. “Yeân” khoâng phaûi ôû moät choã, nhöng haønh ñoäng maø khoâng traùi vôùi baûn tính mình, khoâng laøm sai phaåm giaù mình, khoâng taïo roái loaïn vaø thöông toån ñeán keû khaùc. Neân chöõ yeân coøn noái keát theâm chöõ “laønh”. Laønh” laø toát, laø thieän, nhöng chæ toát khi ôû trong söï thaät, töùc laø “yeân”.
Khoâng bieát nhöõng tieáng Trung hoa chæ veà hoøa bình ñaõ thaám nhaäp vaøo ngoân ngöõ Vieät Nam töø thôøi kyø naøo cho chính xaùc, nhöng ít nhaát cho ñeán thôøi ñaïi chuùng ta, moãi ngöôøi ñeàu thaáy nhöõng caùch noùi veà hoøa bình qua chöõ “thuaän hoøa” ñaõ laø moät gia saûn cuûa chính mình, trôû thaønh nhöõng ñaïi maãu möïc höôùng daãn suy tö vaø haønh ñoäng cuûa chuùng ta. Neáu yeân laønh nhö noùi leân tình traïng, phaåm chaát cuûa moät caù nhaân, moät baûn tính, thì “thuaän hoøa” laïi gôïi leân nhöõng töông quan. Ngaøy nay ngöôøi ta noùi roõ theâm “thuaän vôùi Trôøi, hoøa vôùi ngöôøi”, nhöng töø nôi hai chöõ thuaän - hoøa khoâng maø thoâi, ta yù thöùc ñöôïc ngay veà söï hieän höõu cuûa keû khaùc. Keû tröôùc maët buoäc mình phaûi nhìn nhaän vaø toân troïng. Thuaän-hoøa khoâng phaûi ñöôøng ai naáy ñi, nhöng cuøng ñi trong söï toân troïng keû khaùc ñeå moät ngöôøi moät neùt taïo thaønh söï nhòp nhaøng. Laáy thí duï cuûa baûn nhaïc: moät aâm thanh khoâng laøm neân baûn nhaïc, nhöng ôû trong cöông vò cuûa moät noát nhaïc naèm ñuùng vò trí cuûa mình, vaø phaûi phoái hôïp vôùi caùc noát khaùc trong toaøn baûn nhaïc. Töông quan ñoù laø hoøa. Neân Nho hoïc cuõng laáy hình aûnh aâm nhaïc ñeå noùi ñeán söï hoaøn thaønh ñaïo laøm ngöôøi: Thaønh ö nhaïc.
II- Hoøa bình trong Vaên hieán
Ta cuõng khoâng bieát moät caùch thaät chính xaùc laø töø thôøi ñaïi naøo trong lòch söû daân toäc mình nhöõng hình aûnh, taäp tuïc gôïi leân nhöõng cöông thöôøng höôùng daãn cuoäc soáng, thöôøng goïi laø Vaên Hieán, ñaõ phaùt sinh. Nhöng haàu nhö phaûi laø xa xöa laém.
Daân gian thöôøng neâu leân con soá 4,000 naêm Vaên Hieán. Ñaây phaûi chaêng laø moät con soá coù giaù trò bieåu töôïng cuûa vaên hoùa nhö soá 40 trong nhöõng naêm thaùng trong sa maïc cuûa daân Do-thaùi, 40 ngaøy trong sa maïc cuûa Chuùa Kitoâ... ñeå noùi ñeán thôøi gian con ngöôøi taïi traàn theá!
Khoâng nhöõng xa xöa veà maët thôøi gian, nhöng nhöõng caâu truyeän naày coøn ñöôïc tieáp nhaän qua caùc theá heä ngöôøi Vieät nhö phaùt xuaát töø taän ñaùy loøng mình, naèm trong Ñaïi-Kyù-ÖÙc cuûa daân toäc mình.
- Caâu chuyeän baùnh daøy, baùnh chöng... laø hình aûnh cuûa vöông ñaïo, töùc laø ñaïo cao caû laøm ngöôøi. Hoøa bình theo ñaïo laøm ngöôøi ôû ñaây laø ngöôøi noái keát vôùi Trôøi (baùnh daøy troøn) vaø vôùi Ñaát (baùnh chöng vuoâng chæ thôøi gian, ñaát). “Trôøi” laø gì, khoâng ai chæ ñöôïc, nhöng caûm nhaän ngay laø moät caùi gì Khaùc, coù ñoù maø ta khoâng thaáy, bao truøm taát caû nhöng khoâng phaûi laø baát cöù caùi gì trong taát caû moïi söï maø con ngöôøi suy thaáu ñöôïc. Moät caùi gì moâng lung, voâ taän, tay khoâng vôùi ñöôïc, nhöng cho con ngöôøi aùnh saùng vaø nöôùc uoáng. “Ñaát” tuy cuõng bao la so vôùi böôùc chaân ñi cuûa con ngöôøi, nhöng vaãn laø caûnh giôùi höõu haïn trong taàm tay vôùi cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi caûm nghieäm Ñaát nôi thôøi gian qua ñi vôùi söï soáng vaø söï cheát, vôùi khoâng gian maø ta coù theå ñònh phöông höôùng. Toå tieân ngöôøi Vieät Nam töôïng tröng cho “Ñaát” laø vuoâng, laø 4 goùc, laø nôi con ngöôøi sinh ra vaø cuõng laø choán choân laáy con ngöôøi khi noù cheát.
Ñöôøng ñi cao caû cuûa con ngöôøi laø söï noái keát Ñaát - Trôøi, laø thaân phaän vöøa höõu haïn vaø vöøa vöôn ñeán voâ taän. Con ñöôøng ñoù daãn loái cho Lang Lieäu leân ngoâi vua theå hieän vöông ñaïo.
Vaø caâu truyeän seõ laøm gieàng moái ñoù ñöôïc toân vinh trong taäp tuïc daân Vieät Nam, khi con chaùu laáy baùnh daøy, baùnh chöng laø daáu chöùng cuûa ngaøy vui ñaàu naêm môùi. Con ñöôøng vöông ñaïo cao caû nhö ngoïn ñuoác soi cho moät theá giôùi môùi, môû ra moät thôøi gian môùi, taân taïo laïi cuoäc soáng. Toå tieân ta khoâng noùi ñeán “Salom” ñeå chuùc nhau "hoøa bình" khi gaëp gôõ, nhöng ñeå laïi baøi hoïc baùnh daøy, baùnh chöng nhaéc nhôû ñaïo Hoøa bình, Yeân laønh.
- Caâu truyeän thöù hai laø nguoàn goác sinh ra yù nghóa hoøa bình.
Khi truy nguyeân thaät kyõ löôõng caùc caâu truyeän huyeàn thoaïi Vieät Nam, ñieàu laøm ta ngaïc nhieân laø döôøng nhö khoâng coù nhöõng söï tích veà nguoàn goác con ngöôøi xeùt veà phöông dieän nguyeân nhaân vaø haäu quaû trong cuoäc soáng vaät chaát, theå lyù theo khuoân khoå theá giôùi töï nhieân. Nhöng ta cuõng seõ heát söùc ngaïc nhieân khoâng keùm khi caâu chuyeän veà toå tieân doøng toäc ngöôøi Vieät laïi laø moät baøi hoïc veà yeâu thöông, veà ñaïo laøm ngöôøi.
- Laïc Long Quaân laáy baø AÂu Cô vaø sinh haï ñöôïc moät boïc:
“Hôn baûy ngaøy, trong boïc nôû ra moät traêm tröùng, moãi tröùng laø moät con trai, naøng ñem veà nuoâi naáng, khoâng phaûi cho aên, cho buù maø töï nhieân tröôøng ñaïi, trí duõng song toaøn, ai cuõng uùy phuïc, baûo nhau ñoù laø nhöõng anh em phi thöôøng.
Nhöõng con soá nhö 7 ngaøy (thaát hoùa), nhöõng chi tieát nhö "khoâng phaûi cho buù, cho aên", coù theå giuùp ta hieåu ñaây laø caâu truyeän muoán chæ ñeán moät noäi dung khaùc hôn laø öu tö giaûi thích veà nguoàn goác ñôøi soáng töï nhieân. Ñaây laø baøi hoïc cuûa ñaïo laøm ngöôøi, moät con nguôøi "linh ö vaïn vaät".
Con soá traêm noùi ñeán nhieàu vaø khaùc bieät. Nhöng moãi ngöôøi ñeàu töø moät caùi tröùng nhö nhau, vaø cuõng ñaõ naèm trong moät caùi boïc chung sinh ra töø Moät cha vaø Moät meï. Baøi hoïc hoøa bình trong thuaän hoøa ñoù ñaõ ñi saâu vaøo ngoân ngöõ Vieät Nam khi goïi nhau laø “ñoàng baøo” (cuõng töø moät buïng cuûa Meï maø sinh ra), khi caûm nghieäm raèng moãi ngöôøi ñeàu laø anh em do nôi Nguoàn duy nhaát naày.
Noùi ñeán hoøa bình laø noùi ñeán phuùc ñöùc, vaø chuùng ta seõ khoâng theå queân ñi taäp tuïc phoå bieán veà vieäc haùi loäc ñaàu xuaân. Loäc laø laù non, laø söï soáng nguyeân sô cuûa thieân nhieân, cuûa Ñaát-Trôøi. Loäc ñöôïc haùi ngaøy ñaàu naêm, taïi moät nôi xa traàn theá nhö caûnh chuøa, treân nuùi... Hình aûnh khoâng gian vaø thôøi gian ñoù haøm nguï lôøi caàu xin aân phuùc, keâu goïi söï hieän dieän cuûa Thaàn-thaùnh, cuûa Sieâu Vieät, ñeán trong ngaøy thaùng sinh hoaït cuûa con ngöôøi. Vaø ñieàu aân phuùc con ngöôøi caàu xin tröôùc heát laø söï Yeân laønh.
III- Hoøa bình trong caùc naác thang giaù trò cuûa ñaïo laøm ngöôøi
Trong söï nhaát quaùn cuûa söùc soáng vaên hoùa naày, caùc giaù trò trong xaõ hoäi ñöôïc saép ñaët öu tieân treân döôùi nhö ñeå gôïi leân yù nghóa saâu kín veà caùc baäc thang giaù trò nôi moãi cuoäc soáng con ngöôøi.
Vôùi boán sinh hoaït xaõ hoäi: Só, Noâng, Coâng, Thöông, neáu nhìn töø quan ñieåm meùo moù (thuaàn khoa hoïc xaõ hoäi maø thoâi), thì chuùng ta deã cho raèng raèng ñaây laø moät traät töï phong kieán, thieáu yù thöùc bình ñaúng. Nhöng noùi ñeán taâm tö, noùi ñeán hoàn soáng cuûa moät daân toäc laø noùi ñeán moät loaïi ngoân ngöõ khaùc, ngoân ngöõ cuûa thi ca, tö töôûng vaø vaên hoùa.
Khoâng ai coù theå nghó ngöôøi Vieät khôø khaïo ñeán ñoä tin raèng moät baø goïi laø AÂu Cô thöïc söï ñeû ra caùi boïc traêm tröùng... Nhöng caâu chuyeän quaùi dò ñoù laø hình aûnh thi ca gôïi leân tình huynh ñeä, ñoàng baøo. Noäi dung vaø traät töï caùc chöõ só, noâng, coâng, thöông haún nhieân ñaõ chöùng kieán söï chuyeån ñoåi töø noäi dung thi ca, vaên hoùa thaønh moät loái ñaùnh giaù thuaàn xaõ hoäi. Nhöng cho daãu coù söï sa saåy yù nghóa nhö theá, caâu hoûi vaãn ñaët ra laø taïi sao xaõ hoäi truyeàn thoáng laïi quí troïng caùch saép xeáp naày? Khi daân kính troïng moät vò tu trì, moät thieàn sö, moät linh muïc... haún khoâng chæ vì ngöôøi ñoù laø con ngöôøi nhö bao ngöôøi khaùc, nhöng coù phaàn hôn. Phaàn hôn ñoù laø söï kính troïng moät giaù trò naøo ñoù aån kín maø con ngöôøi thieàn sö hay linh muïc cöu mang: ñoù laø giaù trò thaàn thaùnh. Só, noâng, coâng, thöông cuõng theá. Nhöõng tình traïng xaõ hoäi naày cöu mang nhöõng giaù trò chung cuûa cuoäc soáng sinh hoaït cuûa moãi moät ngöôøi vaø cuûa xaõ hoäi.
Só ñöôïc xem khoâng nhöõng laø keû hoïc bieát ñöôïc ñaïo lyù thaùnh hieàn, ñaïo lyù cao sieâu maø ngöôøi thöôøng khoâng coù duyeân may bieát ñeán; nhöng só coøn ñöôïc hieåu laø ngöôøi can cöôøng thöïc thi ñaïo lyù ñoù. Neân trong sinh hoaït thoân laøng, keû só khoâng phaûi chæ laø keû coù hoïc haønh, taøi gioûi veà hieåu bieát söï vaät, nhöng coøn laø keû ñaïo ñöùc vaø truyeàn baù thöïc thi ñaïo ñöùc. Keû só khoâng phaûi laø oâng quan, cuõng khoâng phaûi nhaø phuù hoä, nhöng laø söùc maïnh cuûa ñaïo lyù. Vaø trong vieäc toân vinh ñaïo lyù, keû só laø tieâu bieåu cho giaù trò laøm ngöôøi trong ñaïo lyù, giaù trò ñaùng phaûi ñöôïc troïng hôn caû.
Noâng laø hình aûnh cuûa keû tieáp caän thieân nhieân, tuaân theo thôøi tieát, ñem laïi côm aên cho cuoäc soáng theå xaùc con ngöôøi. Hoï ñöôïc toân vinh böïc nhì vì nôi hoï giaù trò cuûa söï thuaàn phaùc, töï nhieân, khoâng giaû taïo.
Coâng xeáp vaøo haïng ba, khoâng phaûi vì coi reû lao ñoäng, khinh thöôøng moà hoâi nöôùc maét cuûa con ngöôøi, vaø vieäc laøm baèng tay chaân. Ngöôøi laøm vieäc thôï thuyeàn coù theå saïch tay hôn ngheà noâng, giaøu coù vaø thaûnh thôi hôn ngöôøi caøy böøa. Nhöng coâng vieäc cuûa hoï laøm gôïi leân moät yù nghóa khaùc (nhö ta thaáy hình aûnh baøn tay taïo nghieäp nôi caùc neàn vaên hoùa khaùc): duøng lyù trí, taøi naêng maø laøm ra, khoâng theå cao hôn ñieàu Trôøi Ñaát ban cho mình. (xem Nguyeãn Du, truyeän Kieàu veà chöõ Taøi). Chöõ Coâng cöu mang moät giaù trò ñaïo ñöùc gaén lieàn vôùi quan ñieåm veà baûn tính con ngöôøi. Taøi trí con ngöôøi khoâng theå cao hôn ñaïo ñöùc cuûa Taâm beân trong.
Thöông, chöõ naày cöu mang moät sinh hoaït hoaøn toaøn giaû taïo. Khoâng phaûi chæ vì giôùi naày gôïi leân tính caùch tieâu cöïc cuûa vieäc ham meâ tieàn cuûa vaät chaát nôi moãi ngöôøi; nhöng ñaây laø hình aûnh cuûa noãi baän bòu caân ño ñong ñeám trong sinh hoaït con ngöôøi queân ñi boùng daùng cuûa Thaàn thaùnh cuõng nhö cuûa con ngöôøi. Töông quan khoâng coøn laø töông quan Trôøi vôùi ngöôøi (só), Ñaát vôùi ngöôøi (noâng), ngöôøi vôùi Ñaát-Trôøi (coâng, vò theá ñoåi ngöôïc), nhöng töông giao nhaân loaïi nay trôû thaønh ñoåi chaùc ñoà vaät vôùi nhau (thöông). Sinh hoaït naày dieãn taû ñöôïc tình traïng con ngöôøi rôi vaøo caûnh vöïc vaéng boùng Trôøi, Ñaát, ngöôøi.
Ta cuõng thaáy thaùi ñoä khaùc laï cuûa Chuùa Kitoâ ñoái vôùi nhöõng thöông gia trong ñeàn thôø (xem Mt 21,12-13). Khoâng phaûi vì ngheà ñoù xaáu, khoâng phaûi coù söï phaân chia giai caáp, giôùi naày vôùi caùc ngheà nghieäp khaùc... Nhöng nhö Chuùa Kitoâ noùi, vaø noùi cho moãi ngöôøi:
“Nhaø Ta seõ goïi laø nhaø caàu nguyeän; vaø caùc ngöôi ñaõ laøm cho noù trôû thaønh nôi tuï taäp cuûa phöôøng troäm caép!” (Mt 21,13).
Ñeå roõ hôn, Matthieu sau ñoù laïi neâu leân lôøi Thaùnh vònh:
“Nôi mieäng cuûa nhöõng treû thô vaø môùi sinh, Ngöôøi ñaõ noùi leân moät lôøi ca tuïng?” (Tv 8,3)
Noùi caùck khaùc, “thöông” haøm nguï söï caùch xa nguoàn nguyeân thuûy nôi con ngöôøi trong töông giao vôùi Trôøi Ñaát vaø vôùi ngöôøi ñoàng loaïi. “Thöông” cöu mang theá giôùi xa Ñaïo, theá giôùi cuûa hoãn loaïn, troäm cöôùp.
Traät töï cuûa “an laønh” nôi con ngöôøi, qua hình aûnh xaõ hoäi, ñöôïc truyeàn thoáng vaên hoùa Vieät Nam gôïi leân: “Só, Noâng, Coâng, Thöông” laø söï öu tieân choïn löïa caùc giaù trò trong cuoäc soáng con ngöôøi taïi theá. Noùi caùch khaùc, khi coù nhöõng ñaûo loän, nhöõng nghieät ngaõ cuûa cuoäc soáng, coù theå hy sinh taát caû, nhöng khoâng theå maát keû só, vì “só ” laø tieâu bieåu cho con ngöôøi böôùc ñi trong chaân lyù, Ñaïo laøm ngöôøi, thuaän vaø hoøa.
IV- Hoøa bình laø con ngöôøi ñöôïc töï do
Lòch söû daân toäc Vieät Nam ñöôïc keát deät baèng nhöõng cuoäc chieán ñaáu anh huøng vì töï do cho ñoàng baøo. Khi con daân bò noâ thuoäc ngoaïi bang, nhöõng vò nam, nöõ anh huøng haøo kieät ñöùng leân khôûi nghóa; khi vua Chuùa baïo haønh vi phaïm nhaân phaåm cuûa con daân, ngöôøi hieàn ñöùng leân toá giaùc hay laät ñoå cô caáu cai trò ñaày toäi aùc.
Nhöõng keû só ngöôøi hieàn “baïo haønh”, “chuû chieán” ñoù laïi ñöôïc toân vinh laø nhöõng keû kieán taïo “an laønh” cho con ngöôøi.
Roõ reät hoøa bình khoâng phaûi laø chæ vaéng boùng chieán tranh, khoâng phaûi laø oån ñònh trong söï noâ thuoäc cöôøng quyeàn vaø toäi aùc. Truyeàn thoáng vaên hoùa daân toäc ñaõ soáng con ñöôøng hoøa bình, luoân maõi kieán taïo hoøa bình baèng caùch ñaåy lui toäi aùc vaø cô caáu toäi aùc ñeå xaõ hoäi ñi ñuùng ñöôøng thaät, toân troïng nhaân phaåm vaø töï do.
Nguyeãn ñaêng Truùc
Last updated July 7, 2003, by Giaùo Sö Nguyeãn Ñaêng Truùc
Trung Taâm vaên hoùa Nguyeãn-Tröôøng-Toä
13 g rue de l'ILL F- 67116 Reichstett, France
Tel 00 33 3 88205822