Töø Vöïng Phaät Hoïc Yeáu Löôïc
Nhöõng chöõ vieát taét:
(p) = Tieáng Paøli
(s) = Tieáng Sanskrit
(th) = Tieáng Thaùi Lan
Abhidharma (s); abhidhamma (p)
Luaän Taïng, moät trong Tam Taïng (Tripitaka) goàm Kinh Taïng, Luaät Taïng vaø Luaän Taïng. Tam Taïng ñöôïc soaïn thaønh bôûi hoäi Keát Taäp kyø ñaàu tieân taïi thaønh Vöông Xaù taùm thaùng sau khi Ñöùc Phaät vieân tòch. Ca Dieáp ñoïc Luaän Taïng, baøn luaän, vaán ñaùp veà nhöõng lyù cao sieâu.
Adhisthaøna (s); adhitthaøna (p); 'athithn (th)
Theo tieáng Paøli vaø tieáng Sanskrit coù nghóa laø quyeát taâm, quyeát chí.
Theo tieáng Thaùi coù nghóa laø caàu mong, caàu nguyeän.
Ahimsaø
Dòch saùt töøng chöõ coù nghóa laø "voâ caàu saùt". Töø ñoù cuõng coù nghóa laø toân troïng söï soáng, baát baïo ñoäng.
"Ainsiteù" hay "taliteù"
xem chöõ Tathataø.
Amidisme
Tònh Ñoä Toâng, Moät hình thöùc Phaät giaùo ñaëc bieät toân suøng Ñöùc Phaät A Di Ñaø, ôû Nhaät Baûn goïi laø "Amida".
Anattaø (p); anaøtma (s); anattaø (th)
Voâ ngaõ. Theo lôøi Phaät daïy, chaúng coù ngaõ caù bieät cuõng chaúng coù ngaõ phoå quaùt; noùi caùch khaùc, chaúng coù nôi naøo, cho duø trong theá giôùi hieän töôïng naày hay ngoaøi noù, ngöôøi ta cuõng khoâng theå tìm ñöôïc moät theå thöôøng toàn töï taïi. Ñaây laø thuyeát lyù caù bieät cuûa Phaät giaùo, khaùc xa vôùi AÁn Ñoä giaùo.
Arahant
A La Haùn hay coøn goïi taét laø La Haùn; keû ñaõ ñaéc Quaû Thaùnh thöù tö, nghóa laø ñaõ phaù ñöôïc phieàn naõo, döùt saïch loãi laàm, chaúng coøn sanh ra ôû coõi theá nöõa.
Asankhata (p)
Ñieàu "baát thoï taïo", caùi khoâng bò troùi buoäc, khoâng bò thuùc phöôïc.
Attaø (p); aøtman (s)
Ngaõ: noäi theå baát khaû dieãn ñaït, baát töû vaø voâ hình. Vaøo thôøi Upanishad, ngöôøi ta coi ngaõ cuøng moät baûn theå nhö Ñaïi Ngaõ Brahman, tuyeät ñoái theå khoâng ngoâi vò. Söï ñoàng hoùa ngaõ vaø ñaïi ngaõ laø moät trong nhöõng ñieåm then choát cuûa AÁn Ñoä giaùo.
Avijjaø (p); avidyaø (s)
Voâ minh, si - theo nghóa phaät hoïc: söï meâ laàm che môø trí hueä con ngöôøi, khoâng cho hoï thaáy ñöôïc söï vaät töï thaân; traùi vôùi voâ minh laø hueä minh. (xem chöõ pannaø).
Baøp (th); paøpam (p), paøpa (s)
Söï aùc, aùc meänh, loãi, toäi, tyø khuyeát. Trong Phaät hoïc coù nghóa laø "quaù": loãi laàm, phaûn nghóa vôùi "coâng". Kitoâ höõu Thaùi Lan thöôøng duøng töø naøy ñeå noùi veà toäi.
Bhakti
Trong AÁn Ñoä giaùo, töø naày ñöôïc duøng ñeå chæ taâm haïnh cuûa keû heát loøng toân thôø vaø phuïng söï moät thaàn linh höõu vò, vaø nhôø vaøo aân suûng cuûa thaàn linh, keû ñoù nhaän ñöôïc moät phaàn söï soáng thaàn linh: ñoù laø loøng moä ñaïo theo nghóa maïnh meõ nhaát.
Bodhisattva (s); bodhisatta (p)
Phieân aâm laø Boà Taùt, nghóa laø Cao só, Ñaïi só, Chaùnh só: laø baäc ñaéc quaû Phaät, nhöng coøn laøm chuùng sanh ñeå ñoä theá.
Bun (th); punna (p); punya (s)
Coâng ñöùc, phöôùc ñöùc: loøng daï, neát na toát (ñöùc); ñem thi thoá coù ích cho ngöôøi (coâng). Ñoái nghóa vôùi toâi leä (quaù).
Cetana
Quyeát chí.
Citta (p & s); cit (th)
Taâm, YÙ. Töø ñoù coù nhöõng töø gheùp nhö Bodhi-citta: Boà ñeà taâm hoaëc Boà ñeà yù (taâm töùc laø yù). Hoaëc vieát gheùp laø taâm-yù ñeå phaân bieät vôùi taâm-thöùc (Vijnna -p; Vijnaønaø -s), taâm trí, taâm taùnh.
Deva
Thieân, chö Thieân, Thieân Nhaân: ngöôøi ôû caûnh Tieân, hình saéc ñeïp ñeû, trí hueä to lôùn, höôûng moïi söï sung söôùng, töï taïi, hay ban ôn phuùc. Töø naày cuøng goác vôùi ngoân ngöõ AÂu AÁn (DIV: saùng laùng), töø ñoù phaùt sinh ra chöõ "Deus" trong tieáng Latin.
Dhamma (p); Dharma (s); Tham (th)
Phieân aâm laø Ñaït ma, coù nghóa laø Phaùp vôùi ba haøm yù:
- Nguyeân Lyù phoå quaùt, thöïc taïi töï thaân.
- Luaät vónh haèng maø Ñöùc Phaät ñaõ khaùm phaù ra nhôø Giaùc ngoä.
- Giaùo thuyeát cuûa Ñöùc Phaät.
Dhamma-jaøti (p); thammachaøt (th)
Taùnh. Trong tieáng Sanskrit, chöõ jaøti coù nghóa laø sanh; töø ñoù Dharma-jaøti coù nghóa laø Nguyeân Taùnh, laø baûn chaát cuûa caùc phaùp, noù ôû trong, chaúng dôøi ñoåi.
Duhkha (s); Dukkha (p); thuk (th)
Khoå, laø chaân lyù ñaàu tieân trong Töù Dieäu Ñeá: Khoå, Taäp, Dieät, Ñaïo. Khoå laø do voâ minh meâ muoäi, tham lam, luyeán aùi, ham muoán. Muoán döùt khoå phaûi döùt ham muoán, thi haønh Töù Dieäu Ñeá, dieät Thaäp Nhò Nhaân Duyeân.
Hìnayaøna
Tieåu Thöøa; toaøn theå caùc tröôøng phaùi phaùt trieån trong nhöõng theá kyû ñaàu cuûa Phaät giaùo, vaø taïo thaønh Phaät giaùo coå xöa. Phaät giaùo Tieåu Thöøa cuõng coøn goïi laø Phaät giaùo Nam Toâng, thònh haønh ôû caùc nöôùc Cao Mieân, Ai Lao, Thaùi Lan, Mieán Ñieän, Tích Lan. Theravaøda chaúng haïn laø moät tröôøng phaùi Tieåu Thöøa. Tieåu Thöøa hay Tieåu Thaëng coù nghóa laø "coå xe nhoû"; tuy nhieân yù nghóa chaùnh xaùc cuûa Tieåu Thöøa laø "phöông tieän nhoû ñeå tinh taán". Phaät Giaùo Tieåu Thöøa coù moät soá ñieåm khaùc vôùi Phaät Giaùo Ñaïi Thöøa hay Phaät Giaùo Baéc Toâng.
Hiri-ottappa (p)
Lieâm sæ.
Karma (s); Kamma (p); Kam (th)
Nghieäp. Theo vaên töø Karma coù nghóa laø haønh. Phaät giaùo thöøa höôûng quan nieäm veà karma töø Pheä Ñaø giaùo, theo ñoù moïi haønh vi con nguôøi, keå caû nhöõng haønh vi thôø phöôïng, sôùm muoän roài cuõng sinh quaû. Con ngöôøi bò troùi buoäc vôùi cuoäc soáng hieän töôïng naày baèng nghieäp. Naêng löïc cuûa nghieäp choàng chaát kyø cuøng ñöa ñeán vieäc taùi sanh (Luaân hoài). Vaán ñeà caên baûn laø tìm kieám Con Ñöôøng caét ñöùt, trieät tieâu nghieäp ñeå ñi ñeán vieäc giaûi thoaùt toaøn dieän vaø vónh vieãn, laø Nieát Baøn.
Kilesa (p); Klesa (s); Kilet (th)
Toäi aùc, nghieäp döõ. Möôøi ñieàu aùc (Thaäp AÙc) bao goàm trong ba loaïi haønh vi cuûa con ngöôøi: Thaân, Ngöõ, YÙ. Veà aùc yù thì coù ba (tam caáu) laø tham, saân, si.
Lokiya (p)
Thuoäc veà theá gian. Chæ veà taâm thöùc con ngöôøi coøn vöôùng vaøo theá giôùi hieän töôïng (loka), chöa giaûi thoaùt.
Lokuttara (p)
Sieâu theá gian phaùp, xuaát theá phaùp: ra ngoaøi theá giôùi hieän töôïng, giaûi thoaùt.
Magga (p); marga (s)
Con ñöôøng, Ñaïo.
Mahaøyaøna
Ñaïi Thöøa, Ñaïi Thaëng: nghóa ñen laø coå xe lôùn. Tröôøng phaùi Phaät hoïc xuaát hieän sau Tieåu Thöøa, vaø theo quan ñieåm cuûa moân sinh, ñaây laø moät söï tieán boä quan troïng so vôùi Phaät giaùo coå xöa: giaùo thuyeát cuûa Phaät giaùo Tieåu Thöøa chæ chöùa ñöïng moät phaàn giaùo thuyeát cuûa Ñöùc Theá Toân, vaø chæ coù giaù trò chuaån bò cho phaàn giaùo thuyeát Ñaïi Thöøa, cao sieâu hôn, ñöa chuùng sanh tieán xa hôn treân ñöôøng tu chöùng vaø cöùu ñoä ñöôïc nhieàu ngöôøi hôn. Phaät Giaùo Ñaïi Thöøa phaùt trieån maïnh taïi caùc nöôùc phía Baéc AÙ Chaâu nhö Trung Quoác, Nhaät Baûn, Moâng Coå, Cao Ly, Vieät Nam, neân coøn goïi laø Phaät Giaùo Baéc Toâng.
Maitreya
Xin xem chöõ Mettrai
Maøna (p)
Phieân aâm laø Maïn; coù nghóa laø kieâu caêng, ngaïo maïn. Nieát Baøn Kinh chia ra 7 ñieàu kieâu caêng (thaát maïn).
Mettaø (p); maitri (s)
Töø taâm. Loøng thöông taát caû moïi ngöôøi, taát caû chuùng sanh, saün saøng giuùp cho hoï ñöôïc moïi söï laønh.
Mettrai (th); Maitreya (p & s)
Phra sri arya Mettrai (th) = Töø Thò Boà Taùt hay Di Laëc Boà Taùt.
Ñöùc Boà Taùt hoï Töø laø moät trong ba vò Boà Taùt chính. Töø Thò Boà Taùt chính laø tieàn thaân cuûa Ñöùc Phaät. Caû Tieåu Thöøa laãn Ñaïi Thöøa ñeàu suøng kính Töø Thò Boà Taùt.
Naøma (p & s)
Danh. Ñoù laø tieáng duøng ñeå goïi chung boán phaùp taâm thöùc, khoâng coù hình theå, goïi laø boán uaån goàm: Thoï, Töôûng, Haønh, Thöùc. Khi vieát Naøma-rupa thì dòch laø Danh Saéc töùc laø tinh thaàn vaø vaät chaát, laø taäp hôïp nhöõng yeáu toá taïo neân caù theå hieän töôïng.
Nirvaøna (s); nibbaøna (p)
Nieát Baøn. Theo nghóa ñen laø tòch dieät. Coù yù noùi "tòch dieät nhöõng toäi aùc, nghieäp döõ" (kilesa), dieät tröø tham luyeán; ñaây laø caùch noùi tieâu cöïc ñeå chæ vieäc vónh vieãn thoaùt khoûi theá giôùi cuûa khoå naõo (Dukkha), laø cöùu caùnh toái haäu cuûa Ñaïo Phaät. Tuy nhieân khoâng phaûi vì ñöôïc giaûi thích moät caùch tieâu cöïc maø Nieát Baøn ñöôïc coi laø tieâu cöïc töï thaân. Nhöõng caùch noùi tieâu cöïc nhö "baát sanh", "voâ ngaïi" v.v... chæ coù muïc ñích phuû nhaän baát kyø caùi giôùi haïn, troùi buoäc naøo, ñieàu ñoù thöïc ra laïi khaúng ñònh raèng Nieát Baøn laø Tuyeät Ñoái.
Pannati-sila (p)
Giôùi luaät.
Panna (p); prajna (s)
Phieân aâm laø Baùt Nhaõ. Thöôøng dòch laø Hueä, Trí, Trí Hueä, Minh. Vì yù nghóa quaù haøm suùc cuûa töø naøy neân thöôøng ngöôøi ta duøng chöõ phieân aâm hôn laø dòch nghóa. Trong Phaät hoïc töø baùt Nhaõ chæ chung vieäc thoâng hieåu leõ voâ thöôøng, khoå naõo, phi thöïc cuûa vaïn phaùp. Chính söï quaùn trieät saâu xa baûn theå töï thaân cuûa phaùp giuùp chuùng sanh döùt ñöôïc coõi sinh dieät, ñeán bôø Giaùc töùc laø Nieát Baøn.
Paramattha (p); paramartha (s)
Chaân Ñeá. Nghóa lyù, hoïc thuyeát chaân thaät. Ñoái laïi laø Tuïc Ñeá, töùc laø chaân lyù coù tính öôùc ñònh.
Phala (p)
Quaû. Nghieäp Quaû. Nghieäp (Karma) coù hai phaàn laø nhaân vaø quaû.
Pheø mettaø (th)
Vieäc thöïc haønh, quaûng phaùt töø taâm baét ñaàu töø ngöôøi thaân caän vaø sau ñoù ñi ra ñeán keû sô thaân, xa laï, vaø ngöôøi ñoái nghòch.
Phra Chao (th)
Toân Sö, Chuùa Teå, Quaân Vöông. Ñoù laø töø ngöõ ngöôøi Kitoâ giaùo Thaùi Lan duøng ñeå noùi veà Thöôïng Ñeá.
Prayot (th)
Ñieàu lôïi, ích lôïi, lôïi loäc.
Puggala (p); pudgala, bukkhon (th)
Caù theå, caù nhaân, caù vò, caù theå tính.
Puøjaø (p & s); buøchaø (th)
Leã, nghi leã, cuûa cuùng döôøng. Trong tieáng Thaùi töø naøy coù nghóa laø daâng hieán vôùi taâm tình toân kính.
Rak (th)
Saéc duïc. Yeâu thích theo nghóa ham muoán, ñam meâ cuûa giaùc quan.
Ruøpa (p & s)
Saéc, hình saéc, saéc töôùng, theå chaát. Ñoái vôùi saéc laø Danh (xem Naøma).
Sa'aøt, Sawaøng, Sangop (th)
Theo nghóa ñen laø: saùch, saùng, yeân tònh. Phöông chaâm "Tinh tuyeàn, Minh maãn, An ñònh" cho traïng thaùi taâm linh.
Saddhaø (p); shraddhaø (s)
Tín. Loøng tin maø thieän nam tín nöõ ñaët vaøo Tam Baûo: Ñöùc Phaät, giaùo phaùp cuûa Ngaøi (Dharma) vaø taêng chuùng (Sangha).
Samaødhi (s)
Ñònh. Töùc laø ñònh taâm, thieàn ñònh, tham thieàn, tònh löï; laø traïng thaùi taäp trung toaøn trieät coù ñöôïc nhôø tham thieàn, ôû ñoù söï phaân bieät chuû theå khaùch theå tieâu tan.
Sammuti (p)
Quy öôùc. Sammuti-sacca: chaân lyù coù tính quy öôùc, nghóa laø töông ñoái.
Samsaøra (p & s)
Luaân hoài. Caàn traùnh duøng khaùi nieäm taùi sanh (reùincarnation) ñeå noùi veà luaân hoài trong Phaät giaùo, bôûi vì seõ maâu thuaãn vôùi giaùo thuyeát voâ ngaõ (anattaø) voán laø ñaëc tröng cuûa Phaät hoïc. Neáu hieåu luaân hoài laø taùi sanh ôû moät kieáp khaùc thì chuû theå nhö theá seõ luoân maõi laø chính noù töø kieáp naày sang kieáp khaùc.
Sangha (p)
Taêng chuùng, coäng ñoaøn nhöõng tyø kheo, moät trong Tam Baûo: Phaät, Phaùp, Taêng.
Sankhaøra (p); samskaøra (s)
Haønh. Söï chuyeån ñoäng töø trong taâm trí maø phaùt khôûi ra, töùc laø caùi nhaân duyeân taïo taùc caùc phaùp.
Sarana (p)
Quy Y. Ti-sarna: quy y tam baûo hay tam quy goàm quy y Phaät, quy y Phaùp, quy y Taêng.
Sìla (p)
Giôùi luaät, luaät taéc giuùp ngöôøi xuaát gia cuõng nhö keû taïi gia giöõ gìn ñaïo haïnh.
Sunnataø (p); shunyataø (s)
Khoâng, troáng khoâng, khoâng coù thaät; ñoàng nghóa vôùi voâ; ñoái nghóa vôùi höõu; chaúng haïn "saéc saéc khoâng khoâng".
Suøtra (s); suttaø (p)
Kinh taïng, moät trong Tam taïng (Tripitaka: Kinh, Luaät, Luaän). Taïng kinh chöùa ñöïng nhöõng baøi thuyeát giaùo cuûa Ñöùc Phaät ñöôïc hoäi Keát Taäp kyø thöù nhaát taïi thaønh Vöông Xaù ghi laïi.
Tathataø (p)
Thöïc taïi töï thaân.
Tathaøgata (s)
Nhö Lai, nghóa ñen "keû ñaõ ra ñi nhö theá" hoaëc "keû ñaõ ñeán nhö theá". Nhö Lai laø Nieát Baøn, laø Phaät Taùnh, laø Hö Khoâng, laø Thaät Töôùng. Nhö lai cuõng laø moät trong nhöõng danh hieäu cuûa Ñöùc Phaät (Phaät Nhö Lai).
Theravaøda
Nghóa ñen: Ñaïo cuûa Ngöôøi Xöa. Ñoù laø danh hieäu cuûa tröôøng phaùi Hinayana duy nhaát coøn toàn taïi; ngaøy nay taïo thaønh Phaät Giaùo Nam Toâng.
Tripitaka (s); tipitaka (p)
Nghóa ñen: Ba Gioû. Laø Tam Taïng, töùc laø toaøn boä Thaùnh Thö Phaät Giaùo, goàm ba boä:
- Vinayapitaka Luaät Taïng: nhöõng giôùi luaät cho taêng chuùng.
- Suøtrapitaka (p: suttaøpika) Kinh Taïng: nhöõng baøi giaûng thuyeát cuûa Ñöùc Phaät.
- Abhidharmapitaka (p: abhidhammapitaka) Luaän Taïng: luaän veà ñaïo lyù, giôùi luaät.
Triratna (s); tiratana (p)
Tam Baûo: Phaät, Phaùp, Taêng.
Upekhaø (p); upeksa (s)
Xaû, boá thí, buoâng thaû ra, boû ñi. Xaû laø moät trong Töù Voâ löôïng: Töø, Bi, Hyû, Xaû.
Vinnana (p)
Thöùc. YÙ thöùc theo caû nghóa ñaïo ñöùc vaø taâm lyù. Laø moät trong Nguõ Uaãn: naêm yeáu toá taïo thaønh taâm con ngöôøi goàm Saéc, Thoï, Töôûng, Haønh, Thöùc.
Vinaya (p)
Giôùi Luaät. Töø naày cuõng duøng ñeå chæ Luaät Taïng laø taïng thöù nhaát trong Tam Taïng.
Virya (p)
Tinh Taán; töùc laø naêng löïc tinh thaàn, söùc maïnh cuûa taâm hoàn, söï coá gaéng doõng maõnh vaø beàn chí tu taäp caùc thieän phaùp.