Thaày giaûng An-reâ
vaø töôùc hieäu
"Töû ñaïo tieân khôûi Vieät Nam"

Linh Muïc Döông Höõu Nhaân, O.M.I.

Prepared for internet by Vietnamese Missionaries in Taiwan

Thaày giaûng An-reâ
vaø töôùc hieäu
"Töû ñaïo tieân khôûi Vieät Nam"

Linh Muïc Döông Höõu Nhaân, O.M.I.

 Saéc leänh toân vinh chaân phöôùc Thaày giaûng An-reâ Phuù Yeân goïi ngaøi vôùi töôùc hieäu "Töû ñaïo tieân khôûi Vieät Nam". Coù ngöôøi thaéc maéc veà söï chính ñaùng cuûa töôùc hieäu naày. Chuùng ta thöû nghieân cöùu vaán ñeà döïa theo moät vaøi söï kieän ñöôïc neâu leân veà maët lòch söû.

 Ngay töø luùc ñaàu ngöôøi ta ñaõ töøng nhaéc ñeán An-reâ Phuù Yeân keøm theo teân goïi "vò töû ñaïo tieân khôûi". Nhöng trong caùc baûn vaên vaøo theá kyû 17, caùch goïi nhö theá laïi ñi keøm vôùi thaønh ngöõ cuûa Xöù Ñaøng Trong (Cochinchine). Neáu phaûi ñoái chieáu vôùi caùc thöïc taïi ñòa lyù chính trò hoaëc xaõ-hoäi-hoïc hieän nay , haún coù theå dòch laïi laø "Vò töû ñaïo tieân khôûi mieàn Trung Vieät Nam".

 Tuy nhieân moät loái xöng hoâ nhö vaäy coù ñieàu baát tieän laø nhaán maïnh ñeán nhöõng khaùc bieät cuûa moãi vuøng, trong luùc ñoù ngöôøi daân xöa nay luoân maïnh meõ yù thöùc veà söï thoáng nhaát ñaát nöôùc vaø thoáng nhaát vaên hoùa; nhöõng giai ñoaïn ñaát nöôùc bò phaân chia vaø xaâu xeù nhau luoân ñöôïc xem laø nhöõng giai ñoaïn ñen toái vaø baát haïnh cuûa lòch söû.

 Ngaøy nay, ngöôøi Vieät Nam ai cuõng khaùt voïng, mong moõi thoáng nhaát; söï kieän ñoù thuùc ñaåy moïi ngöôøi vöôït qua moïi giôùi haïn ñeå xeùt xem töôùc hieäu "vò töû ñaïo tieân khôûi Vieät Nam" coù theå aùp duïng ñöôïc cho An-reâ Phuù Yeân hay khoâng. Kyø thöïc naêm 1820, khi ñaát nöôùc ñöôïc thoáng nhaát (luùc aáy), linh muïc vaên só Filipe do Rosaùrio Bænh, goác ngöôøi Haûi Döông, Baéc Vieät Nam ñaõ khoâng ngaïi vieát theá naày: "Thaày giaûng An-reâ Phuù Yeân , laø ngöôøi ñaàu tieân chòu töû ñaïo trong nöôùc An-nam, ñuùng vaøo ngaøy 26.7.1644". Chöõ An-nam ôû ñaây phaûi ñöôïc hieåu laø toaøn boä nöôùc Vieät Nam.

 Ngaøy nay, khi ñoïc kyõ laïi caùc taøi lieäu lòch söû, moät soá ngöôøi laïi thaéc maéc veà danh hieäu naày. Thaät theá, An-reâ khoâng phaûi laø ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân ñaõ chòu cheát vì ñöùc tin. Taùc giaû Phaïm Ñình Khieâm trong cuoán Ngöôøi chöùng thöù nhaát ñaõ ñeà caäp ñeán vaán ñeà vaø keát luaän raèng, duø coù chöùng côù ngöôïc laïi, nhöng töôùc hieäu naày vaãn xöùng hôïp vôùi An-reâ. Tuy theá, taùc giaû lieân heä cuõng chæ xeùt ñeán moät phaàn cuûa hoà sô thoâi.

 Sau ñaây laø moät soá taøi lieäu coù theå boå tuùc theâm hoà sô :
 
 

1- Truyeän cuûa Phan-xi-coâ (Francisco) thaønh Thaêng long (+ 1630)

Ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân cheát cho ñöùc tin maø ngöôøi ta coøn nhôù vaø coøn nhaéc laø laø moät ngöôøi teân Phan-xi-coâ soáng ôû thuû ñoâ mieàn Baéc, thaønh Thaêng Long; caùi cheát cuûa vò naày ñöôïc bieát ñeán qua buùt tích cuûa linh muïc Alexandre de Rhodes. Ñaây laø söï kieän ñöôïc cheùp laïi trong moät baûn vaên ñaõ ñöôïc phaùt haønh (Alexandre de Rhodes, Relazione de' felici successi della Santa Fede predicata da' Padri della Compagnia di Giesv nel Regno di Tvnchino. Alla Santitaø di N.S.PP. Innocenzio decimo. Di Alessandro de Rhodes Avignonese della medesima Compagnia e Missionario Apostolico della Sacra Congregatione de Propaganda Fide, Roma, 1650, p. 258-259):
 
  Trong thöïc teá, truyeän naày laø moät chöùng ta noåi baät veà ñöùc tin cuûa nhöõng ngöôøi ñaïo môùi ôû Ñaøng ngoaøi nöôùc Vieät Nam. Hieän khoâng tìm ñöôïc nhöõng chöùng nhaân taïi choã, ñeå coù theå chaân nhaän caùi cheát cuûa Phan-xi-coâ laø do ngöôøi ta gheùt boû ñöùc tin, boå sung cho baûn vaên cuûa Alexandre de Rhodes . Vaøo luùc xaûy ra söï vieäc, khoâng coù vò thöøa sai naøo hieän dieän trong xöù. Sau ñoù, ñuùng ra phaûi coù söï ñoái chaát vôùi caùc chöùng nhaân tröïc tieáp, nhöng coâng vieäc naày ñaõ khoâng ñöôïc thöïc hieän. Ngoaøi ra, coù theå nhöõng luùc quan troïng nhaát laïi laø cuoäc ñoái ñaàu giöõa naïn nhaân vaø ngöôøi baét haïi oâng maø thoâi. Neân ngaøy nay khoù maø tröng daãn chöùng côù veà cuoäc töû ñaïo cuûa Francisco, vaø truy taëng cho oâng töôùc hieäu "Töû ñaïo tieân khôûi".
 
 

2- Truyeän thaày giaûng Gio-an (Joaõo) Boá Chính (khoaûng +1638)

Tröôøng hôïp cuûa thaày giaûng Gio-an ít ñöôïc bieát ñeán so vôùi tröôøng hôïp cuûa thaày Phan-xi-coâ. Tuy theá, cuõng caàn neâu leân ôû ñaây. Ñaây laø baûn vaên cuûa Alexandre de Rhodes (Alexandre de Rhodes, Histoire du Royaume de Tunquin (ñaõ neâu ôû treân), tr., 295-296):
 
  Döôøng nhö khoâng caàn phaûi baøn caõi theâm veà nhöõng nguyeân nhaân gaây neân caùi cheát cuûa thaày giaûng Gio-an, vì chuùng ñaõ ñöôïc Alexandre de Rhodes phaân tích roài. Thaät theá Alexandre de Rhodes vöøa cho ta thaáy neùt cao caû vaø giôùi haïn cuûa vieäc hy sinh ñôøi mình maø thaày giaûng naày ñaõ thöïc hieän. Ngoaøi ra, ôû ñaây cuõng vaäy, khoâng tìm ñöôïc chöùng nhaân tröïc tieáp, khoâng coù moät baûn cung khai naøo chöùng thöïc caùc söï kieän hoaëc trình baøy nguyeân côù cuûa caùc söï kieän lieân quan. Cuõng nhö tröôøng hôïp cuûa Phan-xi-coâ, ôû ñaây khoâng theå neâu leân ñöôïc chöùng côù veà vieäc töû ñaïo cuûa thaày giaûng Gio-an.

 Ngoaøi hai chöùng nhaân Kitoâ giaùo naày taïi Xöù Ñaøng Ngoaøi, khoâng coù moät ngöôøi Vieät nam naøo khaùc ñöôïc neâu leân trong caùc taøi lieäu, ñaõ hieán cuoäc soáng mình veà ñöùc tin tröôùc thaùng baûy naêm 1644; nhö theá nghóa laø tröôùc thaày giaûng An-reâ Phuù yeân.
 
 

3- Nhöõng vò thöøa sai ñaàu tieân cuûa Vieät Nam ñaõ cheát vì ñöùc tin

Veà thôøi kyø lòch söû tröôùc ngaøy An-reâ qua ñôøi, cuõng caàn nghieân cöùu tröôøng hôïp cuûa moät soá nhaø truyeàn giaùo cuûa Vieät Nam cheát vi ñöùc tin, haún coù quyeàn mang töôùc hieäu laø töû ñaïo tieân khôûi cuûa giaùo hoäi naày; chuùng toâi coá söùc trình baøy söï vieäc döïa vaøo nhöõng taøi lieäu qui chuaån hôn caû.
 
 

a- Tröôøng hôïp cuûa Pedro Ortiz Cabezas, O.F.M., vaø Luís da Fonseca, Jorge da Mota, Juan Bautista Maldonado vaø Pedro Labastida, O.P. (+ 1598)

Theo linh muïc Buøi Ñöùc Sinh (Xem Doøng Ña-minh treân Ñaát Vieät - 2 taäp, Saøi goøn, Thuû Ñöùc, 1971-1976, taùi baûn Saøi-goøn, Calgary, 1993-1995; Giaùo-hoäi Coâng-giaùo Vieät Nam, taäp I (theá kyû XVI - 1820), Calgary, nhaø in Chaân Lyù, 1996), taùc giaû cuûa nhieàu taùc phaåm raát höõu ích veà Giaùo-hoäi Vieât Nam (ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu söû khaùc cuûa giaùo-hoäi naày laëp laïi veà ñieåm naày), thì caùc vò töû ñaïo tieân khôûi haún neân tìm nôi phía caùc vò thöøa sai doøng Ña-minh ñeán trong vuøng vaøo theá kyû 16; theo taùc giaû thì lòch söû cuûa caùc vò naày coù theå chöa ñöôïc truy cöùu roõ. Trong caùc vò ñöôïc gôïi yù mang töôùc hieäu töû ñaïo tieân khôûi, Linh muïc Buøi Ñöùc Sinh neâu leân caùi cheát khoác lieät cuûa Louis de Fonseca vaø "Greùgore de la Motte", Juan Bautista Maldonado vaø Pedro Labastida; ñòa ñieåm "töû ñaïo" cuûa caùc vò coù theå laø Quaûng nam. Nhöng raát tieác laø tröôùc ñoù taùc giaû ñaõ khoâng truy cöùu ñöôïc caùc baûn vaên raát chuaån xaùc hay noùi ñeán caùc thôøi kyø naày cuûa phaùi ñoaøn truyeàn giaùo Ña-minh taïi Vieãn-ñoâng, cuûa söû gia doøng Ña-minh Benno Biermann. Taùc giaû Benno Birmann ñaõ truy cöùu kyõ löôõng caùc taøi lieäu ñeå trình baøy roõ reät nhöõng vaán ñeà naày moät caùch haàu nhö döùt khoaùt.

 Naêm 1583, Pedro Ortis Cabezas laø moät tu só doøng Phanxicoâ ngöôøi Taây-ban-nha, ngaøi laø moät trong taùm vò tu só Phan-xi-coâ ñaõ phieâu löu môû moät cuoäc truyeàn giaùo vaøo Vieät Nam. Phaùi ñoaøn naày do Diego de Oropesa laøm tröôûng ñoaøn höôùng daãn ñeán bôø bieån Vieät Nam, naèm trong vònh Ñaø Naüng, phía Baéc cuûa haûi caûng naày hieän nay. Noå löïc naày hoaøn toaøn thaát baïi; caùc ñöông söï khoâng ñöôïc löu truù treân ñaát lieàn vaø sau möôøi ngaøy ñaønh phaûi ra khôi trôû laïi. Hoï coù theå xem nhö laø nhöõng nhaø truyeàn giaùo cuûa Vieät Nam theo nghóa raát xa. Pedro Ortiz sau naày höôùng ñeán nöôùc Cao-Mieân. ÔÛ ñaây ngöôøi ta deã chaáp nhaän hôn vaø ngaøi coù theå löu laïi nhieàu naêm taïi thuû ñoâ Lovek, phía treân thaønh phoá Phnom Penh hieän nay.

 Luís da Fonseca vaø Jorge da Mota laø hai tu só Ña-minh ngöôøi Boà-ñaøo-nha ñeán taêng vieän cho phaùi ñoaøn truyeàn giaùo Ña-minh ôû Cao-Mieân naêm 1589. Döôøng nhö hoï soáng nhieàu naêm ôû Angkor. Trong cuoäc ñoät nhaäp cuûa quaân ñoäi Xieâm vaøo Cao-Mieân töø 1593-1594, hoï bò baét laøm tuø nhaân vaø bò daãn veà Xieâm, nhöng sau ñoù hoï ñöôïc traû töï do, vaø coøn nhaän nhöõng vinh döï ôû Hoaøng-cung Ayuthia. Luís da Fonseca ñaõ röûa toäi cho moät phuï nöõ Nhaät-baûn laøm cho choàng baø aáy töùc giaän ñeå roài gieát oâng ngay treân baøn thôø taïi Ayuthia, coù leõ vaøo naêm 1598, sau vuï aáy ngöôøi Boà-ñaøo-nha vaø ngöôøi Nhaät xung ñoät. Jorge da Mota caûm thaáy sinh maïng bò ñe doïa neân tìm caùch thoaùt chaïy ñeán moät chieác taøu Taây-ban-nha ñeå ra khoûi xöù trong naêm aáy; nhöng treân ñöôøng chaïy troán ngaøi bò thöông vaø cheát treân thuyeàn giöõa bieån.

 Juan Bautista Maldonado vaø Pedro Labastida laø hai tu só doøng Ña-minh ngöôøi Taây-ban-nha: Lòch söû cuûa hoï gaén lieàn vôùi chuyeán vieãn chinh thöù hai cuûa nhöõng ngöôøi Taây-ban-nha ôû Phi-luaät-taân, naêm 1598, vöøa nhaèm chieám Cao-Mieân baèng quaân söï, vöøa nhaèm lyù do toân giaùo. Cuoäc xaâm chieám aáy gaëp naïn, ngöôøi Taây-ban-nha bò ñaïo quaân ngöôøi Maõ-lai ñaùnh thueâ cho Cao-Mieân phuïc kích. Söï vieäc xaûy ra taïi thuû ñoâ Lovek. Pedro Labastida boû maïng ñoàng thôøi vôùi tu só Phanxicoâ Pedro Ortiz Cabezas ñaõ noùi ñeán treân ñaây. Coøn Juan Maldonado chaïy troán ñöôïc vôùi nhieàu ngöôøi ñoàng höông khaùc thoaùt naïn. Taøu cuûa hoï laø chieác taøu ñaõ ñoùn Jorge da Mota ôû Xieâm trong luùc chaïy troán. Nhöng Maldonado cuõng bò thöông nhö Jorge da Mota: tay ngaøi bò moät vieân ñaïn thaàn coâng caét ñöùt, ngaøi töø traàn ngaøy 22.12.1598 khi taøu ñi gaàn keà caùc bôø bieån Xöù Ñaøng-Trong.

 Neáu nhìn theo quan ñieåm ñòa lyù, thì khoâng ai trong boán vò tu só Ña-minh neâu leân ñaây coù theå thuoäc veà lòch söû Giaùo-hoäi Vieät Nam ñöôïc heát. Giaû thieát coù moät hình thöùc sinh hoaït ôû Quaûng Nam do moät vaøi taùc giaû neâu leân khoâng döïa treân moät caên cöù taøi lieäu naøo caû vaø khoâng aên khôùp vôùi caùc döõ kieän cuûa lòch söû. Cuõng nhö, tuyeät ñoái khoâng theå naøo cöù xaùc quyeát laø hoï coù theå cheát vì ñaïo (nghóa laø vì ngöôøi ta gheùt ñaïo) trong vuøng naày. Caùi cheát cuûa Maldonado "höôùng nhìn bôø bieån Vieät Nam" coù theå ñöôïc xem nhö baùo hieäu moät ñieàm toát cho caùc coâng cuoäc truyeàn giaùo töông lai cuûa Doøng Ña-minh taïi nöôùc naày.

 ÔÛ phaàn xa hôn nöõa, chuùng toâi ñaõ noùi veà vai troø hoaøn toaøn töôïng tröng cuûa tu só Phanxicoâ Pedro Ortiz trong lòch söû truyeàn giaùo taïi Vieät Nam. Nhöng caùi cheát khoác lieät cuûa ngaøi ôû nôi xa, khoâng naèm trong khuoân khoå truyeàn giaùo taïi ñaây.

 Hôn nöõa, coù theå tröø tröôøng hôïp cuûa Luís da Fonseca, caùc hoaøn caûnh vaø nguyeân côù veà caùi cheát cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo neâu leân ñaây, khoù loøng aùp duïng cho töôùc hieäu "töû ñaïo".
 
 

b- Rafael da Madre de Deus, O.S.A. (+ 1606)

Caùc tu só "AÅn só cuûa Thaùnh Augustinoâ" thuoäc tænh doøng Boà-ñaøo-nha ñuùng laø nhöõng vò tieân phong ñích thöïc trong coâng cuoäc truyeàn giaùo taïi Vieät Nam, tröôùc khi caùc tu só Doøng Teân ñeán Vieät Nam vaøo naêm 1615 (Phaùi boä truyeàn giaùo cuûa caùc tu só Doøng Augustinoâ ôû Quaûng Nam ñeán ñuùng vaøo choã maø phaùi boä truyeàn giaùo cuûa tu só Phanxicoâ ngöôøi Taây-ban-nha Bartolomeù Ruiz (1584-1586) tröôùc ñaây ñaõ ñeán; roài sau ñoù laø phaùi boä cuûa hai vò tu só Phanxicoâ Boà-ñaøo-nha; caùc vò naày chæ ôû laïi ñöôïc vaøi thaùng trong naêm 1586). Vaäy maø coâng vieäc cuûa hoï bò taát caû caùc nhaø vieát söû cuûa Giaùo-hoäi Vieät Nam queân laõng hoaëc bò giaûm thieåu ñeán möùc toái ña (Söï kieän naày ñaùng tieác hôn nöõa, vì moät soá caùc taøi lieäu lieân can ñaõ phaùt haønh. Xem Memoùrias da Congregaçaõo Agostiniana na Índia Oriental e Missoões dos Religiosos Agostinhos, taäp 12 cuûa boä Documentaçaõo para a histoùria das Missoões do Padroado Portugueâs do Oriente, eùd. par Antoùnio DA SIVA REGO, Lisbonne, Ageância Geral das Coloùnias, 1962; A. hartmann, The Augustinians in Golden Goa, according to a manuscript by Felix de jesus, OSA, trong Analecta Augustiniana 30, 1967, tr.. 5-174; ...v.v.. ÔÛ ñaây chuùng ta döïa vaøo coâng trình toång hôïp cuûa Teoùfilo Aparicio Loùpez, O.S.A., "La Orden de San Agustín en la India (15721622)", trích rieâng trong Studia (Lisbonne, Centro de Estudos Histoùricos Ultramarinos) soá 40, 6.1974-12.1978, Tr. 322-327..)

 Lòch söû cuûa An-reâ Phuù Yeân noùi ñeán moät Kitoâ höõu "An-reâ Anh caû", luùc aáy 73 tuoåi, laø ngöôøi Kitoâ höõu xa xöa nhaát cuûa Quaûng Nam. Döôøng nhö oâng ñaõ ñöôïc caùc tu só doøng Augustinoâ giuùp gia nhaäp ñaïo.

 Trong caùc vò aáy, Rafael da Madre de Deus phaûi ñöôïc xem laø nhaân vaät noåi baät nhaát. Ngaøi truyeàn giaùo taïi Vieät Nam töø naêm 1595 ñeán 1602 hoaëc 1603, vaø bò ngöôøi Hoøa-lan chaän baét ôû giöõa bieån vaø bò giöõ laøm con tin trong nhieàu naêm taïi Johore (ôû Maõ-lai, ñoái dieän vôùi Singapour). Ngaøi laø vò truyeàn giaùo giaûng Phuùc-aâm kieân trì cho ngöôøi Hoài-giaùo, ñaõ bò daân chuùng Maõ-lai saùt haïi taïi Johore ngaøy 03.10.1606.

 Coù theå xem Rafael nhö vò truyeàn giaùo ñaàu tieân cuûa Vieät Nam ñaõ hieán mình ñeå rao giaûng Phuùc-aâm; nhöng khoâng theå noùi ngaøi laø "töû ñaïo cuûa Vieät Nam" neân töôùc hieäu maø truyeàn thoáng trao cho An-reâ nhö töû ñaïo tieân khôûi cuûa Vieät Nam khoâng theå bò aûnh höôûng gì.
 
 

c- Chaân-phöôùc Diogo de Carvalho, SJ (1624)

Nhöõng nhaän ñònh töông töï coù theå aùp duïng cho moät nhaø truyeàn giaùo Doøng Teân, ñaõ töøng ñi qua Vieät Nam, vaø cheát töû ñaïo ôû Nhaät-baûn; vaø caùi cheát töû ñaïo aáy ñaõ ñöôïc Giaùo-hoäi nhìn nhaän. Ñoù laø linh muïc Boà-ñaøo-nha Diogo de Carvalho ("Diego" laø teân vieát theo chöõ vieát Taây-ban-nha, thöôøng ñöôïc caùc taùc giaû Taây-ban-nha duøng. Caàn vieát theo teân thaät "Diogo"), töø naêm 1615 ñeán 1616, thuoäc ñoaøn truyeân giaùo ñaàu tieân ñöôïc Hoäi-doøng AÙo-Moân göûi ñeán Faifoâ (Hoäi An, Quaûng Nam), cuøng vôùi Phan-xi-coâ Buzomi. Nhöng kyø thöïc Diogo ñaõ ñöôïc chæ ñònh töø tröôùc ñeå höôùng ñeán Nhaät-baûn vaø tìm caùch nhaäp vôùi ñoaøn truyeàn giaùo naày khi coù dòp thuaän lôïi nhaát. Ngaøi laøm toâng ñoà cho ñaûo Yeâso (Hokkaido) vaø chòu töû ñaïo taïi ñaây vaøo naêm 1624. Ngaøi ñöôïc phong Chaân-phöôùc vaøo ngaøy 07.7.1867.

 Chaân-phöôùc Diogo de Carvalho laø teân ñöôïc nhaéc ñeán ñaàu tieân trong töû-ñaïo-luïc rieâng cuûa Giaùo-hoäi Vieät Nam. Nhöng ngaøi khoâng theå ñöôïc xem nhö vò töû ñaïo tieân khôûi cuûa Vieät Nam ñöôïc.
 
 

4- Keát Luaän

Trong caùc danh saùch caùc "vò töû-ñaïo" cuûa Vieät Nam ñöôïc xuaát baûn, luùc ñaàu baèng Phaùp ngöõ qua taùc phaåm cuûa Monteùzon vaø Esteøve (Xem (Fortuneù-M. de Monnteùzon et EÙdouard Esteve, SJ, eùd.) Mission de la Cochinchine et du Tonkin (Voyages et travaux des missionnaires de la Compagnie de Jeùsus publieùs par des Peøres de la meâme Compagnie pour servir de compleùment aux Lettres eùdifiantes II), Paris, Charles Douniol, 1858) sau ñoù baèng tieáng Vieät trong caùc baøi vieát cuûa tu-só Benoit (Xem Fr. Benoit, "Martyrologium Annamiticum. Söû nhöõng ñaáng ñaõ cheát vì ñaïo thaùnh Chuùa trong nöôùc Annam, töø naêm 1630 ñeán 1886 ' (Liste des personnes mortes pour la sainte Loi du Seigneur en Annam (Vieät-nam) de 1630 aø 1886), trong Sacerdos Indosinensis (Qui Nhôn), taäp I, 1927, tr. 56-58 vaø 124-128), An-reâ ñöôïc xeáp vaøo choã thöù hai sau Phan-xi-coâ Thaønh Thaêng Long. Hai taùc giaû naày, tröôùc heát laø nhöõng nhaø nghieân cöùu kyõ caùc baûn vaên cuûa Alexandre de Rhodes, neân ñaõ laáy caùc döõ kieän ñöôïc vieát ra vaøo thôøi kyø lieân heä.

 Döïa vaøo nhöõng gì ñaõ trình baøy treân ñaây, vaø khoâng heà muoán thaát kính hay giaûm loøng ngöôõng moä ñoái vôùi Phan-xi-coâ vaø Gio-an cuõng nhö caùc vò truyeàn giaùo maø chuùng ta neâu teân trong baøi naày, thì döôøng nhö töôùc hieäu "töû ñaïo tieân khôûi cuûa Vieät Nam" thuoäc veà thaày giaûng An-reâ Phuù Yeân moät caùch chính ñaùng, khoâng theå naøo choái caõi ñöôïc.
 
 


Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page